Wpływ rozwodu rodziców i rodziny rozbitej na psychofizyczny rozwój dziecka.

Inspiracje, motywacja, kontekst, uzasadnienie wyboru tematu:

Właściwie funkcjonująca wspólnota rodzinna stanowi dla dziecka znaczące naturalne środowisko socjalizacyjne i wychowawcze.Zapewnia dzieciom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej, warunki dla prawidłowego rozwoju. W rodzinie dziecko nawiązuje pierwsze kontakty i zdobywa doświadczenia.Ojciec, dziecko i matka tworzą podstawowe i niezbędne elementy rodziny.Brak składu osobowego w rodzinie nie daje dziecku poczucia bezpieczeństwa, powoduje zachwiania stabilności środowiska rodzinnego.Rozwód należy do jednych z najtrudniejszych problemów współczesnego świata.
Rodzina rozwiadziona powstaje na skutek kryzysu w rozwoju rodziny, który nie został rozwiązany pomyślnie dla jej dalszego trwania w pełnym składzie osób ją tworzących.Trwające przez dłuższy czas konflikty i niesnaski niszczą atmosferę rodzinną i wywołują różnego rodzaju zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu wszystkich członków rodziny. Rozwód charakteryzuje sie tym, że jeden z rodziców odchodzi od rodziny i nie uczestniczy w jej codziennym życiu. W Polsce każdego roku około 45 tys. dzieci powyżej 18 roku życia przeżywa rozwód we własnych rodzinach (za Brągiel, 1997 s.187).
Wybierając temat projektu, zainteresowały mnie przede wszystkim społeczne i indywidualne skutki rozbicia rodziny zaznaczające się w sytuacji i życiu nieletnich dzieci funkcjonujących w obrębie danej rodziny. Najistotniejszym motywem wyboru tematu pracy było to, że temat ten nie jest mi całkowicie obcy. Jako osoba wychowana w rodzinie rozbitej przejawiam zainteresowania literaturą dotyczącą tychże rodzin.

Cele i zadania badawcze:

Rozwody należą do jednych z najtrudniejszych problemów współczesnego świata. Celem moich badań jest ukaznie sytuacji dziecka w rodzinie, po rozwodzie rodziców,odnieść sie do zmian w sferze osobowości dziecka, ale też do funkcjonowania dziecka w środowisku rodzinnym i pozarodzinnym. Chcę także przedstawić samopoczucie dziecka w rodzinach z samotnym rodzicem.

Przegląd badań, opracowań i danych źródłowych, analiza podstawowych terminów.

Liczba dzieci, które doświadczają rozwodu swych rodziców wyniosła w 1979 roku blisko 34 tys. rocznie i przekroczyła w drugiej połowie lat osiemdziesiątych 50 tys., by zmniejszyc się do 45 tys. w 1990 r. I 35 tys. w 1991 r. Ponad połowa tych dzieci była w wieku 7-15 lat, a odsetek ten wzrósł w ostatnim dziesięcioleciu. (Sokołowski, 1996, s.30).
,,Rodzina rozbita” to brak jednego z małżonków na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny ze względu na separację, niepowrotu z zagranicy (Kawula, 1997, s. 327).
W Polsce coraz więcej małżeństw wystepuje o rozwód, pomimo dużego procentu osób religijnych oraz silnych tradycji rodzinnych.
W 1995 roku rozwiodło się ponad 23 tys. małżeństw, a 36 tys. dzieci straciło pełną rodzinę.Sprawowanie rodzicielskiej opieki sądy przyznały: obojgu rodzicom w 7803 sprawach, matkom w 23452, a ojcom w 1312 sprawach ( tygodnik ,,Tina” XI.2000, art. ,,Gdy jedynym wyjściem jest rozwód”).

Rozwód rodziców zdaniem Grych i Fincham (1990) (za Brągiel 1994, s. 40) wywołuje trzy zasadnicze pytania u dzieci: ,,Co sie dzieje?”; ,,Dlaczego tak się dzieje?”; ,,Co ja mogę na to poradzić?”.
Można też wyodrębnić fazy uczuciowe reakcji na rozwód (Kromolicka, 1998, s.44). W pierwszej fazie nastepuje zaprzeczenie i odmowa, w której dziecko próbuje wyeliminować myśl o rozwodzie rodziców. Druga faza to ,,faza złości”,w której dziecko próbuje walczyć kierując swą złość na rodziców bądź na inne osoby, z którymi przebywa. Następnie przechodzi w ,,faze godzenia”, w której poprzez własne zachowanie próbuje połączyć rodziców. Gdy starania dziecka nie przynoszą oczekiwanych efektów przechodzi w ,,fazę depresji”, gdzie czuje sie bezradne wobec zaistniałej sytuacji, czasem przeżywa poczucie winy, żałuje swego zachowania wobec rodziców, czuje się współodpowiedzialne za to, co nastąpiło. Zwykle po krótszym lub dłuższym czasie dochodzi do ,,fazy pogodzenia się”, tzn. już wie, że sytuacja w rodzinie jest nieodwracalna i uczy się bycia z jednym rodzicem.

Na rozwód rodziców chłopcy na ogół reagują bardziej negatywnie niż dziewczynki.
Często przeżywanym przez nich problemom towarzyszą zaburzenia zachowania w domu i w szkole.
Najczęstsze reakcje dzieci na sytuację, w której wszczęte jest postępowanie rozwodowe to: podwyższone stany niepokoju, lęki, negatywny stosunek przynajmniej do jednego z rodziców, a nawet agresywność wobec nich. W sferze kontaktów interpersonalnych reakcją na rozwód jest zahamowanie aktywności w sytuacjach społecznych i wycofanie się z interakcji z rodzicami i rówieśnikami. Reakcje dziecka na rozwód zależą od jego wieku. Zdaniem M. Łopatkowej (1974, s.114) dzieci przed osiągnięciem wieku szkolnego sprzeciwiają się separacji, stają się bardziej wymagające, często płaczą, a czasem zapominają o nabytych umiejętnościach, takich jak zochowanie się przy stole lub umiejętności rozwojowe, z zachowywaniem czystości lub załatwiania potrzeb fizjologicznych. Często obserwuje się zaburzenia snu, a także wyższy poziom agresji wobec rodziców, rodzeństwa i rówieśników.
Dziecko, które jest przed wkroczeniem w okres dojrzewania ma większą zdolność do zrozumienia sprawy. M.Łopatkowa (1974) pisze, że separacja rodziców, która zdarza się w okresie dojrzewania dziecka wprowadza w jego życie dodatkowe komplikacje, gdyż młody człowiek usiłuje wówczas poradzić sobie z targającymi nim emocjami związanymi z etapami rozwoju. Dodatkowy stres wzmacnia juz istniejace cechy emocjonalne dziecka, może też być przyczyną gwałtownych wybuchów, depresji, a nawet myśli samobójczych.
Rozejście się rodziców jest jednoznaczne z dysfunkcjonalnością rodziny: nie spełnia ona bowiem wówczas dwóch swoich bardzo ważnych funkcji: psychohigienicznej, która polega na zapewnieniu wszystkim członkom rodziny poczucia stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej, warunków do prawidłowego rozwoju i socjalizującej. Do negatywnych skutków rozwodu zalicza się żal do tego z rodziców, które odeszło, tęsknotę za jego osobą, poczucie niższej wartości.
U dzieci z rodzin rozbitych wystepuja różne fizjologiczne objawy zaburzeń nerwicowych (90%), u ¾ dzieci występują symptomy psychologiczne przejawiające się w działaniu, a u połowy z nich symptomy psychologicze uwewnętrznione, świadczące o najbardziej zaawansowanym charakterze zaburzeń nerwicowych ( Sokołowski, 1996, s.31).
Jednym z czynników, który może przyczynic sie do spaczenia osobowości dziecka jest jego samotność. Poczucie osamotnienia zdaniem M.Łopatkowej (1983, s. 48)
nie jest spowodowane rozwodem, lecz rozluźnieniem lub zerwaniem więzi ojcowskiej lub macierzyńskiej i jest tym dokuczliwsze, im mocniej emocjonalnie jest ono związane z osoba, z którą go rozdzielono.
Zdaniem M.Ziemskiej (1977, s.152) rozbicie rodziny, może wywołać depresje, moczenie nocne i szereg innych objawów nerwicy.
Wg Dobosz- Sztuba (1992, s. 34) zwłaszcza u dzieci w młodszym wieku szkolnym bywa, że apatie, fobie, hiperaktywność, a nawet choroby psychosomatyczne stwierdzono u niektórych dzieci wtedy kiedy u innych okres ten już dawno minął.
Traumatyczne skutki rozwodu mogą trwać co najmniej przez dwa lata. Zależą one od wiku i osobowości dziecka i manifestują się w postaci lęków i koszmarów, napadów płaczu bez powodu, agresywności, kłótliwości, gorszych wyników w nauce czy stawiania przez dziecko wciąż nowych żądań (Spock, 1998, s.97).

W jednym z badań przeprowadzonych przez Spock i Rotenberg (1991, 538) obserwowano u dzieci poniżej 6 r.ż. lęk przd porzuceniem, nawrót do moczenia nocnego, napady złości, wybuchy agresji. Natomiast u dzieci 7 i 8-letnich – przygnębienie i poczucie osamotnienia.Badający zaobserwowali też zjawisko, iż u znacznej części dziewczynek przeżycia związane z rozwodem, zaowocowały utrudnionym kontaktem z chlopcami.
Kolejne badania E.Żabczyńskiej; J.Santroka i K.Pospiszyla (za Kromlicką, 1998, s.45) potwierdziły, że większość dzieci pochodzących z domów rozbitych wskutek rozwodu rodziców przejawia objawy nerwicorodne, cechuje je wyższy wskaźnik agresywności i antyspołecznych zachowań.
Dzieci rozwiedzionych rodziców częściej prezentują zachowania społecznie patologiczne. Na podstawie badań Conway (1997, s.28) dzieci te znacznie częściej popełniają samobójstwa, przejawiają skłonności homoseksualne, wchodzą w konflikt z prawem, sięgają po narkotyki.
Wg. Hoffera (1960) (za Brągiel, 1994, s.21), który śledził losy 210 dzieci od momentu rozwodu aż do uzyskania samodzielności u dzieci zaburzenia w zachowaniu zależą od wieku. W wieku przedszkolnym, najczęściej pojawiały się takie zaburzenia jak: agresywność, bojaźliwość, zakłócenia snu, brak apetytu. U dzieci w wieku szkolnym występowały również wspomniane objawy, a także niepowodzenia szkolne, kłamstwo, kradzieże i wieksza podatność na złe wpływy. W wieku młodzieńczym- przestępczość, alkoholizm, trudności w wyborze zawodu.

Żeby dziecko weszło w świat normalny i rzeczywisty, taki w jakim naprawdę żyjemy, musi to być świat dwupłciowy, a nie tylko kobiecy, czy męski. W tym świecie dziecko określa i identyfikuje swoją płeć. (Conway, 1997).
Eichelberger (1999, s.100) prowadził badania nad potrzeba posiadania ojca oraz wpływem jego braku na rozwój dziecka. Twierdzi, iż dom bez ojca to dla dziecka zawsze sytuacja trudna i zła, z wyjątkiem tych przypadków, kiedy miłoby ono przebywać w atmosferze małżeńskiego piekła rodziców. Brak ojca silnie zaznacza się u dzieci w młodszym wieku szkolnym, ale słabnie u starszych, których krąg doświadczeń społecznych jest poszerzony, a możliwości utożsamiania się z osobami spoza rodziny większe.
U chłopców wychowujących się bez ojca, zwłaszcza jeśli rozstanie nastapiło w okresie niemowlęcym lub wczesnego dzieciństwa, występuje często zaburzenie rozwoju roli płciowej. Tacy chłopcy ujawniają ogólnie mniej typowych dla płci zachowań i postaw niz chłopcy żyjący w pełnych rodzinach.Brak normalnego wzorca męskiego rzutuje także na dalsze dorosłe życie chłopaka. Juz po założeniu przez niego własnej rodziny nie potrafi się często znaleźć w roli męża i ojca. U dziewczynek wychowywanych bez ojca obserwuje sie problemy związane zwłaszcza z rozwojem roli kobiety. Dziewczęta wychowywane bez ojca mają zwykle większe trudności w kontaktach z chłopcami w ich wieku. Niektóre stają sie niśmiałe i wycofujące, inne zaś nadmiernie ekstrawaganckie i pragną zwracać na siebie uwagę ( Vasta, Haith, Miller, 1995, s.561).
K. Pospiszyl na podstawie analizy wyników badan przeprowadzonych przez wielu autorów stwierdza, że ojciec w zasadniczy sposób wpływa na powstanie i odpowiednie rozwinięcie u dziecka potrzeby osiagnięcia właściwego stosunku do nauki szkolnej, a także wywiera powazny wpływ na rozwój postawy twórczej dziecka (Pospiszyl, 1980, s.136).

E.B.Hurlock zwraca uwagę na bardzo istotny aspekt pozycji dziecka z rozbitej rodziny na tle środowiska pozarodzinnego.Ukazuje, że dramatyzm rozwodu często ma postawę w tym, że dziecko porównuje swoja sytuacje rodzinną z sytuacją swoich kolegów i stwierdza, że jest ona gorsza. W efekcie tego porównania może pojawić się lęk, że stanie się przedmiotem drwin, lub uszczypliwych uwag rówieśników, bądź też o to, że zostanie wyeliminowane z ich grona. Stwierdza też, że dzieci z rodzin po rozwodzie w oczach rówieśników często postrzegane są jako ,,inne”.Spytane, gdzie są nieobecni rodzice lub dlaczego mają nowego ojca czy matkę, czują się zakłopotane i zawstydzone (E.B.Hurlock 1985, s.410).
Według przeprowdzonych badań przez J.Brągiel (1994) wynika, że dzieci doświadczają uczucia lęku przed ośmieszeniem przez rówiśników z powodu rozwodu. Z badań amerykańskich dotyczących omawianego problemu wynika natomiast, że ponad 25% badanych dzieci z rodzin rozwiedzionych stwierdziło, iż ich koledzy nie rozumieją co oni czują w związku z rozwodem rodziców, a ponad 50% obawiało się w ogóle rozmawiać na ten temat z kolegami (Cudak, 1997, s.179).
Badania Pospiszyla i Żabczyńskiej (1980) wykazały, że około 1/3 badanych dzieci, których rodzice rozwiedli się, miały objawy nerwicowe, występowały u nich trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, izolowanie się od grupy, nasilała się agresja werbalna.
Zdaniem Witczaka (1987, s.16) dzieci pozbawione opieki ojcowskiej przejawiają np. w grupie rówieśniczej mniej dojrzałe formy zabawowe niż ich koledzy przebywający stale z ojcami. Mają trudności w przystosowaniu się do wymagań panujących w grupie. Tym dzieciom trudno też nawiązać kontakt z rówieśnikami. Wyrażają one swoje stany emocjonalne w sposób wyraźnie wrogi (uczucie zazdrości, zawiści i inne).Nie uznają autorytetów, cechuje je mniejsza samodzielność i aktywność. Witczak stwierdza też,że grupa rówieśnicza daje dziecku potrzebne kontakty z koleżankami i kolegami, stwarza możliwość sprowadzenia swojej dojrzałości do samodzielności i równorzędności z innymi ludźmi. (Witczak, 1987, s.66)
Jeżeli w domu narastają nieporozumienia i konflikty między dzieckiem a dorosłymi z jego otoczenia, a w szkole napotyka ono na niepowodzenia, które narażają je na śmiszność, lekceważenie i niechętny stosunek ze strony nauczycieli, jak i uczniów, zaczyna szukać akceptacji i zadość uczynienia za dotychczasowe niepowodzenia życiowe w takim środowisku, w którym może liczyć na pomoc i pozytywną ocenę swego postępowania (K.Pospiszyl i E.Żabczyńska 1980, s.110).

Proponowane metody badawcze i uzasadnienie ich doboru :

Proponowanymi przeze mnie metodami badawczymi są dwie rozmowy.Jedena przygotowana dla dziecka, druga zaś dla rodzica, przy którym dziecko zostaje po rozbiciu małżeństwa (jest ona uzupełnieniem informacji na temat życia dziecka w rodzinie rozbitej).Rodzic odpowiedzieć ma na pytania, na które dziecko nie potrafi udzielić obiektywnej, rzetelnej odpowiedzi. Pytania w scenariuszu rozmowy zostały sformułowane w sposób prosty, nie wzbudzający wątpliwości, o co w nich chodzi. Przeprowadzona rozmowa ma byc jawna tzn. rodzice zostaną poinformowani przeze mnie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu. Dzieci natomiast nie zostają zaznajomione z faktycznym celem rozmowy. Wszystkie przeprowadzone rozmowy mogą się odbyć po wyrażeniu zgody przez rodzica. Scenariusze rozmowy czyli narzędzia mojej pracy badawczej, umożliwią mi przeprowadzenie rozmowy w sposób nieskategoryzowany. Część zasadniczą tj. stawianie pytań rozpocznę od przedstawienia siebie, a zakończę podziękowaniem dzieciom i ich rodzicowi za rozmowę.

Charakterystyka próby badawczej:

Badaniem obejmę grupę ok. 20 dzieci, starając się , aby odbyć rozmowę w różnych grupach wiekowych i płciowych. Oto scenariusze rozmów przygotowane do przeprowadzenia badania:

Scenariusz rozmowy z dzieckiem.

Dzień dobry.Jestem Magda.A Tobie jak na imię? Posłuchaj chciałabym z Tobą porozmawiać o tym, jak Ci się żyje, co myślisz o różnych sprawach, czym się martwisz, a czym cieszysz.Czy masz chęć na taką rozmowę?
No to porozmawiajmy........................
Na początek powiedz mi coś o sobie. Jak Ci idzie w szkole?... W domu?.. Opowiedz mi trochę o Twojej rodzinie.Z kogo się składa Twoja rodzina?..Aha, więc mieszkasz tylko z mamą/tatą.. A powiedz mi, czy wiesz, co się dzieje z Twoim tatą/mamą? Gdzie teraz mieszka?..Czy ma drugą rodzinę? ...Widujesz się czasem z nim/ nią?...
1. Z którym z rodziców obecnie mieszkasz?
2. Gdybyś mógł/ mogła zdecydować z kim chciałbyś/ chciałabyś mieszkać, kogo byś wybrała?
3. Opowiedz mi, jak to było, kiedy dowiedziałeś/ łaś się o rozwodzie rodziców? Co wtedy czułeś/łaś? Co sobie myślałeś/łaś?
4. Jak myślisz kto jest winien, że rodzice się rozwiedli? A Ty nie czujesz się wienien/ nna?
5. Powiedz, czy kiedy mieszkasz z ...,brakuje Ci.. Czy tęsknisz do taty/ mamy?
6. Czy czujesz się dobrze w rodzinie bez taty/mamy? Czy jest Ci czasami smutno?
7. Czy dobrze rozumiesz się z tatą/mamą? Czy czasem sprawia Ci ktoś w domu przykrość, czy też wszyscy są dla Ciebie mili i czujesz się w domu dobrze?
8. Opowiedz mi w jaki sposób Ty i Twój tatuś/mamusia kontaktujecie się ze sobą? Czy widujecie się..czy piszecie do siebie listy, pocztówki? Czy telefonujecie do siebie?
9. Czy tęsknisz za spotkaniami ze swoim tatą/ mamą? Czy możesz zwierzyć się tacie/ mamie?Co czujesz to mamy/taty?
10. Jak myślisz co najbardziej zmieniło się w Twoim życiu po tym, jak Twoi rodzice rozwiedli się? Czego najbardziej Ci brakuje? Za czym tęsknisz?
11. Czy kiedy Twoi rodzice rozwiedli się czułaś/czułeś, że masz mniej, czy więcej obowiązków? Czy między Tobą a Twoją mamą/ tatą coś się zmieniło?
12. Czy pamiętasz, abyś bała/bał się, że coś się w twym domu zmieni? Że nie będziesz sobie mógł/ mogła z czymś poradzić?
13. Opowiedz czy czujesz się dobrze wśród swoich kolegów/ koleżanek ze szkoły, z podwórka? Czy, jeżeli rozmawiacie o swoich domach, rodzinach sprawia Ci to kłopot, czy też nie?
14. Czy zdażyło Ci się kiedyś usłyszeć od swoich kolegów/ koleżanek coś niemiłego, przykrego o tym, że Twoi rodzice się rozwiedli? Czy masz kolegów/ koleżanki, z którymi bardzo lubisz spędzać wolny czas, bawić się, z którymi możesz porozmawiać o wszystkim?

Dziękuję Ci bardzo za rozmowę.

Scenariusz rozmowy z rodzicem.

Szanowna Pani/ Panie, dzień dobry. Jestem Magda Górska, prowadzę badania nad dzieckiem w rodzinie niepełnej. Chciałabym bardzo prosić Panią/ Pana o udzielenie mi odpowiedzi na kilka pytań. Zapewniam Panią/Pana, że odpowiedzi te wykorzystam wyłącznie anonimowo i tylko do celów badawczych. Nie zostaną one nikomu udostępnione. Jednocześnie chciałabym prosić też Panią/Pana o wyrażenie zgody na przeprowadzenie krótkiej rozmowy z dzieckiem...Zapewniam,że pytania moje nie są drażliwe, nie sprawią dziecku przykrości i nie dotyczą żadnych kwestii życia Pani rodziny. Chciałabym tylko dowiedzieć się, jak dziecko czuje się i funkcjonuje w domu i szkole...
1. Czy po rozwodzie zauważyła/ył Pani/Pan w zachowaniu dziecka jakieś zmiany w wyrażaniu przez niego emocji? Czy dziecko stało się nerwowe, czy zaczęło się moczyć, czy zamknęło się w sobie itd.?
2. Proszę mi powiedzieć, jak często dziecko spotyka się z drugim rodzicem? Jak długo trwa to spotkanie i gdzie najczęściej ma miejsce?
3. Czy Pani/ Pana syn/córka ma kolegów, koleżanki, z którymi się przyjaźni w szkole i poza nią? Czy są to przyjaźnie w większości z dziećmi z rodzin pełnych czy niepełnych? Czy ma Pani/ Pan zastrzeżenia co do przyjaciół syna/ córki

Dziękuję Pani/Panu bardzo za rozmowę.























Bibliografia:

Brągiel Józefa; Rodzinne i osobowościowe uwarunkowania; Opole 1994, Uniwersytet
Opolski


Cudak Henryk (red); Rodzina polska u progu XXI wieku; Łowicz 1997, Mazowiecka Wyższa
Szkoła Humanistyczno- Pedagogiczna w Łowiczu.

Eichelberg Wojciech; O co pytają dzieci..; Warszawa 1999; ,,Iskry”.

Hurlock Elizabeth B.; Rozwój dziecka; Warszawa 1985, PWN

Kawula Stanisław, Brągiel Józefa; Pedagogika rodziny; Toruń 1997; Wyd. Adam Marszałek

Kromolicka Barbara; Rodziny zrekonstruowane. Dziecięca percepcja postaw rodzicielskich, a
ich sytuacja szkolna; Szczecin 1998; Wyd.Nauk. U.S.

Łopatkowa Maria; Samotność dziecka; Warszawa 1983; WSP

Pospiszyl Kazimierz; Ojciec a rozwój dziecka; Warszawa 1980; WP.


Sokołowski Tomasz; Skutki prawne rozwodu; Poznań 1996; Dom Wydawn. ,,Rebis”

Spock Benjamin, Rothenberg Michael B.; Dziecko- pielęgnowanie i wychowanie; Warszawa
1991; Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.


Vasta Ross, Haith Marshal M., Miller Scot A.; Psychologia dziecka; Warszawa 1995; WSP.

Witczak Jerzy; Ojcostwo bez tajemnic; Warszawa 1987; Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych.

Ziemska Maria; Rodzina a osobowość; Warszawa 1977; ,,Wiedza Powszechna”