Rozdział 9

ŹRÓDŁA PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO


ż 1. Kodeks postępowania cywilnego

Głównym źródłem polskiego prawa procesowego cywilnego w dziedzinie
postępowania sądowego, mającym znaczenie modelowe dla postępowań poza-
sądowych, jest kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r.,
obowiązujący od 1 stycznia 1965 r. Kodeks ten zastąpił poprzedni kodeks, który
pozostawał w mocy (z licznymi zmianami) od 1 stycznia 1933 roku.
Kształtowanie się polskiego prawa procesowego cywilnego, jednolitego dla
całego państwa, rozpoczęło się bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości po
pierwszej wojnie światowej. W wyniku rozbiorów Polski na ziemiach polskich przez
ponad 100 lat obowiązywało prawo procesowe państw zaborczych, a mianowicie: w
Polsce centralnej i wschodniej - rosyjska Ustawa postępowania cywilnego z 1864 r.
(w byłym Królestwie Kongresowym do 1875 r. obowiązywał francuski Kodeks
procedury cywilnej z 1809 r.); w Polsce południowej - austriacka Procedura cywilna i
tzw. Norma jurysdykcyjna (przepisy o właściwości sądów) z 1895 r. oraz tzw. Patent
niesporny z 1854 r.; w Polsce zachodniej - niemiecki Kodeks postępowania
cywilnego z 1877 r. oraz Ustawa o sądownictwie dobrowolnym (postępowaniu
nieprocesowym) z 1898 r.
Powołana w 1919 r. Komisja Kodyfikacyjna rozpoczęła prace nad unifikacją i
kodyfikacją prawa również w dziedzinie postępowania cywilnego. Na czele sekcji
postępowania cywilnego stał znakomity procesualista Ksawery Fierich, a po jego
śmierci Jan Jakub Litauer. Sekcja ta opracowała projekt k.p.c., obejmujący
początkowo tylko postępowanie sporne. Projekt ten stał się podstawą kodeksu
wydanego jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 listopada 1930 r.
(Dz.U. nr 83, poz. 651). Jednocześnie toczyły się prace nad projektem sądowego
prawa egzekucyjnego, którego referentami byli Maurycy Allerhand i Kamil Stefko.
Prawo to zostało wydane jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27
listopada 1932 r. Po jego wydaniu dokonano scalenia tych dwóch aktów w jeden
kodeks, którego część I obejmowała postępowanie sporne, a część II postępowanie
egzekucyjne i zabezpieczające. Kodeks ten wszedł w życie od 1 stycznia 1933 r. W
okresie międzywojennym został on znowelizowany dekretem z 21 października 1938
r. o usprawnieniu postępowania sądowego.

Kodeks postępowania cywilnego z 1930/1932 r. w swej pierwotnej postaci,
pod względem techniczno-prawnym stał na wysokim poziomie i wyrażał pewne,
wówczas nowe, tendencje oraz zawierał szereg nowoczesnych rozwiązań. Był on
oparty na zasadzie nie kontrolowanej dyspozycyjności i zasadzie kontradyktoryj-
ności, co przy minimalnych pierwiastkach aktywności sądu nadawało dominujące
znaczenie inicjatywie stron.
Jeśli chodzi o strukturę procesu, to przyjęty był system trójinstancyjny.
Pierwszą instancję stanowiły sądy grodzkie i okręgowe, drugą - sądy okręgowe i
sądy apelacyjne, trzecią, kasacyjną - Sąd Najwyższy.
Kodeks postępowania cywilnego z 1930/1932 r. nie obejmował postępowania
nieprocesowego (niespornego). Prace nad unifikacją tego działu postępowania były
wprawdzie prowadzone przez Komisję Kodyfikacyjną, ale nie mogły być ukończone
wobec nieprzeprowadzenia procesu unifikacji prawa cywilnego materialnego. Bez
uprzedniej unifikacji tego prawa, a zwłaszcza prawa rodzinnego, spadkowego i
rzeczowego, nie była możliwa unifikacja postępowania nieprocesowego, które
szczególnie ściśle związane jest z instytucjami tych działów prawa materialnego. Aż
do 1945 r, obowiązywały w tym zakresie przepisy dawnych ustaw zaborczych, wyżej
wskazanych. Jednakże Komisja Kodyfikacyjna opracowała w 1936 r. projekt części
ogólnej kodeksu postępowania niespornego, którego autorami i referentami byli
Maurycy Allerhand i Eugeniusz Waśkowski.
Projekt ten stał się podstawą wydania już w okresie po drugiej wojnie
światowej dekretu z 25 sierpnia 1945 r. pod nazwą Kodeks postępowania
niespornego, który obejmował przepisy ogólne tego postępowania, wspólne dla
wszystkich rodzajów spraw. W miarę finalizacji prac nad unifikacją prawa
rodzinnego i cywilnego wydawane też były kolejno, jednocześnie z dekretami
normującymi poszczególne działy tego prawa, w latach 1945-1946 przepisy
normujące postępowanie niesporne w poszczególnych rodzajach spraw. Część
dekretów zawierających te przepisy została następnie zastąpiona przez ustawę z 27
lipca 1950 r. o postępowaniu niespornym w sprawach rodzinnych i z zakresu
kurateli (wydaną jednocześnie z kodeksem rodzinnym z tej daty). Obok niej
obowiązywały do końca 1964 r. dekret z 8 listopada 1946 r. o postępowaniu
spadkowym i dekret z 11 października 1946 r. o postępowaniu w sprawach z
zakresu prawa rzeczowego, a także szereg dekretów normujących postępowanie
niesporne w innych, szczególnych rodzajach spraw.
Polskie prawo procesowe cywilne przeszło w okresie po drugiej wojnie
światowej poważną ewolucję, która była wynikiem zmian ustrojowych i ściśle wiązała
się ze zmianami prawa materialnego. Zasadnicza nowelizacja prawa procesowego
cywilnego miała miejsce 20 lipca 1950 r. Wydana wtedy ustawa o zmianach w
postępowaniu cywilnym przyniosła obszerną i głęboko sięgającą nowelizację
dawnego kodeksu postępowania cywilnego. Kodeks ten pozostał wprawdzie
formalnie w mocy, ale doznał tak istotnej przebudowy i zmian merytorycznych, że
uzasadnione jest stwierdzenie, że w wyniku noweli z 1950 r. weszło w życie w
Polsce nowe prawo procesowe cywilne, oparte na zasadach właściwych dla procesu
cywilnego istniejącego w państwach tzw. realnego socjalizmu, w których wpływ
procedur istniejących w byłym Związku Radzieckim był wyraźnie widoczny.

Nowelizacja postępowania cywilnego z 1950 r., przeprowadzona
jednocześnie z nowelizacją prawa o ustroju sądów powszechnych i przebudową
struktury sądownictwa, polegała przede wszystkim na:
1) zmianie systemu instancyjnego i ograniczeniu liczby instancji w procesie
cywilnym do dwóch;
2) przekształceniu systemu odwoławczego i wprowadzeniu w miejsce dawnej
apelacji i kasacji jednolitego środka odwoławczego - rewizji;
3) wprowadzeniu udziału ławników do postępowania przed sądami I instancji;
4) znacznym rozszerzeniu uprawnień sędziego w procesie cywilnym, zarówno gdy
chodzi o kierownictwo procesem, jak prawo powoływania dowodów z urzędu i
ustalania faktów, na które dowody mają być prowadzone, celem stworzenia
gwarancji wykrycia prawdy obiektywnej;
5) dopuszczeniu możliwości udziału prokuratora w każdej sprawie cywilnej i
udzielaniu prokuratorowi prawa wytaczania wszelkich powództw;
6) poddaniu najważniejszych aktów dyspozycyjnych stron, takich jak cofnięcie
pozwu, ugoda i uznanie pozwu, kontroli sądu oraz dopuszczeniu możliwości
zasądzania przez sąd w pewnych sprawach ponad żądanie powoda;
7) poddaniu wyroków prawomocnych kontroli Sądu Najwyższego w trybie rewizji
nadzwyczajnej.

Kontynuację tych zmian stanowiła nowelizacja kodeksu dokonana ustawą z
23 kwietnia 1953 r. (Dz.U. nr 23, poz. 90), która była wyrazem tendencji do
odformalizowania procesu. Przepisy te złagodziły wiele rygorów procesowych i
konsekwencji nieprzestrzegania niektórych wymogów procesowych, w szczegól-
ności skutków wniesienia pozwu do sądu niewłaściwego oraz wniesienia sprawy w
trybie niewłaściwym (np. w postępowaniu niespornym zamiast w procesie lub
odwrotnie).
Kilkakrotnie rozszerzano właściwość sądów powiatowych, ograniczając właś-
ciwość sądów wojewódzkich. W szczególności ustawa z 28 marca 1958 r. (Dz.U. nr
18, poz. 75) przekazała do właściwości sądów powiatowych (w większych miastach)
sprawy rozwodowe. Ustawa z 15 lutego 1962 r. (Dz.U. nr 10, poz. 46) wprowadziła
do kodeksu postępowania cywilnego nowy rozdział zawierający przepisy o uznaniu
zagranicznych orzeczeń sądowych.
W 1956 r. została powołana do życia Komisja Kodyfikacyjna, która podjęła
zadanie opracowania m.in. nowego kodeksu postępowania cywilnego. Zespół
Postępowania Cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej, składający się z wybitnych
przedstawicieli nauki i sądownictwa pod przewodnictwem Z. Resicha, opracował
( pierwszy projekt nowego k.p.c. w 1960 r. z9 Projekt ten (obejmujący początkowo
postępowanie procesowe, nieprocesowe i egzekucyjne) stał się następnie przed-
miotem szerokiej publicznej dyskusji. Na podstawie jej wyników został opracowany
nowy projekt z 1963 r. (poszerzony o przepisy z zakresu międzynarodowego
postępowania cywilnego) 3� i wreszcie ostateczny projekt z 1964 r. Ten ostatni
projekt został wniesiony do Sejmu z poprawkami wprowadzonymi przez Radę
Ministrów i stał się przedmiotem prac Sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości,
która wniosła do niego szereg dalszych zmian. Projekt ten został uchwalony przez
Sejm 17 listopada 1964 r.i nowy kodeks wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1965 r.
Struktura kodeksu jest następująca: na czoło wysunięte zostały przepisy
mające znaczenie podstawowe dla wszystkich rodzajów postępowania. Przepisy te
zawarte w tytule wstępnym (art. 1-13) regulują zakres sądowego postępowania
cywilnego i rozgraniczają je od postępowań pozasądowych (art. 1-2), wyrażają
zasady naczelne postępowania cywilnego i pewne dyrektywy ustawodawcy pod
adresem sądu (art. 3-10), regulują stosunek postępowania cywilnego do
postępowania karnego (art. 11-12) oraz stosunek procesu do innych rodzajów
postępowania cywilnego (art. 13).
Całość kodeksu podzielona jest na trzy części. Część I normuje
postępowanie rozpoznawcze i podzielona jest na cztery księgi: I - Proces, II -
Postępowanie nieprocesowe, III - Sąd polubowny, IV - Postępowanie w razie
zaginięcia lub zniszczenia akt. Część II dzieli się na dwie księgi: I - Postępowanie
zabezpieczające, II - Postępowanie egzekucyjne. Wreszcie część III obejmuje
przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego.

Kodyfikacja postępowania cywilnego przeprowadzona w 1964 r. opierała się
na następujących założeniach i realizowała następujące cele:
1. Kodeks objął całość przepisów regulujących sądowe postępowanie cywilne.
Pozwoliło to na integrację wszystkich rodzajów postępowania, w szczególności
postępowania spornego i niespornego (nieprocesowego) oraz na harmonizację
wszystkich przepisów. Dzięki temu powstał nowy jednolity system postępowania
cywilnego.
2. W kodeksie zostały utrwalone, pogłębione i rozwinięte zasady postępowania
cywilnego charakterystyczne dla państw realnego socjalizmu.
3. Szereg przepisów kodeksu jest wyrazem tendencji do dalszego uproszczenia i
odformalizowania postępowania sądowego.
4. Dokonana została istotna rewizja przepisów postępowania egzekucyjnego,
mająca na celu usprawnienie i stworzenie większych gwarancji skutecznego i
należytego wykonywania orzeczeń sądowych.

W okresie swego obowiązywania k.p.c. uległ kilkakrotnej nowelizacji. Wiele
przepisów części II, dotyczących egzekucji alimentów, zostało zmienionych przez
ustawę z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz.U. nr 27, poz. 157). W
związku z wejściem w życie kodeksu pracy i nową regulacją materii sporów o
roszczenia pracowników znowelizowano przepisy k.p.c. dotyczące postępowania
odrębnego w sprawach o roszczenia pracowników (art. 459-477). jednak zmiany te
są obecnie nieaktualne wobec ponownej nowelizacji.
W związku z nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dokonaną
ustawą z 19 grudnia 1975 r. (Dz.U. nr 45, poz. 234), znowelizowane zostały niektóre
przepisy k.p.c. regulujące postępowanie odrębne i postępowanie nieprocesowe w
sprawach małżeńskich i w sprawach między rodzicami a dziećmi oraz postępowanie
egzekucyjne (art. 2 cyt. ustawy).
Nowelizacja k.p.c. o stosunkowo szerokim zasięgu dokonana została w
związku z przekazaniem sądom rozstrzygania wszystkich spraw z zakresu prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych i jednoczesną likwidacją poprzednio działających
zakładowych i terenowych komisji rozjemczych oraz komisji odwoławczych do spraw
pracy (ustawy z 18 kwietnia 1985 r. Dz.U. nr 20, poz. 85 i 86). Zmianie i rozbudowie
uległy przepisy działu o postępowaniu w sprawach pracowniczych (art. 459-
477(15)). Ponadto dokonano nowelizacji wielu innych przepisów k.p.c., w
szczególności o właściwości rzeczowej sądów i o udziale organizacji społecznych w
postępowaniu cywilnym. Wprowadzone zostały także nowe przepisy regulujące tryb
postępowania w sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych
i samorządzie załogi przedsiębiorstwa i samorządzie załogi przedsiębiorstwa
państwowego (art. 509 pkt 9 oraz 691(1)-691(9)). Ustawa z 20 września 1984 r. o
ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (art. 72) dokonała zmiany przepisu art.
831 k.p.c.
Ustawą z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych
(Dz.U. nr 33, poz. 175) zlikwidowano Państwowy Arbitraż Gospodarczy, a sprawy
gospodarcze przekazano na drogę sądową. Kodeks był nowelizowany jeszcze
kilkakrotnie w latach 1990-1994, ale, jak już wyżej wspomniano (por. s. 33),
przełomowe znaczenie w przebudowie polskiego prawa postępowania cywilnego
miała gruntowna reforma tego prawa dokonana ustawą z 1 marca 1996 r. o zmianie
Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej -
Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania
administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 43, poz. 189). Ustawa ta weszła w życie z dniem
1 lipca 1996 r., z tym, że kilkanaście przepisów wymienionych w jej art. 14
dotyczących głównie wysokich grzywien weszło w życie po upływie 14 dni od dnia
ogłoszenia.
W wyniku tej reformy ustawodawca odszedł od zasad charakterystycznych
dla procesu państw tzw. realnego socjalizmu i powrócił w znacznej mierze do zasad
obowiązujących w naszym procesie przed jego zmianami dokonanymi przez władze
komunistycznego państwa nowelą z 20 lipca 1950 r. oraz późniejszymi
nowelizacjami przeprowadzonymi w PRL. W ten sposób nasze prawo postępowania
cywilnego staje się prawem właściwym dla państwa demokratycznego o gospodarce
wolnorynkowej.
Kolejny, ważny etap przebudowy naszego prawa postępowania cywilnego
stanowi nowelizacja k.p.c. dokonana ustawą z 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze
zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. nr 48, poz. 554). Celem tej nowelizacji jest
znaczne uproszczenie i przyśpieszenie postępowania zwłaszcza w niektórych
kategoriach spraw tzw. drobnych oraz dokonanie istotnych zmian w przepisach
dotyczących środków odwoławczych.



ż 2. Inne źródła prawa procesowego cywilnego

W zakresie sądowego postępowania cywilnego, poza k.p.c., źródła prawa
stanowi nadto wiele ustaw i rozporządzeń, a w szczególności:
1) ustawa z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz.U. nr 24, poz. 110 z późn. zm.);
2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie
określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 154, poz. 753 z
późn. zm.);
3) Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 19 listopada 1987 r. - Regulamin
wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. nr 38, poz. 218 z
późn. zm.);
4) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 czerwca 1999 r. w sprawie
szczegółowego trybu doręczenia pism sądowych przez pocztę w
postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 62, poz. 697);
5) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (Dz.U. nr 93, poz. 834 z późn. zm.);
6) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 października 1934 r. - Prawo o
postępowaniu układowym (Dz.U. nr 93, poz. 836 z późn. zm.);
7) szereg rozporządzeń wykonawczych Rady Ministrów i Ministra Sprawied-
liwości, wydanych na podstawie delegacji ustawowych zawartych w k.p.c., a
dotyczących pewnych kwestii szczegółowych, głównie z zakresu
postępowania nieprocesowego i egzekucyjnego;
8) art. 242-265 kodeksu pracy.