PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Aleksandra Åšciepuro
Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych Akademii Medycznej w Gdańsku
Psychoterapia rodzin w praktyce klinicznej
The family therapy in clinical practice
STRESZCZENIE
pomocą środków psychologicznych (w odróżnieniu
od np. farmakologicznych). Stosowanie psychoterapii
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie pojęcia
terapii rodzin. W pracy opisano poszczególne po- (czyli leczenia) zakłada więc wstępnie postawienie
dejścia związane z różnymi szkołami psychoterapii
diagnozy, czyli określenie/rozpoznanie zaburzenia lub
(terapia psychodynamiczna, behawioralna, podejście
choroby. Psychoterapia rodzinna jest jednym z rodza-
transgeneracyjne, terapia oparta na teorii syste-
jów psychoterapii. Definiuje się ją jako specyficzne
mów); przedstawiono również wskazania do podję-
podejście terapeutyczne, które dotyczy nie jednost-
cia tego typu leczenia i jego cele. Omówiono także
ki, ale systemu rodzinnego  i to bez względu na
specyficzne techniki terapii rodzin, jak również przed-
to, czy w danej sesji uczestniczy cała rodzina, czy
stawiono miejsce i rolę terapii małżeńskiej w prak-
tylko jeden z jej członków. U jej podstaw leży zało-
tyce lekarza psychiatry.
żenie, że sposób funkcjonowania jednostki nie tylko
jest zdeterminowany cechami jej własnej osobowości,
słowa kluczowe: terapia rodzinna, terapia
ale w znacznej mierze wynika również z oddziały-
małżeńska, psychoterapia
wań otoczenia. Środowisko społeczne może bowiem
premiować lub odrzucać różne rodzaje zachowań
ABSTRACT i sposobów funkcjonowania jednostki, a w konse-
kwencji może przez to utrwalać także niepożądane
This paper presents the idea of the family therapy,
its theories (psychodynamical, behavioral, inter-gen- wzorce zachowań i przyczyniać się do powstawania
erational approach, therapy based on theory of the schorzeń. Z takiego sposobu rozumienia powstawa-
systems), recommendations for its introduction and
nia różnych zaburzeń zdrowia wynika koncepcja le-
the aims of therapy. The paper also describes unique
czenia oparta na oddziaływaniach skierowanych na
techniques applied in family therapy. The role and
środowisko, w którym żyje osoba poszukująca po-
application of marital therapy in psychiatric prac-
mocy z powodu choroby [1]. Stosowanie psychote-
tice are also presented in this paper.
rapii rodzinnej zakłada, że to właśnie najbliższe oto-
czenie ma największy wpływ na funkcjonowanie jed-
key words: family therapy, couples therapy,
nostki, a rodzinę definiuje jako grupę osób połączo-
psychotherapy
nych więzami krwi, małżeństwa lub adopcji.
Aby przybliżyć założenia leżące u podstaw te-
rapii rodzin, przyjrzymy się ważniejszym aspektom
teorii funkcjonowania rodziny.
Wstęp
Spośród różnych rodzajów oddziaływań lecz-
niczych psychoterapia jest tym, które odbywa się za
Cykl życia rodziny
Cykl życia rodziny (Duvall 1977, cyt. za Namy-
słowską [2]) obejmuje następujące etapy:
Adres do korespondencji: lek. Aleksandra Ściepuro  faza 1 małżeństwo (bez dzieci),
Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych AM
 faza 2  rodzina wychowująca małe dzieci,
ul. Dębinki 7, 80 952 Gdańsk
 faza 3  rodzina z dzieckiem w wieku przedszkol-
e-mail: [e-mail]
nym,
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (3): 128 136
 faza 4  rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym,
Copyright © 2007 Via Medica
128 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Åšciepuro, Psychoterapia rodzin w praktyce klinicznej
 faza 5  rodzina z dorastającymi dziećmi, autorytetów, a system rodzinny się rozluz
nia. MÅ‚ody
 faza 6  rodzina z dziećmi opuszczającymi dom, człowiek chce uzyskać niezależność, nie tracąc jedno-
 faza 7  stadium pustego gniazda, cześnie poczucia więzi z rodziną, a rodzice powinni
 faza 8  starzejący się rodzice (aż do śmierci obojga). mu to umożliwić. Choroba jednego z rodziców, stałe
Poniżej opisano poszczególne fazy oraz istot- nieporozumienia czy dystans emocjonalny między ro-
ne problemy z nimi związane. dzicami mogą uniemożliwić lub znacznie spowolnić
W fazie 1 mamy do czynienia z tworzeniem się proces uzyskiwania samodzielności przez dziecko.
rodziny. Partnerzy, którzy wynieśli ze swoich rodzin Faza 7 to okres, gdy para małżeńska ponownie
pochodzenia różne systemy wartości, przekonania spotyka się bez dzieci. Jest to okres szczególnego
i nawyki, na tym etapie muszą ustalić własne, kom- zagrożenia związku rozpadem, jeśli nie doszło do
promisowe sposoby funkcjonowania. Trudności, któ- ponownego zbudowania bliskości między małżonkami.
re pojawiają się w tej fazie, mogą dotyczyć zarówno Inną trudnością jest konieczność znalezienia nowych
spraw otwarcie różniących małżonków, jak na przy- celów i przygotowanie się do roli dziadków. Jedno-
kład wyznanie, jak i różnic nieuświadomionych  na cześnie jest to okres, gdy możliwe jest zbudowanie
przykład oczekiwań dotyczących sposobu wypełnia- nowej, partnerskiej więzi z dziećmi, a także możliwo-
nia roli kobiecej lub męskiej. Na przykład mąż, które- ści realizowania marzeń odkładanych dotychczas ze
go matka zajmowała się domem, może oczekiwać, względu na obowiązki wychowawcze i rodzinne. War-
że żona  mimo deklarowanych ambicji zawodowych to pamiętać, że współcześnie jest to jedna z najdłuż-
 w równym stopniu jak jego matka będzie się zaj- szych faz życia rodziny, trwająca średnio około 15 lat.
mowała domem. Szczególnie trudne mogą być kwe- Faza 8, czyli faza starzejących się rodziców, to
stie ustalenia relacji z rodzinami pochodzenia. okres, na który przypada zakończenie kariery zawo-
W fazach 2, 3 i 4 mamy do czynienia z koniecz- dowej, starzenie się, a wreszcie śmierć. Najtrudniej-
nością ustalenia się ponownie równowagi i  renego- sze są w tym okresie takie wydarzenia jak śmierć
cjacji dotychczasowego sposobu funkcjonowania ro- współmałżonka, a następnie radzenie sobie z tym
dziny, obejmującego tym razem nowych członków faktem. We współczesnej kulturze zachodniej dodat-
rodziny. Pojawienie się dziecka wpływa nie tylko na kowym problemem bywa także brak poszanowania
relacje między małżonkami, ale także na relacje z ro- dla sędziwego wieku, a w związku z tym brak wspar-
dzinami pochodzenia. Na wczesnym etapie dziecko cia i zrozumienia (oraz związana z tym niemożność
wymaga bliskości matki, co powoduje konieczność czerpania z doświadczenia starszego pokolenia) ze
pewnych poświęceń ze strony obojga rodziców, jednak strony młodszych członków rodziny.
ze względu na biologię  większych za strony kobiety. Oczywiście jest to podstawowy wariant cyklu
Większe zaangażowanie matki wymusza na niej doko- życia rodziny. Inne warianty mogą obejmować roz-
nanie zmiany swoich potrzeb, co bywa szczególnie trud- wód i okres po rozwodzie, w którym dla uzyskania
ne dla osób czynnych zawodowo. Zdarza się też tak, że nowej stabilizacji kluczowe znaczenie będzie mieć
silniejsze związanie matki z dzieckiem może wywoły- uporanie się z uczuciami straty, złości i żalu po za-
wać u ojca poczucie odrzucenia; częste są problemy zwią- kończonym związku (uczucia te  choć w różnym
zane z występowaniem zaburzeń seksualnych, depresji. stopniu  będą dotyczyć wszystkich członków ro-
Ustala się nowy podział obowiązków domowych, po- dziny). Jeszcze inaczej będzie się kształtować sytu-
wstają obowiązki wychowawcze. Członkowie rodzin po- acja w rodzinie, w której od początku samotny ro-
chodzenia podejmują role babć i dziadków. dzic wychowuje dziecko.
Po ukształtowaniu nowego poziomu równowa- Niektórzy autorzy są także zdania, że cykl życia
gi kolejną zmianą jest pójście dziecka do przedszkola, rodzin biednych, ze skrajnymi problemami finanso-
a następnie do szkoły. Ulegają wtedy rozluz
nieniu wymi będzie się kształtował jeszcze inaczej  skła-
więzy, które silnie łączyły matkę i dziecko, ono samo da się on z 3 faz: pierwszej  niezwiązanej z ro-
uczy się kontaktu z innym, nowym środowiskiem, ja- dziną młodego dorosłego, drugiej  rodziny wielo-
kim jest grupa rówieśnicza, zaś matka często ponow- pokoleniowej, trzeciej  okresu, gdy największą
nie podejmuje pracę zawodową, co szczególnie po władzę w rodzinie, a zarazem opiekę nad małymi
dłuższej przerwie może być silnym stresorem. Po- dziećmi sprawuje babka.
nownie bywa ustalany podział obowiązków z mę-
żem, często też powrót kobiety do pracy może wzbu-
dzać niepokój  rywalizacyjny . Rodzaje terapii rodzin
W fazach 5 i 6 dokonuje się proces separacji Podział terapii rodzin ze względu na szkoły [3]:
dorastajÄ…cego dziecka. Rodzice powoli tracÄ… pozycjÄ™  psychoanalityczna terapia rodzin oraz kierunki
www.psychiatria.med.pl 129
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
wywodzące się z teorii związku z obiektem, itp.). W przypadku, gdy oczekiwania partnerów za
 behawioralna terapia rodzin, bardzo się różnią, a w konsekwencji zachowania
 podejście transgeneracyjne w terapii rodzin, partnera odbiegają od oczekiwanych, pojawia się
 terapia rodzin oparta na teoriach systemów, uczucie rozczarowania, a nawet niezadowolenia, zło-
 inne kierunki terapii rodzin (np. terapia rodzin ści lub żalu.
Stierlina). Innym problemem w ramach podejścia psycho-
dynamicznego jest przeniesienie niezaspokojonych
Psychoanalityczna terapia rodzin oraz potrzeb z dzieciństwa [6]. Jeśli w dzieciństwie po-
kierunki wywodzÄ…ce siÄ™ z teorii zwiÄ…zku trzeby zwiÄ…zane z rodzicami (osobami znaczÄ…cymi)
z obiektem nie zostały zaspokojone, wówczas człowiek wnosi
Podobnie jak we wszystkich formach terapii je, wchodząc w małżeństwo. Nieświadomie wybiera
psychodynamicznej, również w pracy z rodziną istot- takiego partnera, który  pozwoli mu odtworzyć nie-
nym celem jest uzyskanie wglądu [4]. Jest on wa- rozwiązany konflikt  sytuacja z dzieciństwa
runkiem zmiany, która ma nastąpić w sposobie funk- powtarza się i nadal pozostaje nierozwiązana. Na
cjonowania rodziny. Wgląd jest rozumiany jako zro- partnera przenosi się oczekiwania, które już z góry
zumienie z
ródeł obecnego zachowania każdego są nie do spełnienia, ponieważ dotyczą dziecięcych,
z małżonków/członków rodziny. Istotne jest tu po- idealistycznych pragnień posiadania doskonałego
łożenie nacisku na historie życia i rozwój osobowo- ojca i doskonałej matki. Przeniesienie tych niespeł-
ści poszczególnych członków rodziny  przeszłość nionych oczekiwań nazywa się projekcją. Dicks wpro-
wywiera bowiem istotny wpływ na to, co dzieje się wadził pojęcie  koluzji , które oznaczało pierwotnie
z rodzinÄ… w teraz
niejszości. tajemne porozumienie. W tym wypadku oznacza
Podejście psychoanalityczne wykorzystuje się  grę , w której oboje partnerzy wzajemnie próbują
najpełniej w terapii małżeńskiej. Dicks (1967) (cyt. odreagować i rozwiązać wcześniejsze konflikty (ma-
za [5]) uważał, że partner w diadzie (parze) małżeń- jące swoją genezę w dzieciństwie), a każde z nich
skiej jest postrzegany jako  odpowiednik osoby tłumaczy sobie własne neurotyczne zachowania za-
znaczącej z okresu dzieciństwa (np. rodzica) i jeśli ta burzonym zachowaniem drugiej strony  tworzy się
percepcja jest szczególnie silna, uniemożliwia odbie- wtedy błędne koło, którego małżonkowie nie potra-
ranie tego partnera jako odrębnej osoby. W związku fią przerwać.
z tym emocje odczuwane wobec partnera sÄ… odzwier-
ciedleniem emocji żywionych w dzieciństwie do jed- Behawioralna terapia rodzin
nej z osób znaczących. W zaburzonej relacji partner Terapia behawioralna [7, 8] kładzie nacisk na
usiłuje odnalez
ć w mężu lub w żonie utracone aspek- uzyskanie bezpośredniej zmiany obecnego funkcjo-
ty relacji z przeszłości, na przykład żona oczekuje od nowania rodziny i zachowania jej członków poprzez
męża postaw ojcowskich. W takiej sytuacji, gdy wykorzystanie praw warunkowania i uczenia się, tak-
w relacji z partnerem odbicie znajduje relacja że z użyciem technik poznawczych. W znacznie
z rodzicem, może na przykład dojść do niezrozumiałej mniejszym stopniu jest natomiast nakierowana na
na pozór próby zerwania związku małżeńskiego, wy- poznawanie wewnątrzpsychicznych i interpersonal-
nikającej de facto z niezrealizowanych wcześniej nych przyczyn powstawania zaburzeń. Opisywanie
w rodzinie pochodzenia dążeń do własnej indywi- przyczyn zaburzeń jest tu linearne  czyli przyczy-
duacji i separacji. Celem terapii jest, aby każde z mał- na skutek (w odróżnieniu od opisu cyrkularnego,
żonków mogło zrozumieć, dlaczego zachowuje się charakterystycznego dla terapii systemowej).
w dany sposób, czego i dlaczego oczekuje w związ- Terapeuci pracujący w tej konwencji uważają,
ku oraz z jakiej przyczyny tak, a nie inaczej reaguje że terapia behawioralna jest szczególnie skutecznym
na zachowania partnera. sposobem modyfikacji zachowań (zmiany sposobu
Istotną koncepcją w ramach podejścia psycho- radzenia sobie). Według teorii uczenia się sposoby
dynamicznego jest kontrakt małżeński [6]. Jest to radzenia sobie można przełożyć na konsekwencje
rodzaj niepisanego porozumienia obejmującego zachowań, czyli na wzorce wzmocnień. Na przykład,
oczekiwania i obietnice, które każdy z partnerów w sytuacji, gdy członek rodziny zdradza objawy lub
wnosi do związku. W jego skład wchodzą elementy przejawia zachowania niepożądane, komunikat, jaki
zarówno świadome i zwerbalizowane, jak i świado- otrzymuje, gdy te zachowania lub objawy są zauwa-
me i niezwerbalizowane oraz nieświadome. Dotyczą żane i powodują jakąkolwiek reakcję ze strony in-
one wszelkich aspektów życia małżeńskiego (dzieci, nych, brzmi:  dopóki będziesz się tak zachowywał,
pieniądze, władza, seks, spędzanie wolnego czasu będziemy Cię zauważali, będziemy się o Ciebie trosz-
130 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Åšciepuro, Psychoterapia rodzin w praktyce klinicznej
czyć . Nie ma przy tym znaczenia, z jaką reakcją spo- takiej sytuacji,  produkuje objawy (np. choroba), któ-
tka się takie zachowanie/objawy, ponieważ zarów- rych efektem będzie zbliżenie rodziców do siebie.
no werbalne, jak i niewerbalne sposoby okazywania Dziedzictwo oznacza system oczekiwań prze-
uwagi sÄ… silnymi wzmocnieniami o charakterze po- noszony z pokolenia na pokolenie, a terapia pozwa-
zytywnym (np. dziecko, które niszczy przedmioty, la zawrzeć kompromis między  nieuchronnym dzie-
skrzyczane przez matkę otrzymuje  nagrodę w po- dzictwem a własnymi potrzebami i celami.
staci wzbudzenia sobą jej uwagi). Tego typu pozy- Książka rachunkowa to przekazywana z poko-
tywne bodz
ce prowadzą do wzmocnienia i utrwale- lenia na pokolenie  informacja o zasługach i dłu-
nia niepożądanych zachowań. W trakcie terapii człon- gach, które członkowie rodziny mają wobec siebie.
kowie rodziny uczą się nie nagradzać uwagą lub Długi prędzej czy póz
niej muszą być spłacone, na-
troską zachowań niepożądanych, natomiast wzmac- wet kilka pokoleń póz
niej. Takie opóz
nione wyrów-
niać zachowania pożądane. Terapia może obejmo- nywanie sprawiedliwości/bilansu nosi nazwę  łańcu-
wać także treningi umiejętności, na przykład komu- cha opóz
nionych spłat .
nikacji czy rozwiązywania problemów [8]. Oddziały- Głównym celem terapii jest umożliwienie ro-
wania na procesy poznawcze pozwalają na zmianę dzinie uwolnienia się od niewidzialnych lojalności
takich sposobów myślenia, w których pojawia się i dziedzictwa rodzinnego, a także uzyskanie równo-
fałszywe uprzedzenie zmieniające rozumienie wypo- wagi w zakresie bilansu zasług i długów.
wiedzi i zachowań  do najczęstszych należą: przy- Teoria systemów rodzinnych Bowena [10]
pisywanie złych intencji, oczekiwanie i przewidywa- opiera się na założeniu, że rodzina jest systemem,
nie złego zachowania członka rodziny w przyszłości, a podstawową cechą systemu jest to, że zmiana jego
generalizowanie jego złych cech itp. Terapia beha- jednego elementu pociąga za sobą kompensacyjnie
wioralna także znajduje szczególne zastosowanie zmianę pozostałych. Systemy mogą funkcjonować
w przypadku terapii małżeńskiej. na różnych poziomach efektywności  od optymal-
nego po całkowicie destrukcyjny. Dla celów terapii
Podejście transgeneracyjne najlepiej przyjąć, że rodzina jest systemem emocjo-
w terapii rodzin nalno-relacyjnym.  Emocjonalno , bo emocje sÄ… si-
Podejście to obejmuje następujące szkoły: łami motywującymi do działania, a  relacyjnym ,
 kontekstualną terapię rodzin, ponieważ oznacza to komunikację, interakcje.
 teorię systemów rodzinnych Bowena. Najważniejsze pojęcia teorii systemów rodzinnych:
W kontekstualnej terapii rodzin [9] szczególny 1. Zróżnicowanie  ja
nacisk kładzie się na wpływ przeszłości, często bar- Jest to zdolność do różnicowania pomiędzy proce-
dzo odległej, na to, co obecnie dzieje się w rodzinie. sami emocjonalnymi a intelektualnymi. Na jednym
Terapia ta ma linearny charakter, zbliżony nieco do końcu kontinuum opisującego tę cechę znajdują
psychoanalitycznego rozumienia człowieka. Do naj- się osoby o najbardziej niezróżnicowanym  ja , czyli
ważniejszych pojęć używanych w terapii kontekstu- będące w stanie  fuzji , a na drugim osoby o zróż-
alnej należą: niewidzialne lojalności, dziedzictwo, nicowanym, mocnym  ja . Im bardziej niezróżni-
książka rachunkowa, łańcuch opóz
nionych spłat. cowane  ja , tym bardziej w swoim zachowaniu
Lojalność należy rozumieć jako skłonność do człowiek kieruje się względami emocjonalnymi i jest
zachowań zgodnych z prawami naturalnymi. W tym skłonny do korzystania z rodzinnego  ego . Nato-
przypadku lojalność odnosi się do stosunku dzieci miast osoby o dobrze zróżnicowanym  ja są ludz
-
wobec rodziców, uznaje się ją za podstawową siłę mi o prawidłowo rozwiniętym systemie kontroli we-
w dynamice rodziny. Efekty więzów lojalnościowych wnętrznej, są zdolni do odczuwania uczuć i posza-
mogą być widoczne kilka pokoleń póz
niej, a ich siła nowania  ja drugiego człowieka.
przewyższa inne więzy. Na przykład w małżeństwie 2. Trójkąty
dla osoby, która nie zmniejszyła lojalności wobec wła- W sytuacji małego napięcia dwie osoby są w sta-
snych rodziców w okresie dorastania, ważniejsze jest nie funkcjonować w relacji w rodzinie, jeśli jed-
prezentowanie za pomocą rozmaitych zachowań lo- nak napięcie znacznie rośnie, do relacji włączana
jalności wobec rodziców niż więzi i lojalności wobec jest trzecia osoba  najczęściej dziecko ( trian-
partnera. Dziecko może być postawione w sytuacji po- gulacja ). Trójkąt zmniejsza napięcie, jest też naj-
dzielonej lojalności, kiedy oczekiwania rodziców wo- bardziej stabilnym systemem relacyjnym.
bec niego sÄ… sprzeczne. PrzyjmujÄ…c w takiej sytuacji 3. System emocjonalny rodziny nuklearnej
stronę jednego z rodziców, dziecko naraża się na po- W rodzinie, którą charakteryzuje znaczny poziom
czucie nielojalności względem drugiego. Aby uniknąć niezróżnicowania  ja , istnieją charakterystycz-
www.psychiatria.med.pl 131
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
ne mechanizmy pozwalające utrzymać jej stabil-  terapia strukturalna,
ność. Są to: konflikt małżeński, dystans emocjo-  systemowe terapie rodzin (klasyczna mediolań-
nalny między małżonkami, dysfunkcja jednego ska szkoła terapii rodzin, postmediolańska tera-
z małżonków oraz przeniesienie problemów na pia rodzin, obserwująca system terapia systemo-
dziecko/dzieci. wa) oraz wywodzące się z nich: zespół reflektu-
4. Proces projekcji rodzinnej jÄ…cy, systemowa praca z jednÄ… osobÄ….
Opisuje sposób, w wyniku którego dzieci osią-
gają podobny stopień niezróżnicowania jak ich Interakcyjno-komunikacyjna terapia rodzin [11]
rodzice, a jego efektem jest osiÄ…ganie przez pew- Komunikacja to proces przekazywania informa-
nych członków rodziny z pokolenia na pokolenie cji  każde zachowanie to forma komunikacji (rów-
podobnego stopnia niezróżnicowania. nież niekomunikowanie się). Przekazywanie informa-
5. Emocjonalne odcięcie się cji odbywa się na drodze werbalnej i pozawerbalnej.
Jest sposobem radzenia sobie z procesem trian- Komunikat ma treść oraz aspekt relacyjny (który pełni
gulacji, który dotyczy głównie dzieci. Osiągane funkcję  metakomunikatu , gdyż klasyfikuje jego
za pomocą fizycznego i psychologicznego odcię- treść). Symetryczność w procesie komunikacji ozna-
cia się od rodziny jest rodzajem ucieczki. Szcze- cza równą pozycję osób uczestniczących w komuni-
gólnie są na nie narażone rodziny dotknięte fuzją kacji  stwierdza się ją w sytuacji jasnego wyraża-
swoich członków. nia poglądów. Komplementarność oznacza wymia-
6. Proces transmisji wielopokoleniowej nę informacji z nierównych pozycji we wzajemnej
Jest to przepływ procesów emocjonalnych z po- relacji  wtedy jedna osoba dominuje, a druga jest
kolenia na pokolenie, stąd słynne powiedzenie podporządkowana.
Bowena, że  schizofrenia jest produktem co naj- Trudności w komunikowaniu się są ściśle zwią-
mniej trzech pokoleń . zane z obrazem siebie i poczuciem własnej wartości.
7. Pozycja rodzeństwa Jednym z najważniejszych zaburzeń komunikacji
Pozycja dziecka w systemie rodzinnym jest jest tak zwane podwójne wiązanie. Oznacza ono sytu-
w znacznym stopniu zdeterminowana jego momen- ację, w której jeden z członków rodziny notorycznie
tem urodzenia  co znajduje odzwierciedlenie na otrzymuje od pozostałych komunikaty zawierające
przykład w odmiennych, specyficznych oczekiwa- w sobie sprzeczność. Wybranie jakiegokolwiek aspek-
niach wobec najstarszego czy najmłodszego dziec- tu komunikatu grozi karą (odrzuceniem, złością, utratą
ka w rodzinie, które są wbudowane w strukturę miłości itp.), a osoba, która jest ich adresatem, nie może
rodziny i przechodzą z pokolenia na pokolenie. ani skomentować tej sprzeczności, ani wycofać się
8. Społeczne procesy emocjonalne w ramach tej relacji jako życiowo dla niej ważnej. Zwy-
Poziom stałego lęku jednostki i rodziny jest odwrot- kle w takiej sytuacji są dzieci. Wówczas  ofiara uczy
nie proporcjonalny do stopnia zróżnicowania, in- się jedynego możliwego sposobu radzenia sobie  czyli
nymi słowy  im wyższy poziom lęku, tym niższy zaburzeń komunikacji. Przykładem może być tu osoba
poziom zróżnicowania. W jednej rodzinie poszcze- chorująca na schizofrenię, która albo dosłownie rozu-
gólne jej  gałęzie mogą mieć różny poziom zróż- mie wypowiedzi innych, albo doszukuje się w niewin-
nicowania, a wynika to z następujących procesów: nych informacjach ukrytych znaczeń, albo stara się igno-
dzieci w tej samej rodzinie nuklearnej są w różnym rować komunikację z otoczeniem.
stopniu odseparowane od rodziców; ludzie zawie- Teoria powstawania problemów. Problem
rajÄ… zwiÄ…zki z osobami o podobnym stopniu nie- powstaje wtedy, gdy sposoby rozwiÄ…zywania go sÄ…
zróżnicowania  ja ; dzieci z tych nowych rodzin nieskuteczne i prowadzą do jego nasilenia i zaostrze-
cechuje  jak wspomniano wcześniej  niejedna- nia (np. żona, czując się zaniedbana, wypomina
kowy stopień niezróżnicowania i separacji, a w związ- mężowi póz
ne powroty z pracy, co powoduje jego
ku z tym poszukują podobnych do siebie partne- jeszcze póz
niejsze powroty, gdyż stara się on unik-
rów; opisane procesy powtarzają się przez poko- nąć sytuacji, gdy musi słuchać jedynie wymówek).
lenia, prowadząc do powstania odgałęzień rodzi- Wynika to z trzech typów zachowań: a) konieczne
ny o różnym stopniu zróżnicowania. działanie nie jest podejmowane, b) działanie jest
podejmowane nie wtedy, gdy trzeba, c) działanie jest
Terapia rodzin oparta na teoriach systemów podejmowane na niewłaściwym poziomie.
Zalicza się tu następujące kierunki: Do ważniejszych z technik stosowanych w tej
 interakcyjno-komunikacyjna terapia rodzin, szkole należy interwencja paradoksalna. Zalecenie
 terapia strategiczna,  bÄ…dz
spontaniczny jest wzorem paradoksu  jego
132 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Åšciepuro, Psychoterapia rodzin w praktyce klinicznej
odbiorca zostaje skonfrontowany z dwoma sprzecz-  hierarchiczność (rodzice mają większą władzę niż
nymi treściami komunikatu (jak w podwójnym wią- dzieci, starsi większą niż młodsi);
zaniu)  byciem spontanicznym oraz zachowaniem  każdy członek należy do różnych podsystemów,
się w określony, wymagany sposób (samo wymaga- w których ma różny stopień władzy, odpowie-
nie konkretnego zachowania uniemożliwia to, aby dzialności i komplementarności w relacji;
było ono spontaniczne). Podobnie w terapii  tera-  podsystem rodziców powinien sprawować wła-
peuta, paradoksalnie zalecając utrzymanie objawu, dzę, a jej stopień zależy od fazy cyklu życia rodzi-
przejmuje kontrolę nad procesem terapii. Rodzina ny; to, co właściwe w jednej fazie, jest już pato-
 zwykle cechująca się dużym poziomem lęku przed logią w innej (symbiotyczny układ między matką
zmianą i sztywnymi wzorcami zachowań  może w i niemowlęciem w fazie 2 jest stanem prawidło-
tej sytuacji albo zrezygnować z objawu (wybierając wym, taki sam symbiotyczny związek rodzica
pozostanie w opozycji do terapeuty), albo skorzy- z dzieckiem w fazie 5  patologiÄ…);
stać z jego sugestii i kontynuować utrzymywanie  ważne są właściwe (elastyczne) granice między
objawów, tym samym rezygnując z oporu. podsystemami, warunkujące odpowiedni prze-
Terapeuci tej orientacji nie podzielają poglądu, pływ informacji; rodziny  naduwikłane mają
że problemy mają swoją genezę w głębokiej prze- granice zatarte, przepływ informacji jest nadmier-
szłości, a do zmiany rodziny/jednostki trzeba wiele nie swobodny, a poczucie przynależności tak
czasu. bardzo dominuje nad poczuciem autonomii jej
Terapia strategiczna [12] członków, że utrudnia im nabywanie umiejętno-
Dysfunkcję systemu rodzinnego według tego ści społecznych (jak separacja i indywiduacja)
podejścia przedstawia się następująco:  taki typ granic spotyka się w rodzinach osób cho-
 objawy stanowią wyraz skłonności do zachowa- rych na schizofrenię; natomiast rodziny niezaan-
nia homeostazy w systemie rodzinnym; gażowane mają granice sztywne, sztucznie i zbyt
 objawy pacjenta mogą być rozumiane wyłącznie silnie odgradzające podsystemy, członkowie ta-
w kontekście, w którym występują, oraz poprzez kich rodzin wprawdzie rozwijają swoje poczucie
funkcję, jaką pełnią; autonomii, jednak brakuje im poczucia przyna-
 zmiana jednego z członków systemu jest uzależ- leżności i umiejętności bycia zależnym  taki typ
niona od zmiany systemu; rodzin spotyka się u osób uzależnionych od nar-
 wgląd nie jest konieczny. kotyków, dla których uczestnictwo w subkultu-
Używa się tutaj pojęcia  perwersyjnego trójką- rze dawało poczucie przynależności, którego bra-
ta , w którym: jedna z osób jest z innej generacji niż kowało w rodzinie;
pozostałe, koalicję tworzą dwie osoby z odmiennych  obecność koalicji w systemie rodzinnym (najbar-
generacji przeciw trzeciej, a istnienie tej koalicji jest dziej nieprawidłowe są te, które przekraczają gra-
negowane. Koalicji jednego z rodziców z dzieckiem nice pokoleniowe).
skierowanej przeciw drugiemu towarzyszy zwykle Terapia zmierza do odtworzenia  prawidłowej
koalicja drugiego z dziadkami. struktury rodziny. Twórca tego podejścia podkreślał
Specyficzna dla tej szkoły technika to  pozy- znaczenie własnego doświadczenia życiowego tera-
tywne przeformułowanie , czyli takie nazwanie nie- peuty  zalecał, aby terapeuta nie prowadził sesji
akceptowanego zachowania członka rodziny, które dotyczącej tej fazy rozwoju rodziny, której sam nie
nadaje mu pozytywny sens. przeszedł.
Jest to terapia krótkoterminowa, pragmatycz- Systemowe terapie rodzin (klasyczna mediolańska
na, nastawiona na objawy. Unika się walki z ro- szkoła terapii rodzin, postmediolańska terapia ro-
dziną, a opór omija. Jeśli nie udaje się osiągnąć dzin, obserwująca system terapia systemowa)
poprawy,  wina leży po stronie terapeuty, gdyż oraz wywodzące się z nich: zespół reflektujący,
nie potrafił znalez
ć odpowiednich strategii, aby systemowa praca z jedną osobą [14, 15]
pomóc rodzinie. Podstawowym założeniem tego kierunku jest
fakt, że rodzina jest samoregulującym się systemem,
Terapia strukturalna [13] a każde zachowanie jest komunikacją. Prawa regu-
Jak sama nazwa wskazuje, nacisk położony jest lujące w danej rodzinie sposoby komunikowania
tu na strukturę rodziny. W każdej rodzinie najważ- i zachowania się są charakterystyczne dla tej rodzi-
niejsza jest równowaga między poczuciem własnego ny. W terapii droga do usunięcia objawu dokonuje
 ja a przynależnością do rodziny ( ja rodzinne). się poprzez zmianę tych praw. Między członkami
Zasady rządzące strukturą rodziny: rodziny cały czas toczy się swoista gra  każda
www.psychiatria.med.pl 133
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
z osób próbuje skontrolować zasady gry, unikając
wołuje jej coraz większą złość  nie ma tu winnego,
za wszelkÄ… cenÄ™ przyznania siÄ™ do tego. Sposoby ko-
jedno zachowanie nieustannie wzmacnia drugie.
munikowania się i gra panująca między członkami
Ostatnia zasada  neutralności  dotyczy
rodziny są rezultatami podobnych procesów, które
postawy terapeuty i oznacza, że nie powinien on
były udziałem poprzednich generacji i przechodzą
 brać strony żadnego z członków rodziny.
z pokolenia na pokolenie, stale podlegajÄ…c wzmoc-
Ważnym pojęciem jest pojęcie  mitu rodzinne-
nieniu. Kontynuacja gry wynika z nakazu, którego
go . Oznacza on zespół przekonań przekazywanych
przestrzeganie wymusza lojalność rodzinna. W pew-
w rodzinie z pokolenia na pokolenie, wyznawanych
nym momencie gra doprowadza do powstania ob-
przez wszystkich jej członków, mimo że powoduje
jawów, którymi najczęściej są zachowania psycho-
on zaburzenia w ocenie rzeczywistości. Prowadzi do
tyczne. Przyjmuje się również, że podobna gra toczy
nadmiernej identyfikacji członków rodziny z przypi-
się także między rodziną a zespołem terapeutycz-
sanymi im rolami. Takie przekonanie może na przy-
nym. W terapii ważne jest, aby odróżniać rzeczywi-
kład brzmieć:  kobiety są zasadniczo głupsze od męż-
stość od naszego jej obrazu, dlatego lepiej posługi-
czyzn  kobieta, która pochodzi z rodziny, w któ-
wać się czasownikiem  pokazywać niż  być  na
rej taki mit panuje  nawet jeśli osiągnie sukces
przykład: powiedzieć, że matka pokazuje, że jest
zawodowy czy naukowy  będzie się zawsze (do-
odrzucająca, niż że jest odrzucająca. Zmiana ta po-
póki sobie nie uświadomi, z czego to przekonanie
zwala na skupienie siÄ™ na relacyjnym aspekcie ko-
wynika i że nie jest prawdziwe) czuła i tak gorsza od
munikacji (interakcji), a nie na zachowaniu.
mężczyzn.
Podstawowe zasady w terapii mediolańskiej to
Pojęcie rytuału rodzinnego odnosi się do cere-
stawianie hipotez, cyrkularność i neutralność. Sta-
monii i tradycyjnych zachowań, które kształtują in-
wianie hipotez jest procesem budowania przypusz-
terakcje w rodzinie. Są one symbolicznym środkiem
czeń na temat sytuacji rodziny  najczęściej roli za-
komunikacji odtwarzanym systematycznie na prze-
chowania objawowego dla systemu rodzinnego,
strzeni lat. Służą one między innymi podtrzymaniu
gdyż poprzez nie najłatwiej zrozumieć, jak funkcjo-
rodzinnego poczucia tożsamości. W terapii stosuje
nuje system. Ważne, aby hipoteza była systemowa,
się rytuały terapeutyczne  działania, które mają być
czyli obejmowała wszystkich członków rodziny.
podjęte przez wszystkich członków rodziny, często
Cyrkularność to  zdolność terapeuty do pro-
będące niejako przykładem mitu rodzinnego, ale
wadzenia poszukiwań na postawie informacji zwrot-
w zmienionej postaci, majÄ…ce na celu obalenie go.
nych od rodziny, powstajÄ…cych w odpowiedzi na in-
W szkole postmediolańskiej kładzie się nacisk
formacje, które uzyskuje on o relacjach, a więc
nie tylko na neutralność terapeuty, ale także na jego
o różnicy i zmianie (Selivini-Palazzoli i wsp. 1980, s. 8
 ciekawość wobec rodziny. Oznacza to, że terapeuta
 cyt. za [14]). Z zasady cyrkularności wywodzi się
powinien być stale zaintrygowany rodziną, zaś jako
technika pytań cyrkularnych  odnoszących się do
szczególne sygnały o utracie neutralności przyjmuje
różnic i relacji. Istnieją następujące rodzaje pytań
się znudzenie i objawy psychosomatyczne (np. ból
cyrkularnych: dostarczajÄ…ce wiedzy o specyficznych
głowy) pojawiające się u terapeuty. Znudzenie poja-
zachowaniach interakcyjnych w określonych sytu-
wia się wtedy, gdy terapeucie wydaje się, że wie już
acjach ( kiedy matka płacze, co robi ojciec? ,  co
wszystko o rodzinie, a objawy psychosomatyczne sÄ…
robi syn, gdy ojciec nie pociesza matki? ), dotyczÄ…ce
sygnałem o konflikcie między terapeutą a kontekstem,
różnic w zachowaniu poszczególnych członków ro-
w którym pracuje. Znudzenie, podobnie jak wyjaśnie-
dziny ( kto jest większym pesymistą  matka czy
nia o charakterze linearnym, powoduje skłonność do
ojciec? ), pozwalające uszeregować różnice w za-
kończenia dialogu, sprzyjając zakończeniu dalszych
chowaniach poszczególnych osób ( kto najbardziej
poszukiwań alternatywnych rozwiązań.
się martwi, gdy córka nie je? ), dotyczące zmiany
Wprowadzenie techniki zespołu reflektującego
w relacjach po jakimś szczególnym wydarzeniu ( co się
[15] wywodzi się z założenia, że każde twierdzenie
zmieniło w rodzinie, od czasu, gdy mama choruje? ),
o rzeczywistości jest przede wszystkim stwierdzeniem
dotyczące różnic w odniesieniu do hipotetycznych
o obserwatorze. W zwiÄ…zku z tym terapeuta, zdajÄ…c
sytuacji ( kto zajmie się ojcem, jeśli córka się wypro-
sobie sprawę z wpływu własnych poglądów, warto-
wadzi? ). Cyrkularność zakłada, że nie ma prostego
ści, sposobu postrzegania i podobnych uwarunko-
związku między przyczyną a skutkiem, przyczyna jed-
wań, na prowadzoną terapię, korzysta z pomocy tak
nocześnie jest skutkiem, na przykład żona robi wymów-
zwanego zespołu reflektującego. W jego skład
ki mężowi, że wraca on póz
no z pracy, jej zachowanie
wchodzą osoby (osoba), które bezpośrednio nie
powoduje, że wraca jeszcze póz
niej, a to z kolei wy-
uczestniczÄ… w terapii, natomiast obserwujÄ… jÄ…, a po
134 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Åšciepuro, Psychoterapia rodzin w praktyce klinicznej
zakończonej sesji dzielą się swoimi uwagami z tera- się na trzech aspektach funkcjonowania rodziny:
peutą, który następnie przekazuje je rodzinie. Moż- aktualnej sytuacji (najnowsze wydarzenia, zmiany),
liwych jest wiele wariantów takiej pracy; niekiedy szerszym kontekście rodzinnym (kto z dalszej rodzi-
zespół reflektujący obserwuje przebieg terapii zza ny wie o problemie nękającym rodzinę, kto z kim
jednostronnej szyby, w innych przypadkach pozo- utrzymuje najbliższe więzy, a z kim w ogóle zerwa-
staje w tym samym pomieszczeniu, w którym odby- ne są kontakty) oraz kontekście społecznym, czyli
wa się terapia. Praca z zespołem reflektującym (po- systemie społecznego podtrzymania rodziny. Istot-
dobnie jak praca w koterapii, czyli przy udziale dwóch ne bywają motywy nadania imion, które mogą świad-
terapeutów) gwarantuje zachowanie większej neu- czyć o specjalnej delegacji (roli) danej osoby w ro-
tralności terapeuty. dzinie. Genogram jest narzędziem umożliwiającym
Praca systemowa z jedną osobą jest rzadkim ujawnienie mitów i sekretów rodzinnych przez uważ-
przypadkiem, niemniej jednak w sytuacji, gdy nie ma ne zestawienie faktów czy kolejności zdarzeń. W pra-
możliwości uczestnictwa w terapii innych członków wie każdej rodzinie istnieje jakiś sekret, który nie jest
rodziny, pozostaje cenną alternatywą. W tym przy- ujawniany w obawie przed stygmatyzacją  może
padku szczególnie wykorzystywaną techniką jest to być fakt pobytu jednego z członków w więzieniu,
genogram, który zostanie omówiony poniżej. zarażenie HIV, nieślubne dziecko, samobójstwo czy
Systemowy paradygmat terapii wydaje się naj- choroba psychiczna. Ujawnienie takich sekretów
bardziej rozpowszechniony w świecie, a także wyzwala członków rodziny od nie w pełni rozumia-
w Polsce, gdyż pracują w nim trzy główne ośrodki nego obciążenia.
w kraju, które jednocześnie zajmują się szkoleniem Genogram jest istotnym elementem szkolenia
terapeutów. terapeutów  pozwala im na doświadczenie siły
transgeneracyjnych procesów własnej rodziny, od-
krycie mitów i sekretów, a przy tym przynajmniej
Specyficzne techniki pracy częściowe uwolnienie się od nich. Jest również ważną
w terapii rodzinnej [16] wskazówką, jakie rodziny mogą stwarzać szczegól-
Do technik tych należą: genogram, rzez
ba ro- ne problemy w terapii ze względu na ich podobień-
dzinna, pytania cyrkularne, rytuały, posługiwanie się stwo do rodziny terapeuty.
paradoksem. Większość z nich omówiono wcześniej, Rzez
ba rodzinna to konstruowany kolejno przez
dokładniej zostanie omówiony genogram oraz rzez
- wszystkich członków rodziny obraz tejże w formie
ba rodzinna. przestrzennej (każdy kolejno proszony jest o skon-
Genogram [16, 17] jest metodÄ… rysowania drze- struowanie takiego obrazu poprzez umieszczenie
wa rodzinnego, umożliwiającą nanoszenie informa- innych członków rodziny w relacji do siebie). Obraz
cji o członkach rodziny i stosunkach zachodzących ten pozwala się przyjrzeć, jak poszczególni członko-
między nimi w granicach co najmniej trzech pokoleń. wie rodziny widzą jej strukturę i panujące relacje. Po
A
ączy on w sobie dwie funkcje  narzędzia przeanalizowaniu otrzymanych informacji razem
diagnozy systemu rodzinnego oraz techniki terapeu- z rodziną jej członkowie mogą stworzyć i przyjrzeć się
tycznej. rzez
bie rodziny takiej, jaką chcieliby, aby była.
Konstruowanie genogramów przy zastosowa-
niu umownych symboli odbywa siÄ™ przez:
 rysowanie struktury rodziny, Wskazania do terapii  czyli w jakich
 gromadzenie informacji, przypadkach powinno się myśleć
 nanoszenie relacji rodzinnych. o skierowaniu pacjenta (rodziny)
Rysowaniu drzewa towarzyszy zbieranie infor- na terapiÄ™ [18]
macji o poszczególnych członkach rodziny, dotyczą- Jak wskazuje sama nazwa, wskazaniem do te-
cych przede wszystkim płci, dat urodzin, ewentual- rapii rodzin jest każde schorzenie, które angażuje całą
nie śmierci, miejsc zamieszkania, wykształcenia i za- rodzinę. Jako podstawowa metoda leczenia terapia
wodów. Istotne są też choroby w rodzinie, jak po- rodzinna jest stosowana we wszelkich zaburzenia
wtarzające się przypadki uzależnień, samobójstw lub zachowania i emocji u dzieci i młodzieży, kryzysach
chorób psychicznych, problemy zawodowe, szkolne wieku dorastania, depresji młodzieńczej, a także
czy emocjonalne. Terapeuta pyta o krytyczne zda- w zaburzeniach odżywiania (jak anoreksja czy bulimia).
rzenia życiowe, takie jak śmierć, separacja, strata lub Natomiast jako metodę towarzyszącą terapię
zmiana miejsca pracy, czy inne ważne wydarzenia. rodzinną stosuje się w leczeniu schizofrenii (zwłasz-
Przy budowie genogramu szczególną uwagę skupia cza u młodzieży i młodych dorosłych), w chorobach
www.psychiatria.med.pl 135
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
2. Namysłowska I. Teorie funkcjonowania rodziny. W: Szymaniak M.
psychosomatycznych, alkoholizmie, zaburzeniach
(red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 13 27.
depresyjnych  szczególnie opornych na leczenie.
3. Namysłowska I. Terapia rodzin w perspektywie historycznej. W:
 Myślenie systemowe jest uzasadnione we
Szymaniak M. (red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 42 46.
wszystkich zaburzeniach psychicznych.
4. Fortuna D., Metody psychodynamiczne.W: Kokoszka A., Droz-
dowski P. (red.). Wprowadzenie do psychoterapii. Akademia
Medyczna im. Mikołaja Kopernika w Krakowie, Kraków 1993;
202 204.
Terapia małżeńska
5. Namysłowska I., Psychoanalityczna terapia rodzin oraz kierunki
Jest szczególnym rodzajem terapii, w tym sen-
wywodzÄ…ce siÄ™ z teorii zwiÄ…zku z obiektem. W: Szymaniak M.
sie, że zajmuje się parą małżeńską, a jej celem jest
(red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 47 50.
przezwyciężenie konfliktów i sytuacji kryzysowych, 6. Kratochwil S. Dynamiczna terapia małżeńska. W: Krotochwil S.
(red.). Terapia małżeńska. Wydawnictwo Medyczne Via Medi-
a także uzyskanie większej harmonii w związku oraz
ca, Gdańsk, 2006; 3 14.
poczucia obustronnego spełnienia potrzeb. Powo-
7. Namysłowska I. Behawioralna terapia rodzin. W: Szymaniak M.
dem do korzystania z terapii niekoniecznie jest obec-
(red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 51 63
ność zaburzenia czy choroby psychicznej w medycz-
8. Kratochwil S. Behawioralna i kognitywna terapia małżeńska.
nym tego słowa rozumieniu [19]. Stosowane podej- W: Kratochwil S. (red.). Terapia małżeńska. Wydawnictwo Me-
dyczne Via Medica, Gdańsk 2006; 14 23.
ścia i techniki omówiono powyżej, a po szczegóło-
9. Namysłowska I. Kontekstualna terapia rodzin. W: Szymaniak M.
we omówienie warto sięgnąć do piśmiennictwa.
(red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 64 71.
10. Namysłowska I. Teoria systemów rodzinnych M. Bowena i jego
terapia. W: Szymaniak M. (red.). Terapia rodzin. IPIN, Warsza-
Zakończenie wa 2000; 83 93.
11. Namysłowska I. Interakcyjno-komunikacyjna terapia rodzin. W:
Celem artykułu było przybliżenie pojęcia tera-
Szymaniak M. (red.). Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 94 100.
pii rodzin i zarysowanie głównych jej kierunków, któ-
12. Namysłowska I. Terapia strategiczna. W: Szymaniak M. (red.).
re zostały tu skrótowo omówione. Opisano także
Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 101 105.
ważniejsze techniki używane w terapii oraz wskaza-
13. Namysłowska I. Terapia strukturalna. W: Szymaniak M. (red.).
nia do jej stosowania. Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 106 118.
14. Namysłowska I. Systemowe terapie rodzin: klasyczna medio-
Istotna rola terapii rodzin wynika z uwzględ-
lańska, postmediolańska. W: Szymaniak M. (red.). Terapia ro-
niania kontekstu zaburzeń psychicznych, a w konse-
dzin. IPIN, Warszawa 2000; 119 138.
kwencji wpływu czynników zewnętrznych na ich
15. Namysłowska I. Ewolucja terapii systemowej: zespół reflektu-
powstawanie, przebieg czy wreszcie podtrzymywa-
jÄ…cy, konsultacja, praca z jednÄ… osobÄ…. W: Szymaniak M. (red.).
nie objawów. Terapia rodzinna umożliwia oddziały-
Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 139 147.
16. Namysłowska I. Techniki terapii rodzin. W: Szymaniak M. (red.).
wanie na kolejny czynnik, odgrywający ważną rolę
Terapia rodzin. IPIN, Warszawa 2000; 153 181.
w genezie zaburzeń i chorób psychicznych, jakim są
17. Kołbik J. Wywiad rodzinny z użyciem genogramu W: Barbaro B.
relacje rodzinne.
(red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny,
Collegium Medicum UJ, Kraków 1994; 97 109.
18. Namysłowska I. Rola terapii rodzin w leczeniu zaburzeń psy-
chicznych. W: Szymaniak M. (red.). Terapia rodzin. IPIN, War-
PIÅšMIENNICTWO
szawa 2000; 188 203.
19. Kratochwil S. Trening komunikacji. W: Kratochwil S. (red.). Te-
1. Aleksandrowicz J. Psychoterapia rodzin. W: Góra A. (red.) Psy-
choterapia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000; rapia małżeńska. Wydawnictwo Medyczne Via Medica, Gdańsk
204 212.
2006; 47 77.
136 www.psychiatria.med.pl