Rozdział 2

PRAWO PROCESOWE CYWILNE. NORMY PROCESOWE



I. Prawo procesowe cywilne obejmuje ogół norm regulujących właściwość
organów i postępowanie w sprawach cywilnych. Nawiązując do przyjętych definicji
postępowania cywilnego i sprawy cywilnej, prawo procesowe cywilne można określić
jako ogół norm regulujących właściwość sądów i innych organów oraz formy
działania tych organów i występujących przed nimi stron i zainteresowanych osób
przy rozpoznawaniu i rozstrzygnięciu spraw cywilnych oraz przy przymusowym
wykonywaniu orzeczeń. Prawo procesowe cywilne obejmuje więc obok norm
procesowych w ścisłym znaczeniu, regulujących formy postępowania w sprawach
cywilnych, także normy kompetencyjne, regulujące właściwość sądów i innych
organów w tych sprawach.

Normy kompetencyjne rozgraniczają właściwość sądów od właściwości
innych organów w sprawach cywilnych, a także rozgraniczają właściwość sądów (i
innych organów) różnego lub tego samego szczebla. Ponadto normy kompetencyjne
określają właściwość sądów polskich w płaszczyźnie międzynarodowej, czyli
jurysdykcję krajową (stąd określamy tę grupę norm jako normy jurysdykcyjne).
Normy procesowe sensu stricto i normy kompetencyjne (we wszystkich dziedzinach
prawa) stanowią grupę norm formalnych (nazywanych także normami procesowymi
sensu largo) w przeciwstawieniu do norm materialnych, regulujących bezpośrednio
stosunki społeczne. Pomiędzy normami procesowymi i materialnymi istnieje jednak
ścisły związek. Związek taki zachodzi także między prawem procesowym cywilnym a
tymi działami prawa materialnego, które regulują stosunki społeczne, jakie
realizowane i chronione są w postępowaniu cywilnym, a więc prawa cywilnego,
rodzinnego i opiekuńczego, a także prawa pracy. Skoro stosunku z zakresu tych
dziedzin prawa realizowane i chronione są w postępowaniu cywilnym, formy
działalności sądów i innych organów właściwych do rozpoznawania spraw cywilnych
oraz występujących przed nimi stron i uczestników postępowania muszą być
dostosowane do ochrony tych stosunków.

Prawo procesowe cywilne, tak jak prawo formalne w ogóle, nie może istnieć
bez prawa materialnego cywilnego, ponieważ postępowanie cywilne (proces
cywilny) nie jest instytucją abstrakcyjną, istniejącą samą w sobie i dla siebie, lecz
spełnia określoną funkcję w zakresie realizacji i ochrony stosunków prawa
cywilnego i pokrewnych działów prawa.

Zasady i instytucje postępowania cywilnego muszą odpowiadać zasadom i
instytucjom prawa cywilnego materialnego i tych działów prawa, z których zakresu
których stosunki prawne są chronione w postępowaniu cywilnym. Dotyczy to nie
tylko postępowania cywilnego, jako całości, czego wyrazem jest, że zasady
naczelne postępowania cywilnego muszą być zharmonizowane z zasadami prawa
cywilnego materialnego obowiązującego w danej formacji ustrojowej. W konsek-
wencji poszczególne formy i rodzaje postępowania cywilnego powinny być
dostosowane do specyfiki tych stosunków materialnoprawnych, z jakich wynikają
poszczególne rodzaje spraw cywilnych. To uzasadnia np. odrębność postępowania
w sprawach małżeńskich i rodzinnych w ramach ogólnego postępowania sądowego.
Z drugiej strony również prawo procesowe oddziałuje na stosowanie prawa
materialnego, konkretyzując formy i sposoby realizacji tego prawa. W szczególnie
znacznym stopniu oddziaływanie prawa procesowego występuje w dziedzinie prawa
rodzinnego.


II. W teorii prawa przyjęty jest też podział norm na substancjalne (albo
normatywne) i instrumentalne (albo konstruktywne), za pomocą którego często
wyjaśnia się wzajemny stosunek prawa materialnego i procesowego.

Normy substancjalne są to normy, które wyrażają pewne podstawowe zasady
prawa, pewne założenia systemu prawnego i mają byt samoistny, niezależny;
można więc je określić jako normy zasadnicze. Normy instrumentalne są to normy,
które służą realizacji norm zasadniczych, określając formy i sposoby ich urzeczywis-
tniania.

Klasyfikacja ta opiera się na słusznych przesłankach i jest o tyle
uzasadniona, że trafne jest samo rozróżnienie dwojakiego rodzaju norm w systemie
prawa i wyodrębnienie z jednej strony norm wyrażających podstawowe założenia
tego systemu, a z drugiej zaś norm techniczno-organizacyjnych, służących wcielaniu
w życie tej pierwszej grupy norm.

Na podstawie tego podziału w doktrynie zwykle zalicza się przepisy prawa
materialnego do norm substancjalnych, a prawa procesowego do norm instrumen-
talnych. Jednakże takie sumaryczne, globalne ujęcie przepisów prawa materialnego
i procesowego jest nietrafne, ponieważ żadna gałąź prawa nie może składać się
jedynie z samych norm substancjalnych (zasadniczych) lub z samych instrumental-
nych (techniczno-organizacyjnych).

W szczególności nietrafne byłoby zaliczenie wszystkich norm prawa proceso-
wego do norm instrumentalnych; wprawdzie przepisy prawa procesowego z reguły
mają charakter takich norm, jako regulujące kwestie natury organizacyjnej,
kompetencyjnej i technicznej, jednak i w prawie procesowym pewna grupa norm ma
walor norm zasadniczych, substancjalnych. Wskazać tu można zwłaszcza na
przepisy tytułu wstępnego k.p.c., wyrażające zasady naczelne postępowania
cywilnego, oraz na takie przepisy, jak np.: art. 189, 365 ż 1, 1096.

Z drugiej strony nie można traktować wszystkich norm prawa cywilnego
materialnego czy też prawa rodzinnego albo prawa pracy jako norm
substancjalnych, ponieważ znaczna liczba przepisów prawa materialnego nie
reguluje bezpośrednio stosunków społecznych i nie wyraża jedynie podstawowych
założeń systemu prawa, lecz wskazuje tylko na sposoby i środki realizacji norm
substancjalnych i musi być wskutek tego zaliczona do norm instrumentalnych.
Dotyczy to w szczególności licznej grupy norm określających formy różnych
czynności prawnych (np. art. 73-81, 158-159, 590 ż 1, 606, 616, 660, k.c., art. 2, 3,
9, 47 ż 1 zdanie drugie, 79 k.r.o.).


III. Normy procesowe zawarte są w przepisach zgrupowanych z reguły w
specjalnych ustawach procesowych, a normy materialne w przepisach zgrupo-
wanych w ustawach poświęconych problematyce materialnoprawnej.

Na skutek kodyfikacji przeprowadzonej w Polsce w dziedzinie cywilnoprawnej
w 1964 r., obowiązujące normy procesowe w zakresie sądowego postępowania
cywilnego zostały w zasadzie skodyfikowane w k.p.c., a normy materialne w k.c. i
k.r.o. Tłumaczy się to nie tylko względami praktycznymi (ułatwieniem stosowania
odpowiednich przepisów w praktyce), ale także bardzo istotne znaczenie ma
stworzenie jednolitych systemów prawa materialnego i prawa procesowego, co
wymaga uregulowania i powiązania wszystkich instytucji zarówno procesowych, jak
materialnoprawnych w ramach całościowych aktów prawnych. Pewne bardziej
szczegółowe materie prawa procesowego zostały zresztą unormowane ze względów
praktycznych poza ramami k.p.c. (jak np. koszty sądowe), podobnie jak pewne
specjalne materie prawa materialnego cywilnego poza ramami k.c. (jak np. prawo
autorskie).

Należy jednakże zaznaczyć, iż o charakterze normy prawnej nie decyduje jej
lokata. Nie można przyjąć, że normami procesowymi są tylko normy zawarte w k.p.c.
i innych ustawach procesowych, ani że wszystkie normy zawarte w k.c. i k.r.o. są
normami materialnymi. Ustawodawca, kierując się przytoczonymi wyżej względami,
wydaje odrębne ustawy (kodeksy), obejmujące w zasadzie całość materii
procesowej lub materialnoprawnej, może jednak ze względów celowości, a niekiedy
wskutek przyjęcia innej systematyki, unormować pewne materie procesowe łącznie z
problematyką materialnoprawną. Ma to miejsce zwłaszcza w wypadku regulacji
zagadnień procesowych spraw pracowniczych, które w podstawowym zakresie
uregulowane zostały także w ramach kodeksu pracy (dział XII, art. 242-265).
Przepisy te mają charakter norm procesowych.

Ponadto, ze względów celowości ustawodawca może niekiedy zamieścić
poszczególne normy procesowe w ramach przepisów ustaw (kodeksów) prawa
materialnego, łącznie z normami regulującymi instytucje materialne. Szereg takich
norm znaleźć można w k.r.o., a także w k.c. Jako kryteria rozgraniczające normy
materialne i normy procesowe przyjąć trzeba nie, jak zaznaczono, lokatę przepisu,
ale funkcję danej normy, a tę determinuje skutek, jaki norma ta ma powodować. Jeśli
norma wywołuje skutek w sferze postępowania, uznać ją należy za normę
procesową, jeśli natomiast wywołuje go bezpośrednio w sferze stosunków
społecznych, których dotyczy, jest normą materialną. O tym zaś, jaki skutek
wywołuje dana norma, decyduje jej dyspozycja, wskazująca, jakie konsekwencje
prawne wynikają z określonej hipotezy w razie jej skonkretyzowania się w okreś-
lonym wypadku. W ostatecznym więc rezultacie dyspozycja normy prawnej decyduje
o jej charakterze.

Stosując to kryterium, za normy procesowe uznać trzeba np. normy zawarte
w art. 19, 24 zdanie drugie, 66, 70 ż 2, 82 ż 3, 84 ż 2, 125 ż 2, 155 ż 1 zdanie
drugie, 165-168, 169-174 k.r.o. Ale również odwrotnie, pewne normy zawarte w
przepisach k.p.c., których dyspozycje wskazują na skutki pozaprocesowe tych norm,
wkraczając w dziedzinę bezpośrednich stosunków społecznych, uznać należy za
normy materialne. Taką normą jest np. norma art. 769 k.p.c., dotycząca
odpowiedzialności komornika i Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez
komornika, a także normy zawarte w art. 203 ż 4 i 618 ż 3.

Niekiedy z jednej hipotezy wynikają dwie lub więcej dyspozycje, z których
jedne wskazują na skutki w sferze materialnoprawnej, inne na skutki w sferze
procesowej. Mamy wówczas do czynienia z normami mieszanymi - materialnymi i
procesowymi zarazem. Takimi normami są np. art. 6 ż 1, 20 ż 1, 40, 52, 56 ż 1, 57 ż
1 i ż 2 zdanie pierwsze, 58 ż 1-4, 61(1) ż 1, 70 ż 1, 84 ż 1, 89 ż 2, 100, 106, 117,
118 ż 2 zdanie pierwsze, 125 ż 1 i 2 i in. k.r.o.; art. 64, 117 ż 3, 124 ż 2, 632 ż 2
k.c.; art. 189, 190, 192 pkt 3, 887 ż 1 k.p.c.

W ramach przepisów ustaw (kodeksów) materialnoprawnych szczególnie
często zawarte są normy kompetencyjne. Kwestię uprawnień i właściwości organów
do orzekania o pewnych skutkach prawnych i do rozstrzygania pewnych spraw
cywilnych ustawodawca reguluje w rozmaity sposób. Niekiedy, regulując określoną
instytucję materialnoprawną, zamieszcza postanowienie o właściwości organu
bezpośrednio w przepisach ustawy materialnoprawnej, kiedy indziej znów w prze-
pisach tych normuje tylko samą instytucję, zamieszczając normę kompetencyjną w
tym zakresie w ustawie procesowej. Pierwszy system został zastosowany w k.r.o.,
np. gdy chodzi o rozwód (art. 56 ż 1), o separację (art. 61(1) ż 1), o zniesienie
wspólności ustawowej (art. 52 ż 1), o ustalenie ojcostwa (art. 84 ż 1), o
przysposobienie (art. 117 ż 1), o opiekę (art. 145 ż 2). Drugi system znalazł
zastosowanie, gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie (art. 13 ż 1 k.c. i art. 544 ż 1
k.p.c.) oraz o uznanie za zmarłego (art. 29 ż 1 k.c. i art. 526 ż 1 k.p.c.).

Rozróżnienie, czy dana norma jest normą procesową, czy normą materialną
ma znaczenie nie tylko teoretyczne, ale i praktyczne, charakter bowiem normy może
wywoływać różne konsekwencje w postępowaniu cywilnym. W szczególności w
postępowaniu kasacyjnym istotne znaczenie ma stwierdzenie, czy wadliwość
orzeczenia sądu I instancji stanowi naruszenie prawa materialnego, czy też
uchybienie procesowe (por. art. 393(1) i 393(15)). W sprawach o charakterze
międzynarodowym charakter procesowy danej normy decyduje o tym, że sąd stosuje
zawsze własną normę, natomiast w odniesieniu do norm materialnych, mogą być
stosowane także normy prawa obcego, zgodnie z postanowieniami prawa
prywatnego międzynarodowego. Charakter normy może też mieć istotne znaczenie
z punktu widzenia zasad wykładni prawa, zasad prawa intertemporalnego
(międzyczasowego) itp.


IV. W przeciwieństwie do norm materialnych prawa cywilnego, które w znacz-
nej mierze mają charakter dyspozytywny, normy procesowe w zasadzie mają
charakter imperatywny. Strony stosunków cywilnoprawnych mogą same ustalać
zasady, na jakich opierają swe stosunki (w szczególności zobowiązaniowe), na
skutek czego normy materialne - z wyjątkiem norm iuris cogentis - wchodzą w
zastosowanie tylko wówczas, gdy strony same nie unormowały pewnych kwestii w
zakresie swych stosunków, a więc o stosowaniu tych norm decyduje w dużej mierze
dyspozycja stron. Natomiast normy procesowe określają w sposób wiążący zarówno
sąd (lub inny organ orzekający), jak strony i uczestników, właściwość tych organów
oraz formy postępowania. Na przykład przepisy k.p.c. określają, jakim warunkom
musi odpowiadać pismo procesowe, pozew, apelacja albo jak ma być wydany i co
ma zawierać wyrok; postanowienia te są wiążące dla sądu i stron, a uchybienie im
powoduje określone skutki procesowe (np. zwrot pozwu, odrzucenie apelacji), zaś w
przypadkach szczególnie istotnych uchybień nawet nieważność postępowania (por.
art. 379). Normy te mają więc charakter imperatywny.

Jednakże nie wszystkie normy procesowe mają ten charakter. Pewna ich
grupa ma - w drodze wyjątku od zasady - także charakter dyspozytywny. Oznacza
to, że stosowanie niektórych ogólnych postanowień kodeksu może nastąpić na
skutek bądź dyspozycji strony podejmującej daną czynność procesową, bądź
porozumienia obu stron procesowych.

Zatem charakter norm dyspozytywnych mają w szczególności przepisy k.p.c.
o właściwości przemiennej (art. 31-37), pozwalające powodowi na wybór sądu
miejscowo właściwego i wniesienie powództwa bądź do sądu właściwości ogólnej
pozwanego, bądź do innego, wskazanego w tych przepisach; to samo dotyczy
przepisu art. 43 ż 1 pozwalającego na wybór sądu przez powoda wnoszącego
powództwo przeciwko kilku pozwanym zamieszkałym na obszarze różnych sądów
oraz art. 184 i 185 ż 1, dopuszczających możliwość zwrócenia się do sądu o
przeprowadzenie próby ugodowej przed wniesieniem pozwu. Charakter dys-
pozytywny mają też przepisy dotyczące umów procesowych: o wybór sądu
miejscowo właściwego (art. 46 ż 1), o poddanie sprawy pod rozpoznanie sądu
polubownego (art. 697 ż 1), o poddanie sprawy o charakterze międzynarodowym
pod rozpoznanie sądu polskiego (art. 1104) bądź sądu zagranicznego (art. 1105), a
także przepisy dotyczące zawarcia ugody sądowej (art. 223 ż 1), porozumienia stron
co do zawieszenia postępowania (art. 178), zwolnienia biegłego i świadka od
składania przyrzeczenia (art. 267 i 283 ż 1), porozumienia stron co do kosztów
postępowania w wypadku zawarcia ugody sądowej (art. 104).