Rozdział 4

PROCES CYWILNY W ROZWOJU HISTORYCZNYM


I. System ochrony prawnej w ramach poszczególnych państw jest ściśle
związany z określoną formacją ustrojową. Oczywiście odnosi się to tym samym do
wymiaru sprawiedliwości i procesu. Kolejne w historii formacje tworzyły nowy,
właściwy im rodzaj procesu cywilnego, a więc kolejno: niewolniczego, feudalnego,
demokratycznego i procesu istniejącego w państwach totalitarnych.

II. Pod rządami Kodeksu Hammurabiego proces cywilny, podobnie jak i
karny, był skargowy, ustny oraz jawny. Po wypowiedzi stron następowało
postępowanie dowodowe. Środkami dowodowymi byli świadkowie, dokumenty oraz
ordalia zimnej wody, stosowane w wypadku oskarżenia o czary i o cudzołóstwo.
Stosowano również przysięgę złożoną przez jedną ze stron. Wyrok zapadał ustnie,
po czym przygotowywano go na piśmie. Wydanego wyroku sędzia nie mógł sędzia
znieść pod karą pozbawienia urzędu.
Również proces attycki nie odróżniał w zasadzie odrębnego postępowania w
sprawach karnych i prywatnych. Pełną zdolność procesową miał tylko pełnoprawny
obywatel ateński. Wszyscy inni mogli występować w sądzie tylko za pośrednictwem
pełnoprawnego obywatela ateńskiego, kobietę więc zastępował jej Kyrios,
niewolnika jego pan. Powód sam pozywał ustnie przeciwnika w obecności dwóch
świadków w miejscu publicznym, wyjątkowo przed jego mieszkaniem, wzywając go,
by w oznaczonym dniu stawił się przed właściwą władzą w celu przyjęcia skargi.
Dochodzenie wstępne rozpoczynało się od złożenia przez obie strony przysięgi
stwierdzającej prawdziwość twierdzeń zawartych w przedłożonych pismach. Wśród
środków dowodowych były również teksty ustaw oraz zeznania niewolników złożone
na torturach. Na rozprawie głównej, która rozpoczynała się ceremonią religijną,
przewodniczyła władza, która przeprowadziła dochodzenie wstępne. Wyrok, w
formie pisemnej, był ostateczny.
Proces cywilny rzymski wykształcił się z postępowania rozjemczego. Jego
podstawowe formy to: proces legisakcyjny i proces formułkowy. Ochrona prawna,
jaką dawała rzymska władza państwowa, polegała na tym, że władza ta instruowała
poddanie się stron orzecznictwu sądu i ten sąd autoryzowała. Stąd podstawą
rzymskiego procesu cywilnego, aż do epoki poklasycznej, jest podział postępowania
na dwa stadia: postępowanie in iure (instruujące proces) i postępowanie in iudicio
(rozstrzygające proces). Spór rozstrzyga sędzia prywatny (iudex unus), ustanowiony
przez strony, który otrzymuje od urzędnika państwowego (pretora) uprawnienie do
rozstrzygnięcia procesu, będące zarazem poleceniem wydania takiego
rozstrzygnięcia. Pierwsze stadium odbywało się przed magistraturą i miało na celu
stwierdzenie, czy i w jakim zakresie spór podlega rozstrzygnięciu sędziowskiemu.
Drugie zaś stadium polegało na rozpoznaniu sporu i rozstrzygnięciu go wyrokiem
sędziowskim.
Zakończeniem postępowania in iure, a zarazem ugruntowaniem sporu jest
litis contestatio. W procesie legisakcyjnym dochodzi ona do skutku przez zgodne
współdziałanie obu stron procesowych, a mianowicie przez ich uroczyste
oświadczenie, ujęte w odpowiednie formułki procesowe. W procesie zaś
formułkowym litis contestatio polega na formalnej umowie, na podstawie której
powód przy świadkach wręcza pozwanemu formułkę, a pozwany ją przyjmuje. Z litis
contestatio wiąże się konsumpcja skargi, która znajduje swój wyraz w zasadzie: De
eadem re ne bis sit actio. Strony wyłącznie decydują nie tylko o wszczęciu procesu,
ale także o całym przebiegu. Orzeczenie sędziego nie czerpie swej siły z władzy
państwowej, ale z umowy stron. W procesie justyniańskim władza sędziego ulega
wzmocnieniu, strony jednak nadal rządzą procesem i jego przedmiotem. Większe
uprawnienia ma tutaj powód. Proces o cechach już bardziej urzędniczych ulega
rozbudowaniu przez ukształtowanie się postępowania apelacyjnego.

III. Na gruncie procesu rzymskiego, a również i starogermańskiego, w którym
także dominuje interes prywatny stron, rozwija się wraz z powstaniem ustroju
feudalnego proces feudalny. Okazało się, że prawo cywilne i proces, wykształcone
w starożytnym Rzymie podobnie jak i w systemie starogermańskim, "odpowiadają
potrzebom społeczeństwa feudalnego". Jedynie władza sędziowska przechodzi w
ręce możnych feudałów, którzy używają jej dla umocnienia nowej feudalnej formy
e własności. Na rozwój tego procesu wywarł istotny wpływ proces cywilny miast
północnowłoskich oraz proces kanoniczny. W miastach północnowłoskich w związku
z rozwiniętą silnie gospodarką pieniężną oraz wymianą towarową zwiększa się
liczba spraw spornych, które muszą być rozstrzygane w drodze procesu cywilnego.
W procesie tym stale wzrasta władza sędziego. Odwołanie od wyroku jest
kierowane do sądu królewskiego. Proces miał charakter kontradyktoryjny, czyli
sporny, cechował go formalizm. Początkowo opierał się na zasadzie ustności i
jawności, później zaś - u schyłku średniowiecza - na zasadach pisemności i tajności
postępowania.
Równocześnie powstaje i rozwija się rzymsko-kanoniczny proces cywilny,
oparty głównie na justyniańskim procesie urzędniczym. Proces ten oparty jest na
zasadzie pisemności, ułatwiającej kontrolę ze strony sądownictwa papieskiego.
W Niemczech, w XIV i XV wieku, na skutek recepcji prawa rzymskiego i
wpływu procesu rzymsko-kanonicznego wykształcił się powszechny proces
niemiecki. Proces ten jest pisemny i nie jest publiczny. Proces obejmuje stadium
twierdzenia i stadium dowodzenia. Postępowanie wszczyna wniosek powoda,
jednakże w toku procesu rządzi zasada oficjalności, a więc działania przez sąd ex
officio. W postępowaniu dowodowym decydujące znaczenie ma formalna teoria
dowodowa. Wadą tego procesu jest m.in. to, iż jest bardzo przewlekły.
Podobny rozwój procesu cywilnego można w tym czasie obserwować w
Polsce. I tutaj występowała przewlekłość postępowania. Strony miały możliwość pod
różnymi pozorami przeciągać postępowanie nieomal w nieskończoność. Środki
odwoławcze strony mogły kierować nie tylko przeciw wyrokowi, lecz również przeciw
sędziemu (nagana). W konsekwencji czyniło to sędziego zależnym od mocniejszej
strony. Wyroki pozbawione były egzekutywy. Ówczesny polski proces cywilny nie
wykazywał jednak cech inkwizycyjności i tajności, tak charakterystycznych dla
państw o ustroju absolutnym. Tak w sprawach cywilnych, jak i karnych obowiązywał
ten sam "postępek sądowy" (tzw. formula processus z 1523 r.) aż do samych
rozbiorów. Próba zmiany na lepsze obowiązującego prawa (tzw. abbreviatio
processus iudiciarii z 1642 r.) nie udała się. To samo dotyczy zbioru praw sądowych
Andrzeja Zamojskiego, stanowiącego próbę skodyfikowania polskiego prawa
sądowego, który nie wszedł w życie.

IV. Począwszy od XVII wieku kształtuje się w Europie nowoczesny proces
cywilny. Istotny wpływ na jego rozwój miała wielka rewolucja francuska. Obalono
przestarzałe zasady procesu feudalnego, a w ich miejsce wprowadzono nowe
zasady o charakterze niewątpliwie postępowym, jak: zasada swobodnej oceny
dowodów, zasada ustności i bezpośredniości, zasada jawności postępowania,
zasada równouprawnienia stron w procesie.
Pod wpływem nowych haseł dochodzi do kodyfikacji prawa procesu
cywilnego w poszczególnych państwach. Najpierw ukazuje się kodeks procedury
cywilnej we Francji z 1806 r., następnie pozostające pod wpływem procedury
francuskiej kodeksy procedur cywilnych we Włoszech (w 1865 r.) i w Rosji (w 1864
r.). Pod koniec XIX wieku, po długoletnich pracach kodyfikacyjnych, dochodzi do
wydania w Niemczech jednolitego kodeksu procedury cywilnej w 1877 r., a
następnie do opracowania jeszcze bardziej nowoczesnej procedury cywilnej
austriackiej (dzieło prof. Kleina - 1895 r.).
Od tego momentu pojawiają się coraz to nowe kodeksy w innych państwach.
Jeżeli się przyjmie jako kryterium określoną formę procesu cywilnego, wyrażającą
stosunek do jego naczelnych zasad, a przede wszystkim do zasady
rozporządzalności i kontradyktoryjności, to procesy cywilne można
usystematyzować w trzech grupach, tj. romańskiej, germańskiej i anglosaskiej.
Zasady rozporządzalności i sporności występują najsilniej w procesach
anglosaskich, natomiast pewnych niewielkich zresztą ograniczeń doznają w
procedurach germańskich i romańskich.
W okresie międzywojennym w państwach totalitarnych (faszystowskie
Włochy, nazistowskie Niemcy, komunistyczny Związek Radziecki) nastąpił proces
publicyzacji postępowania cywilnego, polegający na znacznym wzmocnieniu pier-
wiastka publicznego i daleko idącym ograniczeniu pierwiastka prywatnego w
procesie. Wyrażało się to w zwiększeniu aktywności sądu, który mógł ingerować w
sferę prywatnych praw stron, oraz w stworzeniu możliwości bardzo szerokiego
udziału prokuratora w procesie cywilnym. Zasadę kontradyktoryjności ograniczono
wprowadzając do procesu elementy zasady śledczej (inkwizycyjnej), a zasadę
dyspozycyjności również znacznie ograniczono wprowadzając elementy zasady
oficjalności, to jest działania sądu z urzędu i szerokiej sądowej kontroli aktów
dyspozycyjnych stron. Po II wojnie światowej idąc za wzorem Związku Radzieckiego
wszystkie jego państwa satelickie, w tym również i PRL, wprowadziły u siebie
podobne zmiany w procedurze cywilnej.
Po odzyskaniu przez Polskę rzeczywistej suwerenności i rozpoczęciu
trudnego procesu budowania autentycznego państwa prawa, również i z procedury
cywilnej poczęto stopniowo usuwać te importowane ze wschodu naleciałości.
Przełomowe znaczenie miała reforma postępowania cywilnego, w wyniku której
przywrócono należyty kształt zasadzie kontradyktoryjności i dyspozycyjności oraz
przebudowano w sposób gruntowny system środków odwoławczych, wracając do
systemu trójinstancyjnego, który istniał już w pierwszym polskim zunifikowanym
kodeksie postępowania cywilnego z roku 1932.
Prace nad przebudową prawa postępowania cywilnego nie zostały jeszcze
zakończone. Należy oczekiwać w tym zakresie dalszych zmian zmierzających do
unowocześnienia tego postępowania, zwiększenia jego efektywności i usunięcia z
niego jeszcze pewnych pozostałości minionej epoki.