Rozdział 44

ZAWIESZENIE I UMORZENIE POSTĘPOWANIA



ż 1. Zawieszenie postępowania

Tok postępowania prawidłowego może doznać niekiedy czasowej
przeszkody, na skutek czego w okresie jej trwania postępowanie nie może się
toczyć. Następuje wówczas zawieszenie postępowania. Postępowanie może być
zawieszone także ze względów celowości, gdy wskazane jest wstrzymanie się z
rozstrzygnięciem danej sprawy do czasu zakończenia innej sprawy, toczącej się w
postępowaniu sądowym lub nawet pozasądowym, która pozostaje z nią w związku.
Prawo procesowe dopuszcza też zawieszenie postępowania na podstawie woli
stron, gdy chcą one czasowo wstrzymać bieg sprawy.
Zawieszenie postępowania jest to taki stan postępowania, w którym trwa
nadal stan zawisłości sprawy, ale tok postępowania ulega wstrzymaniu, sprawa
spoczywa bez biegu i w zasadzie żadne czynności procesowe nie są podejmowane;
w okresie zawieszenia postępowania żadne terminy w zasadzie nie biegną; po
ustaniu przyczyn zawieszenia postępowanie zostaje podjęte na nowo.
Stosownie do art. 179 ż 3 podczas zawieszenia sąd nie podejmuje żadnych
czynności z wyjątkiem tych, które mają na celu podjęcie postępowania albo
zabezpieczenie powództwa lub dowodu. Czynności podejmowane przez strony, a
nie dotyczące tych przedmiotów, wywołują skutki dopiero z chwilą podjęcia
postępowania. W okresie zawieszenia postępowania z innych przyczyn niż zgodny
wniosek stron żadne terminy nie biegną i zaczynają biec od początku z chwilą
podjęcia postępowania. Jedynie w wypadku zawieszenia postępowania na zgodny
wniosek stron albo wskutek ich niestawiennictwa lub niemożności nadania sprawie
dalszego biegu, zawieszenie wstrzymuje tylko bieg terminów sądowych, które
biegną dalej dopiero z chwilą podjęcia postępowania. Terminy sądowe należy w
miarę potrzeby wyznaczać na nowo.
W świetle przepisów k.p.c. przyczyny zawieszenia postępowania mogą być
podzielone z jednej strony na przyczyny powodujące bądź obligatoryjne, bądź
fakultatywne zawieszenie postępowania, z drugiej zaś - na przyczyny mające
charakter przeszkody obiektywnej prawidłowego biegu postępowania, przyczyny
uzasadniające zawieszenie postępowania ze względów celowości i przyczyny
zależne od woli stron.
Obligatoryjne zawieszenie postępowania następuje bądź z mocy prawa, bądź
w drodze decyzji sądu podejmowanej z urzędu w wypadku zaistnienia przyczyny
uniemożliwiającej prowadzenie postępowania. Zawieszenie postępowania z mocy
prawa ma miejsce tylko w jednym wypadku - w razie zaprzestania czynności przez
sąd wskutek siły wyższej (art. 173). Z urzędu sąd zawiesza postępowanie w
wypadkach następujących:
1) w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich
zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez
przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela;
2) jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną zachodzą
braki uniemożliwiające jej działanie;
3) jeżeli strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajdują się w miejscowości
pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu;
4) jeżeli w stosunku do strony zostało wszczęte postępowanie upadłościowe, a
spór dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości.

W wypadkach wymienionych w pkt. 1 i 4 zawieszenie ma skutek od chwili
zdarzeń, które je spowodowały. Zdarzenia te nie wstrzymują jednak wydania
orzeczenia, jeśli nastąpiły po zamknięciu rozprawy.
W razie śmierci pełnomocnika procesowego postępowanie nie ulega za-
wieszeniu, lecz może toczyć się dalej dopiero po wezwaniu strony nie stawającej.
Wezwanie doręcza się stronie w miejscu jej rzeczywistego zamieszkania,
zawiadamiając ją równocześnie o śmierci pełnomocnika procesowego.
Fakultatywne zawieszenie postępowania może nastąpić na skutek decyzji
sądu podejmowanej z urzędu, gdy sąd uzna to za wskazane ze względu na związek
sprawy z innym toczącym się postępowaniem sądowym lub pozasądowym oraz gdy
wynikają w toku postępowania pewne przeszkody formalne, które mogą być
usunięte przez czynności procesowe stron.

W myśl art. 177 sąd może zawiesić postępowanie z urzędu:
1) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się
postępowania cywilnego;
2) jeżeli osoba trzecia wystąpiła przeciwko obu stronom z interwencją główną;
3) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu admini-
stracji państwowej;
4) jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej
mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej;
5) w razie niestawiennictwa obu stron na rozprawie, jeżeli ustawa nie stanowi
inaczej, oraz w razie niestawiennictwa powoda, gdy powód nie żądał
rozpoznania sprawy w jego nieobecności, a pozwany nie zgłosił wniosku o
rozpoznanie sprawy;
6) jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo
niewskazania przez powoda w wyznaczonym terminie adresu pozwanego lub
niewykonania przez powoda innych zarządzeń nie można nadać sprawie
dalszego biegu.

Jeżeli postępowanie karne, dyscyplinarne lub administracyjne nie jest jeszcze
rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd wyznaczy termin do
wszczęcia postępowania, w innych wypadkach może zwrócić się do właściwego
organu.
Fakultatywne zawieszenie postępowania może nastąpić także na zgodny
wniosek stron. Do tego rodzaju porozumienia stron dochodzi wówczas, gdy strony
podejmują pertraktacje co do polubownego załatwienia sporu i chcą na czas ich
trwania wstrzymać bieg sprawy. Zależnie od wyniku tych pertraktacji albo
zawieszone postępowanie ulegnie podjęciu na nowo i spór będzie kontynuowany,
albo dojdzie do zawarcia ugody lub innego polubownego załatwienia sprawy.
Postępowanie zawieszone na zgodny wniosek może też nie być już podjęte i ulega
umorzeniu.
Fakultatywny charakter ma też zawieszenie postępowania na wniosek
pozwanego spadkobiercy dłużnika, jeżeli powód dochodzi przeciwko niemu
wykonania obowiązku, należącego do długów spadkowych, a spadkobierca nie
złożył jeszcze oświadczenia o przyjęciu spadku i terminu do złożenia takiego
oświadczenia jeszcze nie upłynął.
W wypadku zawieszenia postępowania z urzędu podjęcie postępowania
następuje również przez sąd z urzędu, gdy ustaną przyczyny zawieszenia.

W szczególności podjęcie następuje;
1) w razie śmierci strony - z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców
prawnych zmarłego albo z chwilą ustanowienia we właściwej drodze kuratora
spadku;
2) w razie utraty zdolności sądowej - z chwilą ustalenia ogólnego następcy
prawnego;
3) w razie braku przedstawiciela ustawowego - z chwilą jego ustanowienia;
4) gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego postępowania z chwilą
uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postępowanie; sąd może
jednak i przedtem, stosownie do okoliczności, podjąć dalsze postępowanie.

W wypadku zawieszenia postępowania na wniosek podjęcie postępowania
następuje również na wniosek którejkolwiek ze stron, a mianowicie:
1) gdy postępowanie zostało zawieszone na wniosek spadkobiercy - po złożeniu
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo po upływie terminu
złożenia takiego oświadczenia;
2) w wypadku zawieszenia na wniosek obu stron albo wskutek niestawiennictwa
- nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od zawieszenia, jeżeli strony
we wniosku o zawieszenie nie oznaczyły dłuższego terminu.

Jeżeli wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania na zgodny wniosek
stron lub na wniosek spadkobiercy, jak również z przyczyn wskazanych w art. 177 ż
1 pkt 5 i 6 nie zostanie zgłoszony w ciągu trzech lat od daty postanowienia o
zawieszeniu, sąd umarza postępowanie. Uzasadnione to jest tendencją, aby
spoczywanie sprawy bez biegu nie przeciągało się nadmiernie.
Szczególny wypadek zawieszenia postępowania jest przewidziany w
sprawach o rozwód. Stosownie do art. 440 ż 1, jeżeli sąd nabierze przekonania, że
istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie.
Zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Podjęcie
postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po
upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. W razie niezgłoszenia
takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu sąd umorzy postępowanie.
Zawieszenie postępowania nieprocesowego następuje w takich samych
wypadkach i na takich samych zasadach jak w procesie z tym że, przyczyny
dotyczące strony odnoszą się do uczestników postępowania, a zawieszenie na
zgodny wniosek wymaga zgody wszystkich uczestników.
Zawieszenie postępowania egzekucyjnego normują przepisy art. 818-821.



ż 2. Umorzenie postępowania

Postępowanie cywilne w zasadzie kończy się z momentem osiągnięcia swego
celu, a więc postępowanie rozpoznawcze z momentem wydania przez sąd
ostatecznego orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy (tj. wyroku w procesie i
postanowienia co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym), a po-
stępowanie egzekucyjne z momentem wykonania tytułu egzekucyjnego. Jednakże
mogą powstać w toku postępowania sytuacje, gdy osiągnięcie celu przez po-
stępowanie staje się niemożliwe albo jest nieaktualne. Wówczas postępowanie
ulega umorzeniu. Umorzenie postępowania (rozpoznawczego) jest to formalne
zakończenie postępowania orzeczeniem sądu, które nie rozstrzyga o istocie sprawy.
Wypadki umorzenia postępowania wskazane są w art. 355 ż 1, który ma na
względzie umorzenie postępowania procesowego. Stosownie do tego przepisu sąd
wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem
prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub
niedopuszczalne.
Pierwszą przyczyną umorzenia postępowania jest więc cofnięcie pozwu przez
powoda. Tak jak wniesienie pozwu jest zarazem czynnością procesową i aktem
dyspozycji materialnej, wyrażającym wolę powoda poszukiwania ochrony prawnej,
tak i cofnięcie pozwu ma ten podwójny charakter. Przez cofnięcie pozwu powód
wycofuje zgłoszone żądanie udzielenia przez sąd ochrony prawnej.
Cofnięcie pozwu może być połączone z oświadczeniem o zrzeczeniu się
dochodzonego roszczenia albo może nie zawierać takiego oświadczenia. W tym
ostatnim wypadku cofnięcie pozwu oznacza, że powód wycofuje swoje powództwo i
rezygnuje z jego rozpoznania w procesie wszczętym na skutek tego pozwu.
Cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia może być dokonane do chwili
rozpoczęcia rozprawy bez zgody pozwanego, a od tego momentu (aż do wydania
wyroku przez sąd II instancji) tylko za zgodą pozwanego (art. 203 ż 1); jeżeli
pozwany nie złoży oświadczenia w tym przedmiocie, uważa się, że wyraża zgodę
(art. 203 ż 3). Cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia nie stoi na
przeszkodzie wytoczeniu przez powoda nowego powództwa, z tym że - jak już
wspomniano - pozew cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z
wytoczeniem powództwa (art. 203 ż 2).
Cofnięcie pozwu połączone ze zrzeczeniem się roszczenia nie wymaga
zgody pozwanego i może być dokonane aż do wydania wyroku. Zrzeczenie się
przez powoda roszczenia w toku procesu ma charakter czynności
materialnoprawnej. Jest ono równoznaczne ze zwolnieniem pozwanego z długu i
powoduje wygaśnięcie zobowiązania. Jeśli mimo zrzeczenia się roszczenia powód
wystąpiłby z nowym powództwem o to samo roszczenie, powództwo takie ulegnie
oddaleniu ze względu na wygaśnięcie zobowiązania.
Zrzeczenie się roszczenia przez powoda może nastąpić tylko wówczas, gdy
w świetle prawa materialnego powód może rozporządzać swym prawem podmioto-
wym i zrzec się swego roszczenia. W tych wypadkach, gdy powództwo obejmuje
żądanie nie dotyczące roszczenia materialnoprawnego, ale praw osobistych
niemajątkowych, powód nie może zrzec się skutecznie swego prawa, a zatem w tych
wypadkach może wchodzić w grę tylko zwykłe cofnięcie pozwu, wymagające, po
rozpoczęciu rozprawy, zgody pozwanego (kwestię tę omawiamy bliżej w rozdziale
18).
Jednakże cofnięcie pozwu wymaga dla swej skuteczności nie tylko zgody
pozwanego, a połączone ze zrzeczeniem się roszczenia nie staje się skuteczne
samo przez się. Jako akt dyspozycji materialnej cofnięcie pozwu podlega nadto
kontroli sądu. Stosownie do art. 203 ż 4 sąd uzna za niedopuszczalne cofnięcie
pozwu, jak również zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, jeżeli czynność taka
jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do
obejścia prawa.
Jeśli cofnięcie pozwu jest skuteczne, tj. jeśli sąd uzna je za dopuszczalne, a
pozwany wyrazi swą zgodę, gdy jest ona wymagana, sąd umorzy postępowanie.
Postanowienie o umorzeniu postępowania może zapaść na posiedzeniu niejawnym,
jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew w piśmie procesowym. Jeśli powód
cofa pozew tylko częściowo, sąd umorzy postępowanie tylko w odpowiedniej części.
Ponadto umorzenie postępowania następuje, gdy wydanie wyroku stało się
zbędne z innych przyczyn. Nastąpi to w szczególności w razie zawarcia przez
strony ugody sądowej, o ile ugoda taka została zawarta skutecznie, tj. jeśli strony
mogą swobodnie dysponować prawami stanowiącymi jej przedmiot i jeśli sąd uznał
ją za dopuszczalną (art. 223 w związku z art. 203 ż 4).
Umorzenie postępowania następuje także, gdy rozpoznanie sprawy przez
sąd i wydanie wyroku stało się niedopuszczalne. Może to mieć miejsce np. gdy
pozwany w toku postępowania nabył immunitet dyplomatyczny (art. 1113) albo gdy
ustawa wyłączyła ze skutkiem natychmiastowym pewną kategorię spraw z drogi
sądowej, nie przewidując kontynuacji spraw sądowych będących w toku.
Umorzenie postępowania następuje w zasadzie również wówczas, gdy
proces dotyczy stanu cywilnego strony lub jej praw osobistych, które wygasają z jej
śmiercią, jeśli przepis szczególny nie przewiduje możności kontynuacji po-
stępowania z udziałem następców prawnych strony lub kuratora (jak np. art. 19
k.r.o., por. art. 450 i 456 k.p.c.). Postępowanie w sprawach o rozwód i separację
umarza się w razie śmierci jednego z małżonków jako bezprzedmiotowe (art. 446).
Umorzenie postępowania nieprocesowego, stosownie do art. 13 ż 2,
następuje w tych samych wypadkach i na tych samych zasadach co umorzenie
postępowania procesowego. Jednakże cofnięcie wniosku po rozpoczęciu
posiedzenia albo po złożeniu przez któregokolwiek z uczestników oświadczenia na
piśmie jest skuteczne tylko wtedy, gdy inni uczestnicy nie sprzeciwiali się temu w
terminie wyznaczonym. Cofnięcie wniosku o wszczęcie postępowania jest
bezskuteczne w sprawie, której wszczęcie mogło nastąpić z urzędu.
Umorzenie postępowania egzekucyjnego normują przepisy art. 823-828.