Rozdział 6

STOSOWANIE NORM PRAWA PROCESOWEGO W MIEJSCU I W
CZASIE



Stosowanie norm prawa procesowego cywilnego musi mieć odpowiednio
określony zasięg terytorialny, czasowy i osobowy. Z uwagi na to można mówić o
stosowaniu norm prawa procesowego ze względu na terytorium i czas, a także ze
względu na osoby. To ostatnie zagadnienie wiąże się z kwestią tzw. jurysdykcji
krajowej sądów i zostanie omówione łącznie z nią (rozdział 69).



ż 1. Zasięg terytorialny norm procesowych

Jeśli chodzi o zasięg terytorialny stosowania prawa procesowego cywilnego,
to obowiązuje zasada, że sąd ma zawsze stosować prawo procesowe obowiązujące
w jego siedzibie, tj. prawo krajowe (lex fori processualis). Zasada ta obowiązuje
niezależnie od tego, według jakiego prawa materialnego należy oceniać stosunek
prawny będący przedmiotem rozpoznania sądu.
Od powyższej zasady mogą być wyjątki jedynie na podstawie przepisów
prawa międzynarodowego (traktatów i umów międzynarodowych), gdy chodzić
będzie o wykonanie przez sąd czynności w drodze pomocy prawnej na żądanie
sądów zagranicznych (np. przesłuchanie świadka lub strony zamieszkałych za
granicą). Umowy międzynarodowe mogą w tych wypadkach przewidywać
stosowanie przepisów prawa procesowego tego państwa, na którego żądanie
dokonuje się czynności sądowej, o ile przepisy te nie są sprzeczne z zasadami, na
jakich opiera się porządek prawny państwa, którego organ mają świadczyć pomoc
prawną (klauzula porządku publicznego).
Artykuł 14 Konwencji haskiej z 1 marca 1954 r. o procedurze cywilnej
przewiduje, że władza sądowa, która przysługuje do wykonania rekwizycji (pomocy
sądowej), stosując pod względem formy ustawy własnego kraju, powinna jednak
uczynić zadość żądaniu władzy wzywającej, aby została zachowana pewna
szczególna forma postępowania, o ile forma ta nie sprzeciwia się ustawodawstwu
państwa wezwanego.
Analogiczne postanowienia zawierają dwustronne umowy o pomocy prawnej
w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, zawarte przez Polskę z byłymi krajami
socjalistycznymi. Również art. 1132 k.p.c. stanowi, że wykonanie wniosku sądu lub
innego organu państwa obcego o udzielenie pomocy prawnej przez sąd polski
odbywa się według prawa polskiego, jednakże sąd wezwany może na prośbę sądu
lub innego organu państwa obcego zastosować przy wykonaniu wniosku inną formę
od przewidzianej przez prawo polskie, jeżeli ta forma czynności nie jest zakazana
przez prawo polskie ani sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego
Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto sąd polski przy uznawaniu orzeczeń sądów zagranicznych i stwie-
rdzeniu wykonalności zagranicznych tytułów egzekucyjnych dokonuje oceny
niektórych warunków skuteczności i wykonalności tych orzeczeń w świetle obcego
prawa procesowego (np. kwestii, czy orzeczenie zagraniczne jest prawomocne - art.
1146 ż 1, lub czy sąd państwa obcego był właściwy w sprawie spadkowej - art. 1146
ż 2).
Poza tymi nielicznymi odstępstwami w zakresie stosowania prawa
procesowego ze względu na obszar państwowy, obowiązuje w pełni zasada
terytorialności. Zasada ta obowiązuje zarówno w postępowaniu rozpoznawczym, jak
w postępowaniu egzekucyjnym, gdzie przejawia się w ten sposób, że wykonanie
zagranicznych tytułów egzekucyjnych następuje według przepisów polskiego prawa
egzekucyjnego.



ż 2. Stosowanie norm prawa procesowego w czasie

Zmiany w układzie stosunków społecznych i gospodarczych powodują
potrzebę uchylania norm prawnych regulujących te stosunki lub z nimi związane i
wydawania nowych przepisów, bardziej odpowiadających aktualnym
uwarunkowaniom. Zjawisko wymiany norm prawnych, występuje szczególnie silnie u
nas, w okresie transformacji ustrojowej państwa, gdyż stały rozwój stosunków
społeczno-gospodarczych wymaga częstych zmian ustawodawczych. Zmiany te -
zależnie od potrzeby i stopnia dezaktualizacji norm prawnych - mogą obejmować
bądź całe akty ustawodawcze, normujące pewną dziedzinę stosunków, bądź mieć
charakter częściowy.
Licznym zmianom ustawodawczym podlegało też nasze prawo procesowe
cywilne, wielokrotnie nowelizowane w okresie powojennym i skodyfikowane w
całości w 1964 r.
Każda zmiana prawa procesowego dokonuje się w czasie, gdy przed sądami
toczy się znaczna liczba spraw cywilnych. W związku z tym powstaje zagadnienie,
jakie normy - nowe czy dotychczasowe - mają stosować sądy do spraw toczących
się i czy moc obowiązująca norm prawa procesowego rozciąga się na cały tok
procesu cywilnego. Zagadnienie to jest z reguły regulowane każdorazowo przez
ustawodawcę w przepisach przejściowych, które mają charakter norm
intertemporalnych (międzyczasowych). Każda ustawa, wprowadzająca zmiany w
zakresie postępowania cywilnego, zazwyczaj zawiera także przepisy normujące
stosunek tej nowej ustawy do ustawy obowiązującej i określające, jaka ustawa ma
być stosowana do spraw wszczętych przed zmianą prawa procesowego.
Sposób uregulowania tego zagadnienia przez ustawodawcę nie jest jednolity
i zależy zarówno od charakteru, jak i zakresu wprowadzanych zmian postępowania.
Zasadą przyjętą przy zmianach prawa procesowego jest, że przy wykonywaniu
czynności procesowych stosuje się prawo, które obowiązuje w czasie dokonywania
czynności. Zasada ta nie narusza ogólnej zasady prawa intertemporalnego lex retro
non agit, gdyż nie oznacza ona wstecznego działania nowej ustawy procesowej,
lecz jedynie stosowanie nowych przepisów do czynności podjętych po wejściu ich w
życie.
Jednakże bezwzględne przeprowadzenie tej zasady może nastręczać
trudności, zwłaszcza w tych przypadkach, gdy ma miejsce zasadnicza przebudowa
systemu procesowego, tj. przy kodyfikacji prawa procesowego albo przy wydaniu
ustaw wprowadzających zmiany w zakresie drogi postępowania w sprawach
cywilnych. W tych bowiem wypadkach stosowanie tej zasady, ze względu na
znaczne nieraz różnice systemu starego i nowego prawa albo też konieczność
przekazania spraw będących w toku innym sądom lub organom pozasądowym,
nastręczałoby szereg trudności praktycznych dla sądów i osób zainteresowanych.
Dlatego w omawianych przypadkach zazwyczaj przyjmuje się częściowo inne
rozwiązania kwestii wprowadzenia nowych przepisów procesowych w życie.
Rozpatrując przepisy intertemporalne, można rozróżnić poniżej wymienione systemy
unormowania stosunku nowych przepisów procesowych do przepisów
dotychczasowych.
1. Proces traktuje się jako jednolite postępowanie, stanowiące zamkniętą całość od
momentu wszczęcia do chwili prawomocnego zakończenia. Całe postępowanie
poddane jest mocy obowiązującej jednej ustawy procesowej. W konsekwencji tej
zasady, zwanej zasadą jednolitości postępowania, procesy wcześniej wszczęte
mają być zakończone w całości według przepisów obowiązujących w chwili ich
wszczęcia. System ten, obok niewątpliwych zalet, ma tę złą cechę, że
wprowadza w praktyce dualizm prawa procesowego, gdyż przez dłuższy nieraz
czas po wejściu w życie nowych przepisów procesowych poważna liczba
procesów toczy się według starego prawa, a jednocześnie nowe sprawy
rozpoznawane są na podstawie nowego prawa. Toteż system ten w praktyce
ustawodawczej bywa modyfikowany celem ograniczenia działania w czasie
starych przepisów procesowych. System powyższy, oparty na zasadzie
jednolitości postępowania, był przyjęty przez przepisy wprowadzające k.p.c. z
1930 r. Artykuł XXXVI tych przepisów głosił, iż "sprawy wszczęte przed dniem
wejścia w życie k.p.c. rozpoznawać należy, aż do zakończenia, według
przepisów dotychczasowych". Ponieważ jednak stosowanie dawnych przepisów
ustaw dzielnicowych nadmiernie przeciągało się w czasie, przeto w 1938 r.
zakreślony został termin, po którym sprawy nie ukończone w I instancji były
rozpoznawane już według przepisów k.p.c. Ustawa z 20 lipca 1950 r., która
wprowadziła wiele zmian do polskiego prawa procesowego cywilnego, przyjęła
system oparty na zasadzie jednolitości postępowania tylko częściowo,
mianowicie w stosunku do spraw toczących się w dniu wejścia w życie tej ustawy
w II i III instancji. Artykuł 16 ż 2 cytowanej ustawy stanowił, iż sprawy takie aż do
zakończenia mają się toczyć według przepisów dotychczasowych. Natomiast
zasada ta nie została zastosowana do spraw nie zakończonych w dniu wejścia w
życie cytowanej ustawy w I instancji. Podobnie przy kodyfikacji prawa
procesowego cywilnego w 1964 r. system oparty na zasadzie jednolitości
postępowania został przyjęty tylko co do spraw, w których przed wejściem w
życie nowego k.p.c. zapadło orzeczenie sądu I instancji kończące postępowanie
w sprawie; w sprawach tych postępowanie rewizyjne i zażaleniowe toczyło się
nadal w trybie przewidzianym w przepisach d.k.p.c. (art. XVI ż 1 przep. wpr.
k.p.c.). Również i w tym wypadku zasada ta nie została zastosowana do spraw
nie zakończonych w dniu wejścia w życie k.p.c. w I instancji.

2. Postępowanie dzieli się na pewne odrębne stadia. Nowe przepisy procesowe
stosuje się do spraw wcześniej wszczętych dopiero z chwilą wejścia sprawy w
następne stadium postępowania. Jest to system oparty na tzw. zasadzie stadiów
postępowania. Za odrębne stadium postępowania uważa się zazwyczaj po-
stępowanie w poszczególnych instancjach. Nowe przepisy stosuje się wówczas
w sprawie od chwili zakończenia sprawy w danej instancji. Jeżeli zmiana prawa
procesowego następuje w okresie, gdy postępowanie w sprawie jest zawieszone,
to dalsze postępowanie po jego podjęciu z reguły toczy się już według nowych
przepisów; przy takim unormowaniu ma również zastosowanie zasada stadiów
postępowania. W postępowaniu nieprocesowym jako stadia postępowania
traktuje się też samodzielne części postępowania (np. w postępowaniu
spadkowym: zabezpieczenie spadku, spis inwentarza, stwierdzenie nabycia
spadku, działy spadku). System oparty na zasadzie stadiów postępowania
w polskim prawie procesowym został przyjęty częściowo przy kodyfikacji prawa
procesowego w 1964 r., a mianowicie w tym zakresie, że jeżeli po wejściu w
życie k.p.c. orzeczenie sądu I instancji zostało uchylone przez sąd rewizyjny (na
podstawie przepisów dotychczasowych), postępowanie miało toczyć się już
według przepisów nowego k.p.c. (art. XVI ż 1 przep. wpr. k.p.c.). System
ten został również przyjęty częściowo przy nowelizacji k.p.c. w 1985 r. Stosownie
do art. 4 ustawy z 18 kwietnia 1985 r. (Dz.U. nr 20, poz. 86) sprawy należące
dotychczas do właściwości sądów wojewódzkich, a przekazane obecnie do
właściwości sądów rejonowych, podlegają rozpoznaniu nadal przez sądy
wojewódzkie. Jeżeli jednak w sprawach tych wyroki sądów wojewódzkich
zostaną w całości uchylone przez SN, będą one przekazywane do rozpoznania
sądom rejonowym według nowych przepisów o właściwości.

3. Nowe przepisy procesowe wchodzą w życie niezwłocznie lub z chwilą określoną
przez ustawodawcę i mają być stosowane we wszystkich sprawach bez względu
na moment ich wszczęcia. Jednakże stosowanie nowych przepisów w sprawach
będących w toku ogranicza się do czynności procesowych dokonywanych po
dniu wejścia w życie nowej ustawy. Czynności procesowe dokonane przed tym
dniem według przepisów dotychczasowych z reguły zachowują swoją
skuteczność. System ten opiera się na zasadzie czynności procesowych.
System ten został przyjęty jako zasadniczy przy kodyfikacji prawa
procesowego w 1964 r. Stosownie do art. XV ż 1 przep. wpr. k.p.c.,
postępowanie w sprawach wszczętych przed wejściem w życie k.p.c., a nie
zakończonych w I instancji, toczyło się od tej chwili według przepisów tego
kodeksu; jednakże w myśl ż 2 cytowanego przepisu czynności dokonane przed
wejściem w życie k.p.c. są skuteczne, jeżeli odpowiadają przepisom
dotychczasowym.

Omówione wyżej sposoby unormowania kwestii stosowania nowych
przepisów w sprawach wszczętych przed ich wejściem w życie odnoszą się jedynie
do przepisów prawa procesowego.
Odrębną kwestią jest zagadnienie znaczenia zmiany obowiązującego prawa
materialnego w toczących się sprawach cywilnych. W tym zakresie przyjęta jest na
ogół zasada, że przepisy nowego prawa materialnego stosuje się do stosunków
prawnych powstałych po jego wejściu w życie. Jeżeli jednak przepisy intertemporal-
ne nie ograniczają wyraźnie stosowania nowego prawa materialnego do nowo
powstałych stosunków prawnych, wtedy sądy mają stosować to nowe prawo, tzw. ius
superveniens, do istniejących już stosunków prawnych, także objętych toczącymi się
procesami.