OŚRODEK DORADZTWA I USA
UG OŚWIATOWYCH
EDUKACJA 2001
KURS KWALIFIKACYJNY OLIGOFRENOPEDAGOGIKI
NDT  Bobath
Opis wybranej metody pracy rewalidacyjnej i jej wpływ
na rozwój dziecka z upośledzeniem mózgowym
Grzegorz Maciąg
Wstęp
Rewalidacja to termin używany najczęściej zamiennie z pojęciem rehabilitacja i
oznacza on długotrwałą działalność terapeutyczno - wychowawczą, a więc wielostronną stym-
ulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości
(czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących). Rewalidację można ogól-
nie określić jako wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzające do najpełniej-
szego ich rozwoju.
Według M. Grzegorzewskiej zadania pracy rewalidacyjnej obejmują przywracanie
zdrowia i umożliwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie braków i uszkodzeń, akcję
korygowania, usprawniania i dynamizowania, wykształcenie ogólne i zawodowe jednostki, jej
rewalidację psychiczną i uspołecznienie. W stosunku do każdego rodzaju upośledzenia,
działania te są inne, muszą być dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka.
W każdym jednak przypadku punktem wyjścia i podstawą każdej działalności rewalidacyjnej
w stosunku do jednostek upośledzonych umysłowo jest dokładne rozpoznanie stopnia, rodzaju
i etiologii tego upośledzenia, a następnie dostosowanie pracy do sił i możliwości tych
jednostek. A także zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach osób
rewalidowanych, uwzględnienie w metodzie pracy typu układu nerwowego i stosowanie
metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących oraz zorientowa-
nie się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną.
W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo, gdzie opieka, wychowanie i nauczanie
ściśle związane są z rehabilitacją, obowiązują wszystkie podstawowe zasady wychowania,
dydaktyki oraz terapii. Są to:
1. Zasada akceptacji - w myśl której dziecko upośledzone powinno być akceptowane nie jako
 dziecko specjalne , ale jako dziecko, które obarczone jest większymi trudnościami
rozwojowymi i z racji tej specyficznej sytuacji ma inne potrzeby oraz prawo do
szczególnej opieki i pomocy. Szkoła i społeczeństwo zobowiązane są wspierać je w
rozwoju, zaś swoje wymagania dostosować do sił i możliwości wychowanka.
2. Zasada pomocy - mająca na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w
usamodzielnieniu go, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikają-
cych z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie właściwej
atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w środowisku dziecka.
3. Zasada indywidualizacji - polegająca na dostosowaniu treści kształcących, metod, środ-
ków i organizacji nauczania do indywidualnych możliwości dziecka oraz uwzględnieniu
jego własnego celu kształcenia (uwarunkowanego przez różne czynniki, jak uzdolnienia,
sprzyjające okoliczności materialne czy środowiskowe).
4. Zasada terapii pedagogicznej - polegająca na wspieraniu działań terapeutycznych lekarza
i współdziałaniu z psychoterapeutami przy równoczesnym prowadzeniu terapii pedagogicz-
nej niezależnej od innych form leczniczych. Terapia ta realizowana jest na ogół w 3
fazach:
" przygotowawczej, zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych
osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;
" oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa, zmierzającego do
korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, której dziecko przebywa;
" stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie
wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawową, itp.
5. Zasada współpracy z rodziną - to zasada wspólnego, uzgodnionego działania szkoły i
domu, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka istotny dla jego rozwoju. Wielkie znaczenie
dla całokształtu oddziaływań rewalidacyjnych ma dobrze prowadzona pedagogizacja
rodziców, która może przyczynić się do zmiany form postępowania rodziców z dzieckiem,
a przez to do poprawy warunków rozwojowych.
Metody pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo
W terapii rewalidacyjnej można wyróżnić wiele różnorodnych metod, a ich dobór jest
uzależniony od:
" celu i zadań oddziaływań,
" sytuacji dziecka (wieku, potrzeb, stopnia upośledzenia, możliwości i ograniczeń),
" realnych warunków, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole specjalne,
szkoła specjalna, ośrodek rehabilitacyjny, itp.).
Mimo, że metody te można dzielić według wielu różnych kryteriów, na ogół wzajemnie
nie wykluczają się (nie są do siebie antagonistyczne), lecz dopełniają się (przenikają).
Przykładowo, w przedszkolu specjalnym czy integracyjnym główną metodą jest zabawa
manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.., zaś w  szkole życia dominującą
w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie, doświad-
czanie, przeżywanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne możliwie w naturalnych
warunkach. W placówce tego typu występują również, choć w ograniczonym zakresie,
metody nauczania podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody
terapii zajęciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne - w
zależności od potrzeb. Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych, gdzie punkt ciężkości
położony jest na usprawnienie, dominują metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej
przez specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę, itd., a w domach pomocy społecznej nacisk
jest położony na opiekę, samoobsługę, zaradność, uspołecznienie oraz terapię zajęciową. We
wszystkich ośrodkach stosowane są na ogół metody o nachyleniu behawioralnym, a więc
posługujące się systemem kar i nagród, a także metody porozumiewania się za pomocą
gestów, symboli (np. metoda Bliss`a, system PCS lub Piktogram) i słów.
W zależności od postaci klinicznej upośledzenia dziecka, stosuje się specjalistyczne
metody, np. w przypadku dzieci autystycznych, gdzie najważniejsza jest umiejętność kontak-
tu społecznego - metodę holdingu, Kaufmanów i inne. Dla dzieci z porażeniem mózgowym -
metody rehabilitacji ruchowej Domana, Peto, Bobath. Dla dzieci z zespołem Downa konieczna
jest metoda rozkładania poleceń na etapy z powodu znacznie opóz
nionego czasu reakcji oraz
metody stymulacji polisensorycznej. Istotną też metodą jest również szeroko pojęte
integrowanie jednostek upośledzonych umysłowo z osobami w normie intelektualnej.
W procesie adaptacji do życia społecznego dziecka upośledzonego umysłowo należy
tworzyć odpowiednie dla niego warunki poznawania świata. Materiał programowy, treści
nauczania dzieci upośledzone muszą poznawać wielozmysłowo. Trudności muszą być stopnio-
wane, a zdobyte wiadomości wiązać się z praktyką. Bardzo ważną rzeczą jest, by zadania
rewalidacyjne nie ograniczały się tylko do terenu placówki, w której przebywa upośledzone
umysłowo dziecko. Zadania te powinny być realizowane w każdym środowisku, w którym
przebywa i obraca się dziecko.
Z zadaniami i metodami pracy rewalidacyjnej ściśle powiązany jest dobór form i
środków oddziaływania, stosowane pomoce, czas i częstotliwość trwania zajęć. Powinny być
one zawsze dobierane indywidualnie oraz liczyć się z możliwościami percepcyjnymi dzieci
upośledzonych umysłowo (atrakcyjne, łatwe w użyciu, wygodne, jednoznaczne). Szczególnie
istotne jest respektowanie wszelkich aspektów zasady stopniowania trudności oraz wiązania
teorii z praktyką. O wartości i jakości procesu rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych
umysłowo w dużej mierze decyduje też, kto z dzieckiem pracuje. Chodzi tu o pewne cechy
osobowościowe, umiejętności, wiedzę oraz wiarę pedagoga, terapeuty w sens pracy z
dzieckiem i w jej powodzenie.
METODA NDT - BOBATH
Jedną ze wspomnianych powyżej metod rewalidacyjnych jest terapia rehabilitacyjna
opracowana przez Karela i Bertę Bobath  NDT - Bobath (neurodevelopmental treatment). W
latach czterdziestych zaczęli oni rozwijać i stosować nową, opracowaną przez siebie metodę
rehabilitacyjną o charakterze neurorozwojowym. Swoją koncepcję oparli na wnikliwej
obserwacji dorosłych pacjentów oraz dzieci w różnym wieku, u których nastąpiły zmiany w
prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Porównując i analizując
przebieg prawidłowego rozwoju oraz nieprawidłowego rozwoju psychomotorycznego
noworod-ka, niemowlęcia i dziecka, opracowali studium zachowań rozwojowych, które służy
ocenie stopnia dojrzałości Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN) i ocenie jego
funkcjonowania.
Poprzez ocenę stopnia dojrzałości OUN można wcześnie wykryć patologiczne zaburze-
nia związane z rozwojem ruchu oraz zaprogramować postępowanie rehabilitacyjne, które
oparte jest na twierdzeniu, że cała działalność ruchowa człowieka jest odruchowa, czyli u
każdego zdrowego dziecka na danym etapie rozwoju występują fizjologiczne odruchy.
U dzieci z uszkodzeniami układu nerwowego pewne odruchy fizjologiczne nie
występują w ogóle, inne są patologiczne, zatem celem usprawniania jest rozwinięcie odru-
chów prawidłowych oraz hamowanie odruchów patologicznych z jednoczesną normalizacją
napięcia mięśniowego.
Wszystkie ruchy muszą być kontrolowane rękami terapeuty. Powinny być wprowadzane
stopniowo i wolno tak, aby dziecko mogło włączyć się do terapii. Terapeuta ściśle
współpracuje z rodzicami dziecka, uczy ich nie tylko sposobów prowadzenia ćwiczeń z
dzieckiem, ale uczy zabiegów pielęgnacyjnych, stanowiących nieodłączną część postępowania
usprawniającego. Najważniejszym elementem w tej metodzie jest program usprawniania.
Musi on być opracowany indywidualnie dla każdego dziecka oraz dostosowany do jego
możliwości i potrzeb. Musi zapewniać poczucie bezpieczeństwa, motywować do ćwiczenia, a
także ułatwiać utrwalanie nowo nabytych umiejętności. Wraz z postępami rehabilitacyjnymi
ćwiczenia są modyfikowane.
Najbardziej charakterystyczne dla tej metody jest stosowanie dużej liczby odruchów,
specyficznej formy ułatwiania ruchów oraz prawidłowego następstwa rozwojowego prowadzo-
nych ćwiczeń. Usprawnianie ma na celu rozwijać odruchy na danym etapie fizjiologiczne, a
hamować odruchy patologicznie przetrwałe. Technika ułatwiania wykonywanych ruchów
rękami terapeuty pozwala na jednoczesne torowanie pożądanych i hamowanie niepożądanych
elementów ruchowych. Ruchy w ten sposób torowane są zbliżone do normalnych ruchów
wykonywanych spontanicznie przez zdrowo rozwijające się dziecko, będące w analogicznym
wieku rozwojowym. Hamowanie patologicznych odruchów i prawidłowy rozkład napięcia
mięśniowego osiąga się przez odpowiednie ułożenie dziecka w przestrzeni i odpowiednie
ułożenie punktów kluczowych, czyli głowy, szyi, obręczy barkowej i biodrowej. Ułatwianie
oparte jest na poruszaniu okolicami ciała dziecka, co wywołuje ruchy kończyn i umożliwia
przejście dziecka z jednej pozycji do drugiej. Wpływa to na wykształcenie się prawidłowych
odruchów postawy i uczy dziecko samodzielnego ich osiągania, kontrolowania i wykorzysty-
wania. Wspomaganie w jednej ze stref pozostawia swobodę ruchów czynnych w obrębie stref
pozostałych. Ruchy więc nigdy nie są całkiem bierne. Zmieniając strefy sterowania uzyskuje
się czynne ruchy w coraz innych częściach ciała, zależnie od potrzeby. Ćwiczeniom powinno
towarzyszyć słowne określanie wykonywanych czynności, będące poglądową nauką mowy.
Usprawnianie powinien prowadzić terapeuta razem z rodzicami dziecka już przed 6
miesiącem jego życia.
Metoda zawiera także dodatkowe techniki służące regulacji wahającego się napięcia
mięśniowego :
1. Nacisk i ciąg, obciążenie i opór stosowane na podobnych zasadach jak w PNF (neurofizjolo-
gicznym kompleksowym systemie oddziaływania terapeutycznego  proprioceptywne
nerwowo - mięśniowe torowanie ruchu )
2. U spastyków pozwala to utrzymać i odzyskać równowagę, u atetotyków i ataktyków
ułatwić statykę i kontrolować powolne ruchy.
3. Zatrzymywanie ruchu w wybranej jego fazie oraz utrzymanie osiągniętej pozycji. Pozwala
to osiągnąć umiejętność dostosowania pracy mięśni przy zmianach postawy i kontroli
przebiegu ruchu.
4. Poklepywanie określonej części ciała, co może działać hamująco lub stymulująco.
Rozluz
nienie przygotowuje spastyczne dziecko do ćwiczeń i może służyć jako
przerywnik między ćwiczeniami. Rozluz
nia się przez głaskanie, potrząsanie kończynami oraz
wahadłowe ruchy tułowia i kończyn.
Metoda Bobath, ze względu na sposób jej realizacji, stosowana jest bardzo szeroko.
Opracowany przez Bobath sposób rehabilitowania dzieci z mózgowym porażeniem i dorosłych
z zaburzeniami OUN jest logiczny, zwięzły, nie wymaga zakupu dużej ilości drogiego sprzętu
rehabilitacyjnego. Ponadto jest naturalny, indywidualnie opracowany dla każdego dziecka, co
przynosi efekty, na które tak bardzo czekają rodzice. Metodę tę stosują przede wszystkim
rehabilitanci, ale także logopedzi, pedagodzy i psycholodzy.
Założenia tej metody, opracowane przez Bobath, zostały współcześnie rozwinięte
przez pediatrę Elizabeth Kong i fizjoterapeutkę Mary Quinton. Usprawnianie oparte na tej
metodzie ma pomóc dziecku we wszechstronnym jego rozwoju tak, aby mogło uzyskać
niezależność w życiu i wykorzystać wszelkie swe zdolności na tyle, na ile jest to możliwe,
mimo uszkodzenia OUN lub występowania innych nieprawidłowości.
Poprzez stosowanie odpowiednich wspomagań uczy się dziecko wyzwalania i
wykonywania przez nie ruchów czynnych, hamując ruchy nieprawidłowe i normalizując
napięcie mięśniowe. Od terapeuty wymagana jest dokładna znajomość przebiegu prawidło-
wego rozwoju dziecka oraz zaburzeń rozwoju, które wynikają z uszkodzenia OUN.
W terapii metodą Bobath dziecko uczy się ruchu poprzez sensomotoryczne (czuciowo -
ruchowe) doświadczenia, realizowane przez:
" skórę, która przekazuje czucie bólu, ucisku i temperatury,
" aparat ruchowy, który przekazuje informacje dotyczące poczucia równowagi,
" proprioreceptory stawów i mięśni.
Nauczanie sensomotoryczne oznacza, że pacjent poznając swoje ciało, uczy się
nim posługiwać w sposób celowy. Terapia metodą NDT-Bobath, to system opieki roztoczony
nad pacjentem prezentującym patologię. Oznacza to, że zwraca się uwagę nie tylko na
terapię, ale także uczy się opiekunów codziennej pielęgnacji pacjenta, tj. sposobów
noszenia, kąpania, karmienia i mycia zębów.
Główne zasady terapii NDT-Bobath
Metoda Bobath oparta jest na kilku niezmiernie ważnych zasadach, których przestrze-
ganie decyduje o powodzeniu procesu terapii rewalidacyjnej.
1. Przygotowanie do ruchu:
" utrzymanie prawidłowego zakresu ruchu w stawach (przeciwdziałanie przykurczom i
deformacjom)
" przygotowanie czuciowe (sensoryczne)
2. Normalizację napięcia posturalnego,
3. Hamowanie nieprawidłowej aktywności odruchowej,
4. Torowanie automatycznych reakcji nastawczych i reakcji równoważnych przez wspoma-
ganie i prowadzenie ruchu z punktów kluczowych (głowa, szyja, tułów, obręcz barkowa i
kończyny górne, obręcz biodrowa i kończyny dolne) rękami terapeuty,
5. Ułatwianie prawidłowych wzorców funkcjonalnych,
6. Hamowanie odruchów patologicznych i normalizacja napięcia mięśniowego.
7. Dążenie do osiągnięcia prawidłowych ruchów poprzez przemieszczanie w przestrzeni tzw.
punktów kluczowych, którymi są: głowa, obręcz barkowa i obręcz biodrowa. Ma to na celu
wykształcenie prawidłowych reakcji prostowania i równowagi, co prowadzi do opanowania
czynności zgodnych z sekwencją rozwojową.
8. Wszystkie ruchy kontrolowane są rękami terapeuty. Pomoc terapeuty zmniejsza się w
miarę opanowywania przez dziecko kolejnych czynności.
9. Ruchy prowadzone są wolno, tak aby dziecko mogło włączać się do pracy.
10.Nie należy dążyć do opanowania statycznych pozycji, lecz umiejętnie prowadzić dziecko z
jednej pozycji do drugiej.
11.Sposoby wspomagania powinny być dobrane do potrzeb i możliwości dziecka.
12.Wymagana jest ścisła współpraca z rodzicami.
13.Program usprawniania powinien być dobrany indywidualnie do potrzeb i możliwości
dziecka - instruktor dla każdego dziecka dobiera odpowiednie ćwiczenia.
14.Ciągłe powtarzanie i wykorzystywanie w życiu codziennym czynności, które dziecko już
opanowało i nad opanowaniem których pracuje.
Celem nadrzędnym takiego postępowania jest wykorzystanie wzorców posturalnych i
motorycznych w samodzielnym życiu dziecka. Szczególnie ważne jest, aby terapia była
akceptowana przez dziecko, odbywała się z pełną jego współpracą oraz współpracą rodziców
i opiekunów (odpowiednia pielęgnacja, karmienie, zabawa). W utrwalaniu zdobywanych
umiejętności pomagają wszystkie osoby opiekujące się usprawnianym dzieckiem: nauczyciel,
logopeda, terapeuta zajęciowy, psycholog. Ćwiczenia ruchowe powinny zwiększać własną
aktywność dziecka, nie mogą być narzucane, by nie wyzwalać w dziecku niepokoju i stresu.
Dziecko musi mieć pełne poczucie bezpieczeństwa .
Przedstawiając metodę neurorozwojowego leczenia usprawniającego Karela i Berty
Bobath należy stwierdzić, iż polega ona na hamowaniu patologicznych odruchów i nieprawi-
dłowych wzorców ruchowych oraz rozwijaniu czynności ruchowych u dzieci z mózgowym
porażeniem dziecięcym w kolejności, w jakiej pojawiają się one w rozwoju dziecka
zdrowego.
Każda czynność ruchowa rozwija się dzięki odczuciu ruchu - to znaczy ułożenia ciała w
przestrzeni oraz poszczególnych części ciała względem siebie.
Pierwszych odczuć dostarczają reakcje odruchowe. Są to odruchy postawy oraz
reakcje prostowania i równowagi. Pierwsze z nich dają odczucie ułożenia ciała w pozycji
leżącej (odruchy postawy). Reakcje prostowania dostarczają doświadczeń ruchowych ułożenia
ciała przeciwko sile grawitacji, a reakcje równowagi powodują dostosowanie napięcia
mięśniowego całego ciała podczas utraty równowagi, przygotowując w ten sposób całe ciało
do podparcia. Czas fizjologicznego występowania odruchów postawy przypada na pierwsze
półrocze życia dziecka. Póz
niej zostają one podporządkowane reakcjom prostowania i
równowagi. Utrzymujące się dłużej odruchy postawy stają się z czasem patologiczne.
Uniemożliwiają rozwój reakcji prostowania i równowagi, których pojawienie się warunkuje
prawidłowy rozwój ruchowy dziecka.
Rozwój ruchowy dziecka przebiega w stałej kolejności  od głowy, obręczy barkowej i
kończyn górnych, poprzez tułów, do kończyn dolnych. Oznacza to, że zanim dziecko zacznie
chodzić, najpierw musi kontrolować ułożenie głowy, uzyskać podpór na kończynach górnych w
pozycji leżącej, aby poprzez siad, czworaki i pozycję klęczną przejść do pozycji stojącej.
Każda złożona czynność ruchowa zawiera kombinację wielu prostych ruchów i
kształtuje się w oparciu o poprzednie doświadczenia ruchowe. Prawidłowy rozwój czynności
ruchowych stanowi podstawę do rozwijania kolejnych umiejętności (jedzenia, ubierania,
pisania).
Stworzenie takiej bazy dla rozwoju czynności dowolnych u dziecka z mózgowym
porażeniem dziecięcym (MPD) jest, zdaniem autorów metody neurorozwojowego leczenia,
możliwe tylko wówczas, gdy zostanie ono wyzwolone spod wpływu działania odruchów
patologicznych.
Przykłady praktycznego zastosowania metody Bobath
Ćwiczenia unoszenia i utrzymywania głowy
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem (na brzuchu), ręce dziecka wyprostowane wzdłuż
tułowia, ćwiczący za dzieckiem.
2. Wspomaganie  bierne utrzymanie ułożonych w pozycji
pośredniej wyprostowanych rękach dziecka.
3. Ruch  czynne uniesienie do góry głowy (wyprost głowy).
Podczas wykonywania tego ćwiczenia należy zwrócić
uwagę na ułożenie rąk dziecka. Jeżeli mają tendencję do
układania się w przywiedzeniu i rotacji wewnętrznej, należy zabezpieczyć odwrotne ich
ustawienie, tzn. w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej. Można to uzyskać wkładając między
nóżki dziecka wałek, zwinięty kocyk bądz
kolano osoby ćwiczącej. Wykonywany ruch
uniesienia głowy nie powinien być zbyt obszerny, lecz odbywać się tuż nad podłożem.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka wyprostowane do przodu (w przedłu-
żeniu głowy) spoczywają na ręce osoby ćwiczącej.
2. Wspomaganie  uniesienie rąk dziecka lekko do góry.
3. Ruch  uniesienie głowy do góry.
W tych ćwiczeniach można stosować delikatne oklepywanie czoła (w kierunku do
góry). Pomaga to w uniesieniu głowy. Zabezpieczenie rąk jak wyżej.
Ćwiczenie 3
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem na piłce, ręce dziecka ułożone szeroko, mogą
obejmować biodra ćwiczącego lub jego udo.
2. Wspomaganie  chwyt za biodra dziecka. Wolne, lekkie pociąganie dziecka do tyłu tak, aby
na piłce pozostały tylko ręce dziecka.
3. Ruch  uniesienie głowy i pełny podpór na rękach.
Początkowo dziecko unosi głowę i prostuje w podporze ręce. Z czasem zaczyna toczyć
piłkę przekładając je kolejno.
Opisane ćwiczenia stanowią przykłady różnego sposobu rozwijania u dziecka tej samej
czynności  unoszenia i trzymania głowy (kontroli głowy w przestrzeni) oraz kształtowania
czynności podporowych kończyn górnych. Właściwa kontrola ułożenia głowy jest warunkiem
rozwoju każdej następnej czynności ruchowej.
Ćwiczenia przygotowujące do pełzania oraz do zmiany pozycji z leżenia (obroty)
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka wyprostowane do przodu. Ćwiczący
klęczy przed dzieckiem, chwyta rękami jego głowę.
2. Wspomaganie  wykonanie biernego skrętu głowy (wolno i delikatnie).
3. Ruch  skręt głowy wyzwala czynny skręt obręczy barkowej, to z kolei powoduje czynny
skręt obręczy miednicznej. Ruch obrotu postępuje stopniowo. Najpierw głowa, za nią
podąża obręcz barkowa i ręce, a na końcu obręcz miedniczna i kończyny dolne.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący
znajdujący się za głową dziecka z przodu chwyta rękami jego barki.
2. Wspomaganie  bierny skręt obręczy barkowej, aż do uzyskania podporu na kończynie
górnej dalszej od osi obrotu ciała.
3. Ruch  obrót ciała sposobem jak wyżej.
Ćwiczenie 3
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący staje w
rozkroku nad dzieckiem, chwyta rękami jego barki.
2. Wspomaganie  uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej), aż do
uzyskania podporu na przedramieniu kończyny górnej przeciwnej.
3. Ruch  bierny skręt obręczy barkowej powoduje oderwanie biodra dziecka od podłoża po
stronie uniesionego do góry barku, a to wywołuje odruchowe zgięcie i podciągnięcie
kończyny dolnej po tej samej stronie. Następnie ćwiczący  przerzuca do przodu
wcześniej uniesioną do góry kończynę górną dziecka (barki równolegle do podłoża).
Następuje wyprost kończyny dolnej uprzednio zgiętej i przemieszczenie całego ciała w
kierunku do przodu. Tę samą czynność należy wykonać naprzemiennie, tzn. raz
wspomagając ruch zgięcia prawej kończyny dolnej, raz lewej.
Początkowo ruchy zginania i prostowania nóg wykonywać można w miejscu, ale
zawsze naprzemiennie (raz jedna, raz druga kończyna dolna). W miarę opanowywania tej
czynności wyprost kończyny dolnej powinien łączyć się z przesunięciem ciała dziecka w
kierunku do przodu.
Ćwiczenia przygotowujące do czworakowania
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka zgięte przy
barkach. Chwyt za barki dziecka.
2. Wspomaganie - uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt
obręczy barkowej).
3. Ruch  odruchowe zgięcie i podciągnięcie do przodu kończyny dolnej
po stronie uniesionego barku, aż do uzyskania podporu na tej
kończynie. Powtórzenie tej czynności po drugiej stronie.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  lezenie przodem, ręce dziecka w podporze. Ćwiczący chwyta biodra
dziecka.
2. Wspomaganie  uniesienie do góry jednego biodra dziecka (skręt obręczy miednicznej).
3. Ruch  odruchowe zgięcie kończyny dolnej po stronie uniesionego biodra i przesunięcie jej
do przodu, aż do uzyskania na niej podporu. Tę sarną czynność powtarzać należy z drugiej
strony.
Ćwiczenia przygotowujące do siadu
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjciowa  leżenie tyłem, ręce dziecka wyprostowane i lekko odwiedzione oraz
zwrócone dłońmi do podłoża, nogi zabezpieczone w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej.
(Takie ustawienie nóg może zabezpieczyć kolana, klęczącej przed
dzieckiem osoby). Ćwiczący przytrzymuje jedną ręką dłoń
dziecka przy podłożu, a drugą chwyta rękę kończyny górnej
przeciwnej.
2. Wspomaganie  ćwiczący lekko pociąga wyprostowaną kończynę
górną dziecka w kierunku do siebie ze skrętem w kierunku drugiej
kończyny opartej dłonią na podłożu.
3. Ruch  skręt głowy i jej uniesienie. Skręt obręczy barkowej aż do
uzyskania podporu na barku kończyny pozostającej przy podłożu. Dalej w ten sam sposób
wspomagając ruch uzyskuje się podpór na przedramieniu i póz
niej tylko na dłoni
przytrzymywanej przy podłożu. W efekcie dziecko osiąga pozycję siadu płaskiego z
podparciem na jednej kończynie górnej.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący chwyta
biodra dziecka.
2. Wspomaganie  skręcanie bioder dziecka tak, aby jedno pozostawało przy podłożu, a
drugie uniesione do góry było pociągane w kierunku do siebie.
3. Ruch  dziecko unosi głowę, podpiera się na rękach i przekładając je po podłożu zgina
biodra i nogi, uzyskując pozycję siadu bokiem (podpartego).
Ćwiczenie 3
1. Pozycja wyjściowa  leżenie przodem, ręce ugięte przy barkach. Chwyt jedną ręką za
tułów dziecka na wysokości dołu pachowego, drugą ręką chwyt przeciwnego biodra.
2. Wspomaganie  skręt bioder z jednoczesnym lekkim uniesieniem tułowia.
3. Ruch - skręt bioder, aż do uzyskania zgięcia nóg i podporu na rękach z zachowaniem
równoległego do podłoża ułożenia linii barków (skośne ustawienie miednicy w stosunku do
obręczy barkowej).
Ćwiczenie 4
1. Pozycja wyjściowa  siad na lub przy piłce, nogi dziecka w rozkroku. Ćwiczący
przytrzymuje nogi dziecka na wysokości ud lub stawów
kolanowych.
2. Wspomaganie  delikatne przetaczanie piłki w kierunku
do tyłu, do przodu, do boku.
1. Ruch  wychylanie dziecka w różnych kierunkach z
wyczekiwaniem na reakcję powrotu do pozycji wyjścio-
wej i reakcje obronne rąk (podpór przy wychylaniu na boki). Podobne ćwiczenie można
wykonywać na wałku. Dziecko siedzi w siadzie rozkrocznym ze stopami opartymi całą
powierzchnią na podłożu.
Chodzenie w klęku prostym
Ćwiczenie 1
1. Pozycj wyjściowa  klęk prosty. Ćwiczący przed dzieckiem przodem do niego. Chwyt
wyprostowanych do przodu rąk dziecka na wysokości stawów łokciowych lub za barki.
2. Wspomaganie  naprzemienne unoszenie barków dziecka.
3. Ruch  uniesienie i lekki skręt barku do tyłu wyzwala zgięcie i przesunięcie do przodu
kończyny dolnej dziecka po stronie uniesionego barku. Czynność tę należy powtarzać raz z
jednej, raz z drugiej strony, uzyskując w ten sposób naprzemienne przesuwanie kończyn
dolnych.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  wyprostowane ręce dziecka spoczywają na barkach klęczącej przed
nim osoby ćwiczącej, która chwyta dłońmi jego biodra.
2. Wspomaganie  chwyt za miednicę. Naprzemienne unoszenie i cofanie raz jednego, raz
drugiego biodra.
3. Ruch  jak w powyższym ćwiczeniu.
Wstawanie
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjściowa  przysiad podparty lub siad z oparciem przy piłce, ręce dziecka oparte
na podłożu pomiędzy szeroko rozstawionymi nogami.
Ćwiczący stoi lub siedzi za dzieckiem. Chwyt na wyso-
kości bioder.
2. Wspomaganie  ćwiczący wychyla dziecko do przodu tak,
aby przeniosło ciężar ciała na ręce.
3. Ruch  podczas tego ćwiczenia biodra dziecka unoszą się
do góry i następuje powolne prostowanie nóg, a dopiero
póz
niej prostowanie tułowia i głowy.
W pozycji stojącej wychylanie (lekkie popychanie) dziecka w różnych kierunkach z
wyczekiwaniem na powrót do pozycji stojącej (wyjściowej) rozwija u dziecka równowagę.
Chodzenie
Ćwiczenie 1
1. Pozycja wyjściowa  stojąca. Ćwiczący stojąc przed dzieckiem chwyta jego barki.
2. Wspomaganie i ruch  uniesienie (lekko) do góry i cofnięcie jednego barku z równoczesnym
wysunięciem do przodu i lekko w dół drugiego barku dziecka, ułatwia zgięcie i wysunięcie
(przeniesienie) do przodu kończyny dolnej po tej stronie. Gdy taki ruch nastąpi, ćwiczący
 przerzuca do przodu wcześniej cofnięty bark, co pozwala dziecku postawić i obciążyć
wysuniętą do przodu kończynę dolną. Czynność tę powtarzać należy rytmicznie raz z
jednej, raz z drugiej strony.
Ćwiczenie 2
1. Pozycja wyjściowa  stojąca lub podparta w ustaniu. Kończyny
górne dziecka wyprostowane i wysunięte do przodu. Ćwiczący
chwyta wyprostowane kończyny górne dziecka na wysokości
ramienia lub stawów łokciowych (to zapobiega zgięciu kończyn
górnych).
2. Wspomaganie i ruch - uniesienie i cofnięcie barku z jednoczesnym
wysunięciem do przodu i w dół drugiego barku.
Ćwiczenie 3
1. Pozycja wyjściowa  stojąca. Ćwiczący chwyta biodra dziecka.
2. Wspomaganie  uniesienie do góry i cofnięcie jednego biodra dziecka.
3. Ruch - zgięcie i przeniesienie do przodu kończyny dolnej po tej samej stronie. Czynność
powtarzać naprzemiennie
Podsumowując metodę Bobath, warto zauważyć, że najbardziej charakterystyczne dla
tego rodzaju terapii jest stosowanie dużej liczby odruchów, specyficznej formy ułatwiania
ruchów oraz prawidłowego następstwa rozwojowego prowadzonych ćwiczeń. Usprawnianie
ma na celu rozwijać odruchy na danym etapie fizjiologiczne, a hamować odruchy
patologicznie przetrwałe. Technika ułatwiania wykonywanych ruchów rękami terapeuty
pozwala na jednoczesne torowanie pożądanych i hamowanie niepożądanych elementów
ruchowych. Ruchy w ten sposób torowane są zbliżone do normalnych ruchów wykonywanych
spontanicznie przez zdrowo rozwijające się dziecko, będące w analogicznym wieku
rozwojowym. Hamowanie patologicznych odruchów i prawidłowy rozkład napięcia
mięśniowego osiąga się przez odpowiednie ułożenie dziecka w przestrzeni i odpowiednie
ułożenie punktów kluczowych, czyli głowy, szyi, obręczy barkowej i biodrowej. Ułatwianie
oparte jest na poruszaniu okolicami ciała dziecka, co wywołuje ruchy kończyn i umożliwia
przejście dziecka z jednej pozycji do drugiej. Wpływa to na wykształcenie się prawidłowych
odruchów postawy i uczy dziecko samodzielnego ich osiągania, kontrolowania i
wykorzystywania. Wspomaganie w jednej ze stref pozostawia swobodę ruchów czynnych w
obrębie stref pozostałych. Ruchy więc nigdy nie są całkiem bierne. Zmieniając strefy
sterowania uzyskuje się czynne ruchy w coraz innych częściach ciała, zależnie od potrzeby.
Ćwiczeniom powinno towarzyszyć słowne określanie wykonywanych czynności, będące
poglądową nauką mowy.
Omówiona wyżej metoda rehabilitacyjna ma charakter kompleksowy, to znaczy, że
wykorzystują zasadę wielofunkcyjnego usprawniania dziecka z zaburzeniami układu
nerwowego, skupiając się nie tylko na rehabilitacji ruchowej, ale także na usprawnianiu
wszystkich zmysłów i zaburzeń natury emocjonalnej. Różnią się między sobą metodami,
zasadami, sposobami oraz środkami, które wykorzystują do terapii. Ze względu na braki w
wyposażeniu w sprzęt rehabilitacyjny lub ograniczoną liczbę fachowców mogących pracować
daną metodą oraz przeszkody natury technicznej, organizacyjnej i finansowej w wielu
ośrodkach do rehabilitacji dzieci wykorzystuje się tylko elementy poszczególnych metod.
Trzeba pamiętać, że nie każdą z nich można zastosować w całości, gdyż rehabilitacja dziecka
nie przyniesie pożądanego skutku. Dlatego specjaliści wybierają dla każdego dziecka
indywidualnie te elementy poszczególnych metod, których zastosowanie zapewnia
kompleksowe usprawnianie. Oprócz tego każdy specjalista współpracujący z rodzicami
dziecka musi mieć na uwadze ich sytuację materialną i możliwości podjęcia przez rodzinę
obowiązków wynikających z rehabilitacji, aby prowadzony proces usprawniania był dla
dziecka jak najbardziej korzystny.
Grzegorz Maciąg
Bibliografia
Hulek A. - Pedagogika rewalidacyjna, PWN. Warszawa 1977;
Lipkowski O. - Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, PWN, Warszawa 1971 r.;
Larkowa H. - Psychologiczne podstawy rewalidacji, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.;
Lipkowski O. - Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa 1981,
Dziedzic S. - Rewalidacja upośledzonych umysłowo, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.;
Grzegorzewska M. - Pedagogika specjalna, Warszawa 1968 r.;
Olechnowicz H.-Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, WSiP, Warszawa 1994r.