A
ukasz Stręk
WYBRANE PROBLEMY NARODOWOŚCIOWE
W II RZECZYPOSPOLITEJ
Wprowadzenie
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r., stało się urzeczywistnieniem
ponad stuletnich dążeń niepodległościowych. Jednak wraz z odrodzeniem Polski, pojawiły się
kwestie związane z odbudową i umocnieniem państwowości. Naglącymi problemami było
ostateczne ustalenie granic, stabilizacja sytuacji politycznej i ekonomicznej oraz odpowiednie
uregulowanie statusu mniejszości narodowych. Przez cały okres międzywojnia problem
mniejszościowy powracał z mniejszym lub większym natężeniem.
Celem niniejszego opracowania jest zarysowanie sytuacji mniejszości narodowych na
obszarze międzywojennej Polski oraz wskazanie głównych problemów z nią związanych.
Skład etniczny II Rzeczpospolitej
W okresie II Rzeczpospolitej przeprowadzono dwa spisy ludności  w 1921 oraz 1931
r.1 Wyniki przeprowadzonych badań, przedstawiają tylko przybliżone rachunki. W roku 1921
nie była jeszcze w sposób ostateczny wytyczona granica Polski. Dopiero 24 III 1922 Sejm
uchwalił przyłączenie Wileńszczyzny a w czerwcu tegoż roku administracja polska objęła
przyznaną część Górnego Śląska. Dodatkowo nie ustały jeszcze powojenne migracje
ludności, a niektóre ukraińskie ugrupowania w województwach południowo-wschodnich
ogłosiły bojkot spisu. Na wyniki spisu ludności wpływał także fakt mylnego utożsamiania
przez respondentów pojęcia narodowości i obywatelstwa. 2
1
Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa
1985, s. 34.
2
Szerzej: Ibidem, s. 35-36.
1
Licznych błędów nie uniknięto także podczas drugiego spisu ludności w 1931 r.
(Tab. 1). Wiele dokumentów pochodzących z województw południowo-wschodnich miało
zmienioną treść (wpisany język ukraiński zmieniany był na język polski).3
Kolejnym problemem na jaki natrafiają badacze, jest właściwa interpretacja danych
dotyczących wyznania respondentów. Prawdziwym jest stwierdzenie, że większość Polaków
na terenie II RP była wyznania rzymsko-katolickiego, Ukraińców greko-katolckiego,
Białorusinów i Rosjan prawosławnego a Niemcy byli w większości protestantami. Jednak
takie rachunki obarczone są również błędem. Po pierwsze liczne były przypadki spotykania
 łacinników wśród Ukraińców a Polaków wśród greko-katolików czy protestantów. Po
drugie czynnik religijny jest nieprzydatny w szacowaniu liczby Litwinów, będących podobnie
jak Polacy w większości katolikami.4
Mając na uwadze wymienione niedogodności, Autor niniejszego opracowania opiera
się jednak na wynikach spisu z 1931 r. Niektórzy badacze ( m.in. J. Żarnowski,
J. Tomaszewski), starali się oszacować rzeczywistą liczbę mniejszości narodowych w II RP,
jednak otrzymane wyniki różniły się od siebie. Dlatego najbezpieczniejsze wydaje się
bazowanie na ogólnodostępnym materiale statystycznym z 1931, pamiętając o tym, że liczba
mniejszości (przede wszystkim ukraińskiej i białoruskiej), była trochę wyższa, niż
w przytaczanych wynikach.
Tabela 1. Skład narodowościowy Polski wg spisu z 1931 r.
Narodowości w tys. w odsetkach
Polacy 21 993 69
Ukraińcy 4 442 14
Żydzi 2 733 9
Białorusini 990 3
Niemcy 741 2
Inni 1 018 3
Ogółem 31 916 100
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie: Żarnowski J., op. cit., s. 374.
3
Prezes GUS E. Szturm de Sztrem powiedział, że  Władze polskie (...) zabroniły publikowania materiałów
narodowościowych dla mniejszych jednostek, jak gmin i osiedli (bo tam kłamstwo by się wydało od razu) oraz
zabroniły naukowcom dostępu do autentycznego materiału spisowego Ibidem, s. 37.
4
Żarnowski J., Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973, s. 375-376 oraz
Tomaszewski J., op. cit., s. 43-48.
2
Struktura społeczna międzywojennej Polski
Na sytuację mniejszości narodowych w dużym stopniu rzutowała struktura zawodowa,
która w wymierny sposób przekładała się na warunki ekonomiczne. Większość mieszkańców
Polski była zatrudniona w rolnictwie, z czego najwyższy odsetek występował wśród
mieszkańców kresów wschodnich (w szczególności wśród Białorusinów i Ukraińców). Stan
taki powodował częste konflikty pomiędzy z jednej strony chłopami białoruskimi
i ukraińskimi a ziemianami Polakami z drugiej. Jak podaje W. Machowicz konflikt klasowy
na tych terenach dominował nad konfliktem o podłożu narodowościowym.5
Pomimo stosunkowo niskiego odsetka inteligencji wśród mniejszości Ukraińskiej,
zarówno jej wpływ jak i znaczenie były widoczne. W dużym stopniu dzięki działalności
księży greko-katolickich, ukraińskich nauczycieli i studentów, zrodziło się, a następnie
rozwijało poczucie narodowe wśród Ukraińców. Fakt ten powodował częste represje ze
strony władz polskich, przejawiające się m.in. ograniczaniem szkolnictwa ukraińskiego.
W roku 1939 z 3 tys. szkół z ukraińskim językiem nauczania, pozostało tylko około 400.
Dodatkowo wielu wykładowców przeniesiono do Polski centralnej.6
Druga co do liczebności była mniejszość żydowska. Charakterystyczne było jej
rozproszenie po całej Polsce oraz stosunkowo duży odsetek wśród ludności miejskiej.
Przykładowo w 1931 r. w Warszawie ludność żydowska stanowiła 30%, w A
odzi 33%
w Wilnie 28% a we Lwowie 32% ogólnej liczby mieszkańców.7
Żydzi pracowali głównie w zawodach nierolniczych  przede wszystkim w przemyśle
odzieżowym, spożywczym włókienniczym. Liczna grupa zajmowała się handlem (ok. 36%).
Stosunkowo duży odsetek stanowili Żydzi wśród inteligencji.
Tabela 2. y
ródła utrzymania ludności wg spisu z 1931 r. (w procentach).
Wyszczególnienie Polska Rzymscy- Greko- Prawosławni Protestanci Żydzi
katolicy katolicy
Rolnictwo 60,6 58,8 88,1 92,4 59,2 4,0
Przemysł 19,3 20,9 5,8 3,4 23,7 42,2
Handel 6,1 3,4 0,7 0,6 4,8 36,6
Komunikacja 3,6 4,6 1,0 0,7 1,6 4,5
Szkolnictwo i 1,0 1,1 0,4 0,2 1,2 2,3
5
Szerzej: Michowicz W., Problemy mniejszości narodowych [w:] Polska odrodzona 1918-1939. Państwo-
społeczeństwo-kultura, pod red. J, Tomickiego, Warszawa 1982, s. 313-314.
6
Ibidem, s. 315-316 oraz Żarnowski J., Społeczeństwo op. cit., s. 380-382.
7
Tomaszewski J., op. cit., s. 96-98.
3
kultura
Służba domowa 1,5 1,7 1,1 0,6 1,5 0,7
Inni 7,9 9,5 2,9 2,1 8,0 9,7
y
ródło: Michowicz W., op. cit., s. 313.
Stosunkowo duża liczba Niemców żyła z rolnictwa. W odróżnieniu jednak od
mniejszości białoruskiej czy ukraińskiej, wielu Niemców było właścicielami sporych
gospodarstw i folwarków, a chłopi należeli do najbardziej zamożnych w swojej kategorii.8
Prawie ź Niemców żyła z przemysłu, będąc często właścicielami fabryk lub
wchodząc w skład personelu zarządzającego i technicznego. Pomimo starań władz polskich,
mających na celu zmienić dysproporcje pomiędzy mniejszością niemiecką a resztą
społeczeństwa, uprzywilejowana sytuacja Niemców nie zmieniła się aż do wybuchu II Wojny
Światowej.9
Wybrane przykłady konfliktów narodowościowych
Jednym z pierwszych konfliktów w odradzającej się właśnie Polsce, był polsko-
ukraiński spór o Lwów, zapoczątkowany 1 XI 1918 r.10 Konflikt ten, zaciążył na wiele lat na
stosunkach pomiędzy narodami. Przeciwko ukraińskim oddziałom wystąpiły na początku
tajne polskie organizacje oraz miejscowa ludność, a następnie regularne oddziały z zachodniej
Galicji i reszty kraju.11 Spór z czasem wykroczył poza granice miasta i nabrał znaczenia
międzynarodowego, wraz z przybyciem do Lwowa delegacji brytyjskiej i francuskiej. Polska
została upoważniona przez Ententę do zajęcia Galicji Wschodniej aż po Zbrucz. Ostatecznie
konflikt zakończył się 1 IX 1919 r., wraz z podpisaniem zawieszenia broni.12
Na stosunki pomiędzy Polakami a Ukraińcami wpływała działalność powstałej w 1929
r. Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, walczącej o utworzenie niepodległego państwa
ukraińskiego, stosując przy tym nierzadko metody terrorystyczne. Z rąk OUN zginął m.in.
Tadeusz Hołówko i Bronisław Pieracki (minister spraw zagranicznych).13 Sytuacja zmieniła
8
Żarnowski J., op. cit., s. 396.
9
Ibidem, s. 397.
10
Stręk A
., Pogranicze polsko-ukraińskie w XX w.,  Zeszyty Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków
Międzynarodowych , nr 5. specjalny/2005, s. 99.
11
Tomaszewski J., op. cit., s. 19.
12
Stręk A
., op. cit., s. 99. oraz Tomaszewski J., op. cit., s. 19.
13
Z. Adamowicz, Mniejszości narodowe w Polsce [w:] Mniejszości narodowe w polskiej myśli politycznej XX
wieku, pod red. J. Jachmyka, Lublin 1992, s. 16 Anonimowy pracownik MSZ pisał w 1935 r.:  Urzędy
państwowe są dla nich zamknięte, handel zmonopolizowany przez Żydów. (...) Często się zdarza, że Ukrainiec z
wykształceniem wyższym sprzedaje w budce papierosy i zapałki. Bywają wypadki, że taki inteligent wraca do
4
się w 1934 r., wraz z utworzeniem obozu w Berezie Kartuskiej, lecz przyznać trzeba szczerze,
że oprócz nacjonalistów znalez
li się tam także przeciwnicy polityczni.
W II RP żyło szacunkowo od 100 do 186 tys. Litwinów, głównie w województwie wileńskim,
białostockim i nowogródzkim.14 Spis z 1931 r. wykazał, że w samym Wilnie mieszkało tylko 1579
osób, uznających język litewski za ojczysty.15 Na taki stan rzeczy wpłynęły między innymi
manipulacje podczas spisu a także stopniowa asymilacja. Jednak Wilno dla Litwinów pozostawało
zawsze stolicą. Praktycznie przez całe dwudziestolecie międzywojenne Litwa nie utrzymywała
stosunków z Polską i traktowała polskie zwierzchnictwo nad Wileńszczyzną za okupację (aż do
polskiego ultimatum w 1938 r.)16.
Oprócz kwestii Wileńszczyzny, Litwini podnosili także sprawę zamykania szkół z litewskim
językiem nauczania oraz kwestię używania języka litewskiego podczas liturgii. Liczba publicznych
szkół powszechnych z litewskim językiem nauczania spadła z 52 w roku szkolnym 1922/23 do
dziewięciu w 1937/38. Analogicznie liczba szkół prywatnych spadła z 40 do 14.17
Litwini postulowali także wygłaszanie podczas mszy dwóch kazań (jednego w języku
polskim, drugiego w języku litewskim). Podobnie miała się sytuacja ze śpiewami liturgicznymi. Wraz
ze zmianą biskupa w 1925 r., zmieniła się sytuacja języka litewskiego podczas mszy. Wielu księży
litewskich musiało także opuścić swoje parafie.18
Pod względem politycznym i społecznym najbardziej zróżnicowana wewnętrznie
wydaje się być mniejszość żydowska, którą można podzielić na:
" kierunek konserwatywno-religijny (postulowali utrzymanie odrębności Żydów),
" kierunek narodowościowo-żydowski (pragnący autonomii dla Żydów w Polsce),
" kierunek syjonistyczny (dążący do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie),
" kierunek socjalistyczny.19
W dwudziestoleciu międzywojennym nie dochodziło raczej do bezpośrednich ataków
wymierzonych w stronę żydowską (tak jak to miało miejsce w Niemczech), aczkolwiek
można było często wyczuć atmosferę niechęci ze strony konkurencyjnych kupców
chrześcijańskich czy niektórych kół politycznych.
domu rodzicielskiego na wieś, gdzie nie ma dla niego zajęcia, gdyż gospodarstwo jest małe i może bez trudu być
uprawiane rękoma rodziców, sióstr i braci. Wskutek warunków wyżej opisanych inteligencja ukraińska po
ukończeniu szkół wegetuje w warunkach tragicznych. Rozgoryczenie jest tu duże. Staje się ona w tych
warunkach podatna wszelkiej propagandzie rewolucyjnej i antypaństwowej i garnie się do antypaństwowych
organizacji . Tomaszewski J., op. cit., s. 62-63.
14
Tomaszewski J., op. cit., s. 153.
15
Ibidem., s. 154.
16
Ibidem., s. 155.
17
Ibidem., s. 156.
18
Ibidem., s. 157-158.
19
Z. Adamowicz, op. cit., s. 17 oraz Żarnowski J., op. cit., s. 392-293.
5
Tragicznym incydentem był pogrom żydów we Lwowie po wycofaniu się oddziałów
ukraińskich 22 listopada 1918 r. Jak podaje Ministerstwo Spraw Zagranicznych zginęło wtedy
co najmniej stu pięćdziesięciu Żydów oraz zrabowano ponad pięćset sklepów. Do niechlubnej
historii przeszło też rozstrzelanie 5 kwietnia 1919 r. Żydów podejrzanych o współpracę
z Sowietami .20
Prawicowe organizacje corocznie organizowały napady na żydowskich studentów.
Postulowano także o wprowadzenie specjalnych ławek dla Żydów. Dość głośna była także
sprawa tzw.  trupów żydowskich , tzn. domaganie się przez niektóre koła prawicowe
dostarczania przez gminy żydowskie na akademie medyczne tylu zwłok, ilu studiowało
studentów pochodzenia żydowskiego.21
Pamięć o zaborach i o złym traktowaniu Polaków, przez niemieckiego zaborcę, wpłynęła
na stosunek do mniejszości niemieckiej. Duże zaniepokojenie wzbudzał także fakt
powstawania prężnie działających organizacji niemieckich (w 1921 r., powstał Związek
Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości póz
niej stworzono także Volskbund na Śląsku,
Deutsche Vereinigung w Wielkopolsce i na Pomorzu oraz Niemieckie Stowarzyszenie
Ludowe w Polsce na terenie dawnego zaboru rosyjskiego).22 Niebezpieczne przemiany
rozpoczęły się w latach trzydziestych, zapoczątkowane powstaniem Partii Młodoniemieckiej,
która otwarcie korzystała z ideologii nazistowskiej i była wspierana przez III Rzeszę.
W okresie tym znacząco osłabły partie socjalistyczne.23
Stosunek antypolski występował także w niektórych parafiach ewangelickich, co
doprowadziło nawet do wewnętrznego sporu wśród protestantów. W tym okresie duże
poparcie władz zyskali polscy ewangelicy, będący niejako przeciwwagą dla ruchu
antypolskiego.24
Podsumowanie
Mniejszości narodowe w dużym stopniu wpływały na kształt i charakter państwa
polskiego. Z jednej strony przyczyniały się do zróżnicowania kulturowego, będącego cechą
jak najbardziej pozytywną. Z drugiej jednak strony okres ten był czasem licznych napięć
i konfliktów. Otwartym pozostaje pytanie w jaki sposób ukształtowała by się historia i kształt
Polski, gdyby na przeszkodzie nie stanął wybuch II Wojny Światowej.
20
Tomaszewski J., op. cit., s. 105-106.
21
Ibidem, s. 115.
22
Ibidem, s. 133-134.
23
Ibidem, s. 15-136.
24
Szerzej: Ibidem, s. 137-138.
6
Bibliografia
Monografie, opracowania, artykuły:
Michowicz W., Problemy mniejszości narodowych [w:] Polska odrodzona 1918-1939.
Państwo-społeczeństwo-kultura, pod red. J, Tomickiego, Warszawa 1982
Z. Adamowicz, Mniejszości narodowe w Polsce [w:] Mniejszości narodowe w polskiej myśli
politycznej XX wieku, pod red. J. Jachmyka, Lublin 1992
Stręk A
., Pogranicze polsko-ukraińskie w XX w.,  Zeszyty Koła Wschodnioeuropejskiego
Stosunków Międzynarodowych , nr 5. specjalny/2005
Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918-
1939, Warszawa 1985
Żarnowski J., Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973
Czasopisma
 Ilustrowany Kurier Codzienny
7