Dział VI
CZYNNOŚCI PROCESOWE I KOSZTY POSTĘPOWANIA



Rozdział 37

CZYNNOÅšCI PROCESOWE



ż 1. Charakterystyka czynności procesowych

Proces jako akt prawny, działalność, składa się z czynności zawiązujących
lub rozwiązujących stosunki prawnoprocesowe oraz z innych czynności proceso-
wych i działań, które są przedmiotem stosunków procesowych, zgodnie z ich treścią.
Poza czynnościami procesowymi na rozwój procesu oddziałują również inne
zdarzenia (np. upływ czasu, śmierć strony).
W nauce jest sporne, co należy rozumieć przez czynność procesową.
Siedlecki np. daje następującą jej definicję: "Czynnością procesową jest taka
formalna czynność podmiotu procesowego, która według przepisów ustawy
procesowej może wywrzeć skutki prawne dla procesu cywilnego". Zdaniem
Broniewicza, czynnościami postępowania są czynności podmiotu postępowania
wywołujące określony skutek w postępowaniu, czynności procesowe uczestników
postępowania są przejawami wykonywania przez uczestników ich uprawnień
procesowych. Zdaniem zaś Berutowicza, czynnościami procesowymi można nazwać
"te elementy działania podmiotów postępowania cywilnego, które podejmowane są
na podstawie odpowiednich uprawnień bądź w wykonaniu obowiązków procesowych
i w formie uregulowanej przez prawo procesowe, dla wywołania określonych
skutków prawnoprocesowych".
Powyższe definicje wskazują na związek czynności procesowych z prawami i
obowiÄ…zkami procesowymi lub ze skutkiem procesowym. Nie wskazujÄ… zaÅ› na ich
związek ze stosunkami prawnoprocesowymi, a ten ma istotne znaczenie, czynności
procesowe bowiem - jak to już wyżej podniesiono - stanowią przedmiot stosunków
prawnoprocesowych. Zatem związek powinien znaleźć odbicie w ich definicji. O ile
więc w prawie materialnym o czynności prawnej możemy mówić wówczas, gdy
czynność ta zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku
cywilnoprawnego, o tyle w dziedzinie procesu cywilnego o czynności procesowej
powiemy wówczas, gdy czynność ta zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia
stosunku prawnoprocesowego.
Przy definiowaniu czynności procesowych należy jeszcze uwzględnić dwa
momenty: po pierwsze fakt, że czynność procesowa może powstać w wyniku
działania wyłącznie podmiotu procesowego, po drugie okoliczność, że czynność ta
musi zachować formę przewidzianą przez prawo procesowe.
W konsekwencji przez czynność procesową należy rozumieć formalną
czynność podmiotu procesowego, która według prawa procesowego może wywołać
powstanie, zmianÄ™ lub ustanie stosunku prawnoprocesowego. Definicja ta odnosi
się również do czynności postępowania nieprocesowego i czynności egzekucyjnych.
Termin czynność procesowa jest terminem ustawowym (zob. art. 167, 169 ż 3).
Czynność procesowa stanowi wśród innych działań procesowych lub zdarzeń
procesowych główny element, z którego składa się proces, element decydujący o
jego rozwoju i ważności. Pojęcie czynności procesowej należy obok pojęcia
stosunku prawnoprocesowego do centralnych pojęć prawa procesowego.
Od czynności procesowych należy odróżnić działania procesowe. Do nich
należą czynności dokonywane przez strony procesowe poza procesem, które
wywołują jednak skutki procesowe (np. tzw. umowy procesowe lub przedprocesowe,
jak umowa o właściwość sądu, zapis na sąd polubowny). Do czynności procesowych
nie zaliczamy również działań osób trzecich w procesie, a więc osób nie będących
podmiotami procesowymi (np. świadków lub biegłych).
Czynności procesowe związane są ze stosunkami prawnoprocesowymi,
uregulowane są przez prawo procesowe i wywołują skutki prawne przez to prawo
przewidziane. Skutki te mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Wśród nich
najważniejszy jest jednolity końcowy skutek procesowy, który może mieć charakter
bezpośredni (np. przy czynności procesowej wydania wyroku) lub pośredni (np. przy
czynności procesowej podniesienia zarzutu niewłaściwości sądu).
Czynności procesowe wykazują istotne odmienności w zależności od tego -
przez jaki podmiot procesowy zostajÄ… dokonane, czy przez strony procesowe (lub
interwenientów), czy przez organ sądowy, czy też przez prokuratora lub organizację
społeczną. Takie też jest kryterium pierwszego podziału czynności procesowych
(kryterium podmiotowe). Z uwagi na powyższe odmienności dalszą charakterystykę
czynności procesowych rozwiniemy przy uwzględnieniu charakteru podmiotów
tychże czynności.
Czynności procesowe (nazywane także czynnościami postępowania - por.
art. 1133 ż 3) można jeszcze podzielić w odniesieniu do trybu postępowania, w
ramach którego są dokonywane. Przede wszystkim można je jednak podzielić na
czynności procesowe i czynności egzekucyjne.



ż 2. Czynności procesowe sądu

W każdym stosunku prawnoprocesowym musi występować organ sądowy.
Bez tego elementu nie można mówić o tego rodzaju stosunku. W stosunku tym sąd
zajmuje pozycję organu państwowego, wobec którego każdy inny podmiot procesu
występuje w pozycji podporządkowania. I jakkolwiek sąd ma w stosunku do innych
podmiotów procesu nie tylko prawa, lecz i obowiązki, to jednak stosunek ten
charakteryzuje zawsze cecha podporzÄ…dkowania.
Takie zaś cechy władcze mają czynności procesowe sądu. Poszczególne
podmioty procesu mogą domagać się od sądu określonych czynności, przewidzia-
nych w prawie, nie zmienia to jednak postaci rzeczy, że zwracają się wtedy do sądu
jak do każdego innego organu państwowego zobowiązanego do wykonywania
swych funkcji państwowych. Ten obowiązek sądu ma charakter obligatoryjny,
dlatego też czynności sądu mogą być egzekwowane za pomocą odpowiednich
środków prawnych.
Przez czynności procesowe sądu należy rozumieć wszystkie czynności sądu
lub jego organów zastępczych czy pomocniczych, przewidziane przez prawo. Aby
jednak można było mówić o czynności procesowej sądu, muszą istnieć trzy warunki,
a mianowicie czynność procesowa musi być dokonana:
1) przez organ sÄ…dowy w rozumieniu prawa procesowego,
2) w formie przepisanej dla takiej czynności bezwzględnie obowiązującymi
przepisami ustawy procesowej,
3) w stosunku do istniejących osób fizycznych lub innych podmiotów.

Wśród czynności sądowych można wymienić następujące rodzaje:
1) czynności kierujące postępowaniem i zapewniające porządek na sali rozpraw
(np. art. 149, 153, 155);
2) czynności, których celem jest zbadanie wszystkich istotnych okoliczności
sprawy i wyjaśnienie rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych
między stronami (art. 213 ż 1 itd.);
3) czynności kontrolujące akty dyspozycyjne stron (np. art. 203 ż 4, 213 ż 2, 223
ż 2);
4) czynności sądowe kończące postępowanie w danej sprawie, jak wyroki (art.
316), postanowienia odrzucające pozew (art. 1999 ż 1) lub umarzające
postępowanie (art. 355 ż 1). W postępowaniu nieprocesowym merytoryczne
zakończenie sprawy występuje w formie postanowień, a nie wyroków (art.
516 w zw. z art. 521 ż 1).

Czynności procesowe sądu odpowiadać muszą określonym w prawie
procesowym wymogom (co do składu sądu, formy czynności, czasu, miejsca itp.).
Braki w tym zakresie powodują wadliwość danych czynności.
Uchylenie wadliwej czynności procesowej sądu może nastąpić tylko za
pomocą środków przewidzianych prawem procesowym, a mianowicie wskutek
ponownej czynności sądu. W toku postępowania wadliwe orzeczenie sądowe
zachowuje swą moc tak długo, dopóki nie zostanie uchylone innym orzeczeniem, i to
nawet w wypadku nieważności postępowania. Jeżeli nie dojdzie w toku
postępowania do korektury wadliwego orzeczenia, to wadliwość ta zostaje pokryta
prawomocnością kończącego postępowanie orzeczenia. Wadliwe prawomocne
orzeczenie, kończące postępowanie w sprawie, może być wzruszone jedynie w
drodze skargi o wznowienie. Do tego momentu zachowuje swÄ… moc.



ż 3. Czynności procesowe stron i uczestników postępowania

I. Czynności procesowe stron wykazują określone specyficzne cechy:

1. Czynność procesowa powinna być dokonana w formie przez prawo procesowe
przewidzianej (cecha formalności).

2. Czynności procesowe powinny być dokonane w zasadzie w ciągu pewnych
okresów, po których upływie ustaje możność skutecznego ich dokonania (cecha
prekluzyjności). Dotyczy to tak terminów ustawowych i sądowych, jak i stadiów
postępowania (np. art. 217).

3. Czynności procesowe stron mają charakter fakultatywny, strony procesowe nie
mają bowiem prawnego obowiązku podejmowania czynności procesowych w
postępowaniu cywilnym, dokonują ich dla obrony swych praw. Do dokonania
czynności procesowych nie można stron zmusić. Ocena ich zachowania się w
procesie należy do sądu (art. 230).

4. Czynności procesowe stron są odwołalne, co jest konsekwencją ich cechy
fakultatywności. Odwołanie czynności procesowej następuje w ramach procesu
cywilnego przez złożenie nowego oświadczenia procesowego, podlegającego
ocenie sądu. Nie zachodzi konieczność uchylania się od skutków procesowych
oświadczeń zawartych w odwoływanej czynności. Nie dotyczy to jednak czynności
prawnomaterialnych występujących w procesie w ramach aktów dyspozycyjnych
stron (czynności rozporządzających stron) - o czym jednak później.

Regułę co do odwołalności czynności procesowych ustawa powtarza czasem
w sposób szczególny (np. art. 203 odnośnie do cofnięcia pozwu). Odwołanie
czynności procesowej może jednak nastąpić tylko dopóty, dopóki czynność ta nie
osiągnęła swego skutku (np. cofnąć pozew można do chwili uprawomocnienia się
wyroku). W pewnych wypadkach ustawa przewiduje szczególne ograniczenia
odwołalności czynności procesowych (art. 512).


II. W nauce podkreśla się różnice, jakie zachodzą między czynnościami
procesowymi a czynnościami prawnymi prawa materialnego. Poglądy te są trafne,
lecz w argumentacji za daleko idące, gdyż oderwane od teorii stosunków
prawnoprocesowych.
W istocie rzeczy różnica między czynnościami procesowymi a czynnościami
prawnymi prawa materialnego sprowadza się głównie do tego, że w dziedzinie
prawa materialnego chodzi o czynność zmierzającą do ustanowienia, zmiany lub
zniesienia stosunku prawnomaterialnego, w prawie zaÅ› procesowym chodzi o
stosunek prawnoprocesowy.
Przy czynności prawnomaterialnej występujące w niej oświadczenie woli
skierowane jest na stosunek prawnomaterialny (np. stosunek dzierżawy), przy
czynności procesowej zawarte w niej oświadczenie woli skierowane jest na stosunek
prawnoprocesowy (np. złożenie wniosku o zawieszenie postępowania lub
umorzenie postępowania).
W ramach nauki procesu cywilnego spotyka się podział czynności
procesowych na oświadczenia woli i oświadczenia wiedzy, w zależności od tego,
czy oświadczenie zmierza do wywołania określonego skutku procesowego (np.
wniosek o przywrócenie terminu), czy też komunikuje jedynie organowi
procesowemu informacjÄ™ o faktach (twierdzenie, przyznanie).


III. Wymogi prawne czynności procesowej dotyczyć mogą przedmiotu, treści i
formy czynności procesowej.

1. Wymogi podmiotowe dotyczą przede wszystkim cech podmiotu, bez których nie
może on stać się stroną procesową lub skutecznie dokonywać czynności
procesowych. Tutaj przede wszystkim uwzględnić należy wymóg działania przez
stronę z pełną świadomością skutków procesowych tego działania. W sytuacji, w
której strona posiada zdolność procesową, lecz sąd uważa, że jej stan psychiczny
powoduje niemożność działania z pełnym rozeznaniem, zawiadamia o tym
prokuratora i zawiesza postępowanie.
Do wymogów podmiotowych należy zaliczyć również legitymację do
dokonania określonej czynności procesowej, którą trzeba odróżnić od legitymacji
procesowej, dotyczącej prawa żądania merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy.
Uprawnienie do podjęcia konkretnej czynności procesowej jest skutkiem zajmowania
przez stronę określonej pozycji w procesie (np. tylko pozwany może wnieść
odpowiedź na pozew).

2. Treść czynności procesowej wynika przede wszystkim z zawartych w niej
oświadczeń stron. Treść czynności procesowej wyraża jej osnowa określająca cel i
skutek, jaki ma być przez daną czynność osiągnięty, oraz uzasadnienie (art. 126,
187 ż 1 pkt 1, 368).

3. Czynność procesowa powinna być dokonana w formie, miejscu i czasie przez
prawo procesowe przewidziane (art. 126 i inne).


IV. Czynność procesowa, która nie odpowiada formalnym wymogom przewi-
dzianym przez prawo procesowe, jest wadliwa. Ocena tej wadliwości należy do
sądu. Wady czynności procesowej mogą pociągać za sobą jej niebyłość,
nieważność lub bezskuteczność. Czynność, która nie wykazuje istotnych cech
czynności procesowej, może być uznana za nieistniejącą (niebyłą). Czynność
procesowa może być uznana za nieważną w wypadkach przez prawo procesowe
przewidzianych (art. 199, 379, 1099). Czynność procesowa może być również
uznana za bezskuteczną. Na przykład czynność procesowa podjęta przez stronę po
upływie terminu jest bezskuteczna (art. 167). Bezskuteczność może być
bezwzględna lub względna.


V. Wspomnieliśmy już, że strona może odwołać (cofnąć) dokonaną czynność
procesową, przy czym ocena skuteczności tego odwołania należy do sądu. Dotyczy
to czynności wadliwych i niewadliwych. Strona może się powołać również na
wadliwość w powzięciu swej woli (np. błąd, groźba, przymus). Problem ten wywołał
szeroką dyskusję na tle czynności dyspozycyjnych procesowych, posiadających
szczególną pozycję wśród czynności procesowych (np. cofnięcie pozwu, ugoda,
zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa). Powstało mianowicie pytanie, czy
sąd, oceniając skuteczność odwołania czynności dyspozycyjnej strony, powinien
również uwzględnić przepisy prawa cywilnego materialnego.
W nauce niemieckiej przy przyjęciu zasady odwołalności czynności proceso-
wych stron, która wynika z bardzo silnie tam podkreślonej cechy fakultatywności
tych czynności, wytworzyły się dwa obozy, w zależności od ustosunkowania się do
problemu znaczenia woli dla ważności czynności procesowych stron, a w szcze-
gólności tzw. procesowych oświadczeń woli. Pierwszy obóz, przyjmując za punkt
wyjścia stanowisko tzw. teorii oświadczenia woli, nie przyznaje woli stron znaczenia
procesowego, drugi, opierajÄ…c siÄ™ na tzw. teorii woli, zajmuje stanowisko odmienne.
Obóz pierwszy jest silniej reprezentowany. Rosenberg stwierdza, że przepisy prawa
materialnego dotyczące błędu, podstępu i przymusu nie mogą nawet per analogiam
mieć zastosowania w procesie cywilnym. Wychodzi on bowiem z założenia, że
prawo procesowe wystarczajÄ…co troszczy siÄ™ o to, aby braki w tym zakresie nie
doprowadziły do szkodliwych następstw.
Pogląd wyrażony przez Rosenberga jest w zasadzie trafny, ale wymaga
pewnego uzupełnienia. Dotyczy ono tych czynności, przez które dokonuje się
równocześnie czynności przewidzianych przez prawo materialne (np. ugoda,
zrzeczenie się). W tych wypadkach przy stosowaniu przepisów prawa procesowego
powinny być respektowane również odnoszące się do tych czynności prawnych
przepisy prawa materialnego, m.in. przepisy o uchyleniu się od skutków prawnych
oświadczeń woli. Trudno bowiem zgodzić się ze stanowiskiem, według którego ta
sama czynność prawna, jeżeli dokonana jest poza procesem, podlega przepisom
prawa materialnego, dokonana zaÅ› w procesie nie podlega tym przepisom.
Wytworzyłaby się w ten sposób anormalna sytuacja polegająca na tym, że w
procesie można by było dopuścić odwołanie czynności prawnej z powodu wad woli
nawet po upływie terminu przewidzianego w art. 88 k.c. Takie dopuszczenie
odwołania przekraczałoby kompetencję sądu procesowego. W zasadzie cała
różnica w ustosunkowaniu się do tych czynności dokonanych w procesie i poza
procesem polega na tym, że czynności dokonane w procesie poddane są
bezpośredniej kontroli sądu bez potrzeby wytaczania odrębnych powództw. Sąd,
akceptując je całym swym autorytetem, powinien szczególnie czuwać nad tym, aby
czynności prawne dokonywane w ramach czynności procesowych, przez niego
akceptowane, w pełni odpowiadały prawu.
W tym miejscu jednak wyłania się następne związane z powyższym pytanie,
czy dla skuteczności czynności prawnomaterialnej dokonanej w procesie konieczne
jest stwierdzenie, że i wymogi przewidziane przez prawo procesowe są spełnione.
Odpowiedź na to pytanie wiąże się z problemem, czy w wypadku, gdy w ramach
procesowych aktów dyspozycyjnych dokonana zostaje czynność prawa material-
nego, należy przyjąć istnienie dwóch odrębnych czynności prawnych, czy jednej. W
tym przedmiocie w doktrynie europejskiej zaznaczyły się trzy kierunki:
prawnomaterialnego monizmu, prawnomaterialnego i prawnoprocesowego dualizmu
oraz prawnoprocesowego monizmu.
W orzecznictwie SN i w literaturze polskiej można ostatnio zauważyć
tendencje do przyjęcia kierunku prawnoprocesowego i prawnomaterialnego
dualizmu. Tak na przykład wywodzi Piekarski: "Wyżej wskazałem, że niektóre
składniki stanu faktycznego, konkretyzującego czynność materialnoprawną, mogą
występować także w stanie faktycznym konkretyzującym czynność procesową,
zwaną wówczas kwalifikowaną. Jej związek z czynnością materialnoprawną mógłby
być pojmowany dwojako. Mianowicie obie czynności mogłyby być traktowane
Å‚Ä…cznie jako nierozerwalna jedność o «podwójnej naturze jednoczeÅ›nie
materialnoprawnej i procesowej albo oddzielnie jako dwa odrębne stany o
jakościowo odmiennej treści prawnej. Wypowiedziałem się za ostatnio wymienioną
koncepcjÄ…. Jej stosowanie pociÄ…ga za sobÄ… konsekwencje praktyczne. Osobne
bowiem traktowanie czynności materialnoprawnej przypisuje jej niezależny byt od
pozostającej z nią w związku osobno ocenianej czynności procesowej. Mianowicie,
jeśliby się okazało, że czynność procesowa nie czyni zadość wymaganiom
procedury cywilnej i dlatego nie powoduje przewidzianych w tej procedurze skutków,
materialnoprawne następstwa czynności odpowiadające wymaganiom prawa
materialnego pozostają w mocy poza zasięgiem postępowania cywilnego. Natomiast
w razie przypisania tzw. kwalifikowanej czynności procesowej owej rzekomo
nierozÅ‚Ä…cznej «podwójnej natury, skuteczność procesowa takiej czynnoÅ›ci byÅ‚aby
uzależniona od stwierdzenia, że czynność materialnoprawna odpowiada
wymaganiom prawa materialnego; i odwrotnie - taka czynność, mimo spełnienia
wymagań przewidzianych w prawie materialnym, nie pociągałaby za sobą następstw
w tym przepisie przewidzianych, jeśliby nie odpowiadała wymaganiom prawa
procesowego. Takie pojmowanie ugody sÄ…dowej i innych tzw. kwalifikowanych
czynności procesowych nie dałoby się pogodzić z potrzebami praktyki".

Mimo swej sugestywności powyższa konstrukcja, która przyjmuje, że z tego
samego zespołu zdarzeń procesowych, z tego samego oświadczenia procesowego
tworzy się dwie oddzielne czynności prawne od siebie uniezależnione może
wydawać się dyskusyjna. Powstaje bowiem pytanie, czy można tworzyć konstrukcję,
w której czynność prawnomaterialną dokonaną w procesie odrywa się od czynności
procesowej, w ramach której jej dokonano. Na to pytanie Sąd Najwyższy udzielił
odpowiedzi twierdzącej w dwóch orzeczeniach ocenionych bardzo pozytywnie przez
prof. Adama Szpunara. Dlatego i ja (J.L.) opowiadam się za trafnością wyżej
przedstawionego poglądu profesora Mieczysława Piekarskiego, uważając że pogląd
ten odpowiada potrzebom praktyki.


VI. Czynności stron w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym mają
na ogół te same cechy co czynności procesowe stron w procesie cywilnym.
Czynności uczestników postępowania nieprocesowego charakteryzuje pewna
odmienność występująca głównie tam, gdzie postępowanie toczy się z urzędu.



ż 4. Czynności procesowe prokuratora, organizacji społecznych i innych podmiotów
działających na tych samych zasadach co prokurator

Czynności procesowe prokuratora wykazują w stosunku do czynności
procesowych stron pewne odmienności, wynikające głównie stąd, że prokurator jako
podmiot procesu występuje zawsze jako rzecznik interesu społecznego, i to nawet
wówczas, gdy występuje z pozycji strony powodowej, wytaczając powództwo na
rzecz oznaczonej osoby lub w sprawach niemajÄ…tkowych z zakresu prawa
rodzinnego. Prokurator bowiem nigdy nie występuje bezpośrednio w obronie
własnych interesów. Ten specyficzny charakter pozycji prokuratora i dokonywanych
przez niego czynności procesowych cechuje w jeszcze silniejszy sposób jego
pozycję i czynności, gdy wytacza powództwo z art. 57 przeciwko wszystkim osobom
będącym stronami stosunku prawnego lub gdy wstępuje do toczącej się sprawy na
podstawie art. 60. W szczególności wówczas, gdy prokurator przedstawia w sprawie
pogląd prokuratury w aspekcie interesu ogólnego, jego oświadczenie nabiera cech
oświadczenia organu urzędowego. Zawsze jednak podlega ocenie sądu. W związku
z powyższym czynności prokuratora pozbawione są cech fakultatywności,
prokurator bowiem jest zobowiązany do działania, gdy interes społeczny tego
wymaga. Ten interes społeczny ocenia sam prokurator.
Poza tym czynności procesowe prokuratora mają charakter formalny i
prekluzyjny, tzn. muszą być podejmowane w takiej samej formie i w tych samych
terminach, co czynności procesowe stron. Jego przywilej polega na tym, że na
podstawie art. 210 ż 1 sąd udziela mu głosu w każdym stanie sprawy oraz doręcza
mu z urzędu orzeczenia sądowe (art. 60 ż 1 in fine).
Czynności procesowe prokuratora są odwołalne, nie jest to jednak w tym
wypadku konsekwencją cechy fakultatywności czynności procesowej, jak to ma
miejsce przy czynnościach procesowych stron, lecz konsekwencją faktu, że
prokurator występuje jako rzecznik interesu społecznego i powinien dążyć w
procesie do realizacji zasady prawdy materialnej. W związku z tym odwołalność taka
będzie dotyczyła głównie czynności procesowych wadliwych, a nie czynności
procesowych niewadliwych.
Prawo prokuratora do dokonywania czynności procesowych jest jednak
ograniczone tym, że zgodnie z art. 56 ż 2 prokurator nie może samodzielnie
rozporządzać przedmiotem sporu.
Uwagi powyższe dotyczące czynności procesowych prokuratora
wytaczającego powództwo na rzecz oznaczonej osoby (art. 55) odnoszą się także
do czynności procesowych organizacji społecznych i innych podmiotów działających
na tych samych zasadach co prokurator (patrz rozdział 34).
Odmiennie należy ocenić czynności procesowe organizacji społecznej, przy
których przedstawia ona sądowi istotny dla sprawy pogląd (art. 63). Tego rodzaju
czynność procesowa w charakterze swym jest zbliżona do oświadczenia
prokuratora, który, działając jako rzecznik interesu społecznego, wyraża w sprawie
pogląd prokuratury w aspekcie interesu ogólnego.