Nowiny Lekarskie 2003, 72, 3, 213-217
ELŻBIETA PASZYC
SKA
ZABURZENIE ODŻYWIANIA TYPU BULIMIA NERVOSA
I JEJ WPA
YW NA STAN JAMY USTNEJ  RYS HISTORYCZNY
EATING DISORDERS ASSOCIATED
WITH BULIMIA NERVOSA AND THEIR IMPACT ON THE ORAL CAVITY  HISTORY VIEW
1
Seminarium Historii Nauk Medycznych
Studium Doktoranckiego Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: dr hab. R.K. Meissner
2
Zakład Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej IS AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. H. Limanowska-Shaw
Streszczenie
Na podstawie literatury z
ródłowej przedstawiono rozwój wiedzy dotyczącej zaburzeń odżywiania o charakterze bulimia nervosa i wiążącego się
z tym problemem wydzielania gruczołów ślinowych. Zrozumienie wszystkich implikacji bulimia nervosa zajęło wiele lat zanim doprowadziło
do jej wyodrębnienia jako oddzielnej jednostki klinicznej. Bulimia nervosa została po raz pierwszy opisana przez Geralda Russella w roku 1979.
Zebrana wiedza dowodzi, że nie należy jej łączyć z innymi zaburzeniami żywienia, jak na przykład z anoreksją. Stosunkowo częste wizyty
pacjentów u stomatologów daje tej grupie lekarzy większą możliwość rozpoznania choroby na podstawie specyficznych objawów występują-
cych w jamie ustnej. Historia ich wykrycia i opisania jest zarówno długa, jak i interesująca.
SA
OWA KLUCZOWE: bulimia nervosa, erozja zębów, gruczoły ślinowe, skutki uboczne, historia, przegląd piśmiennictwa.
Summary
Based on a review of the literature, the history of the eating disorder bulimia nervosa and the development of knowledge about salivary secretion
are presented. It took many years for the characteristic signs to be defined and the full implications of bulimia nervosa to be appreciated. The
condition was first described by Gerald Russell in 1979. Regular visits to the dental surgery give dentists the opportunity to diagnose bulimia
from specific signs visible in the oral cavity. Published data proves that the condition should not be confused with other eating disturbances, such
as anorexia. The history of the identification and description of this signs is long and interesting.
KEY WORDS: bulimia nervosa, history, literature review.
W ostatnim czasie dużo uwagi poświęca się pacjentom ryzujące się zwracaniem pokarmu, a następnie ponownym
dotkniętym syndromem zaburzeń jedzenia, którzy stanowią jego przeżuwaniem [2].
liczący się i narastający problem wśród ogółu osób leczo- Dwa najczęściej występujące typy zaburzeń odży-
nych przez lekarzy ogólnych i psychiatrów. Jednym z po- wiania, bulimia i jadłowstręt psychiczny, są przez psy-
wodów tego zjawiska jest popularyzowany obecnie model chiatrów zaliczane do zaburzeń kontroli impulsów [2, 3].
urody związany ze szczupłą sylwetką kobiecą. Stał się on Do niedawna uważano, iż bulimia jest odmianą anorek-
synonimem atrakcyjności, warunkiem odnoszenia sukce- sji psychicznej albo jedną z form obrazu klinicznego tej
sów, ale także wyrazem silnej woli jednostki o osobowości choroby [4]. Pierwszy opis wyglądu pacjenta chorego na
dążącej do perfekcjonizmu. Zgodnie z tym trendem utrzy- brak łaknienia podał w 1689 angielski lekarz Richard Mor-
manie niskiej wagi ciała ma zapewnić nie tylko zdrowie ton w Treatise of Consumptions [5]. W póz
niejszej publika-
i sprawność fizyczną, ale również sympatię, akceptację śro- cji, w 1874 roku Sir William Gull przedstawił podobny opis
dowiska i właściwą pozycję społeczną [1]. pacjentki ze skrajnym wyniszczeniem organizmu  z braku
Pomimo, że zaburzenia odżywiania towarzyszą czło- jedzenia , które określił jako anorexia nervosa. Bulimia
wiekowi od wieków, zaliczane są dzisiaj do chorób współ- nervosa została ostatecznie zdefiniowana przez londyńskie-
czesnej kultury dobrobytu. Zaburzenia łaknienia i jedzenia go psychiatrę Geralda Russella w 1979 roku, który wyod-
można podzielić na rozpoczynające się w okresie póz
nego rębnił grupę pacjentek chorych na anoreksję, charakteryzu-
dzieciństwa i pokwitania: anoreksję (anorexia nervosa)  jących się objawami objadania się i stosowania różnych
zwaną również jadłowstrętem psychicznym, bulimię (buli- sposobów oczyszczania organizmu w celu uniknięcia przy-
mia nervosa)  określaną także mianem żarłoczności psy- rostu masy ciała [6, 7, 8]. Początkowo uważał to schorzenie
chicznej oraz występujące w okresie niemowlęctwa i wcze- za  złowieszczą odmianę jadłowstrętu psychicznego , ale
snego dzieciństwa: zjawiska zwanego pica, które polega na w kolejnych publikacjach uznał ją za odrębne schorzenie.
spożywaniu rzeczy niejadalnych. Innym typem nieprawi- Publikację Russella poprzedza wstępna klasyfikacja obja-
dłowości są zaburzenia ruminacyjne u niemowląt, charakte- wów chorobowych tej jednostki opisana w 1974 roku przez
214 E. Paszyńska
Hilde Bruch [5, 6]. Kolejną opublikowaną w 1976 roku  występowanie napadów przejadania się oraz in-
pracą były badania Boskinda White a, który opisał przy- nych nieprawidłowych zachowań, występują przynajm-
padki osób cierpiących na niepohamowaną żarłoczność, niej dwa razy w tygodniu przez okres trzech miesięcy
próbując wprowadzić nową, niezaakceptowaną jednak  nadmierne skupianie uwagi chorego na swojej wa-
przez lekarzy nazwę tej jednostki  bulimarexia. Do końca dze i wyglądzie.
XIX wieku chorych z objawami bulimii traktowano jako Wśród pacjentów chorych na bulimię można wyróż-
szczególne przypadki anoreksji, czego dowody można nić dwie grupy:
znalez
ć w publikacji francuskiego lekarza Pierre a Janeta  stosujący środki przeczyszczające organizm po
z 1903 roku [cyt. za 5, 6]. epizodach objadania siÄ™
Pojęcie bulimii jako  napadowej żarłoczności było  nie stosujący regularnie tych środków, ale wyrównu-
znane już w starożytności. Słowo bulimia pochodzi z języ- jący nadmiar spożytego jedzenia poprzez ograniczenia
ka greckiego i oznacza  byczy apetyt, objada się jak wół, przyjmowania pokarmów i intensywne ćwiczenia fizyczne.
wola żarłoczności, żarłoczność jaką obserwuje się u wołu . Pomiędzy epizodami żarłoczności trudno u osób cho-
Jednym z pierwszych przekazów pisanych, w którym użyto rych na bulimię zauważyć objawy choroby, które są
słowa bulimia, jest Talmud, gdzie w księdze prawa hebraj- niespecyficzne i trudne do przyporządkowania tej jedno-
skiego Mishnah, we fragmencie dotyczącym święta Yom stce chorobowej. Pacjentki z bulimią mają zdrowy wy-
Kipur, używa się tego terminu. W czasach nowożytnych, gląd oraz utrzymują prawidłową lub nieznacznie wyższą
Galen z Pergamonu (130-200 r.) wspomniał o chorobie, od normy wagę ciała. Istotną pomocą mogą być widocz-
charakteryzującej się nienasyconym poczuciem głodu, ne, charakterystyczne zmiany w obrębie jamy ustnej
którą nazwał  bulimis . Uważał on, iż poczucie nienasyco- dotyczące uzębienia, błony śluzowej oraz gruczołów
nego głodu może być spowodowane poprzez pobudzenie ślinowych [5, 8, 9, 10].
mózgu na skutek impulsów kwasu żołądkowego [4]. W uzębieniu najczęstszą zmianą u chorych na buli-
W póz
niejszych czasach można znalez
ć wiele opisów mię jest erozja szkliwa, definiowana jako  nieodwracal-
nadmiernej żarłoczności, które są jednak trudne do jedno- na utrata twardych tkanek zęba wywołana procesem
znacznej interpretacji ze względu na fakt, że w Europie już chemicznym, nie wynikającym z czynnika bakteryjnego
od czasów starożytnych wymuszanie wymiotów oraz sto- [11]. Przyczyną tej zmiany jest kwaśna treść żołądka
sowanie środków przeczyszczających były traktowane jako zwracana do jamy ustnej, która działa przede wszystkim
sposoby odtruwania organizmu, ochrony przed chorobami na podniebienne i językowe powierzchnie zębów przed-
zakaz
nymi oraz jako uniwersalne metody terapeutyczne. nich. Do obliczania stopnia zaawansowania zmian ero-
Teoria ta, przedstawiona w Corpus Hippocraticum, najstar- zyjnych służy indeks TWI (Tooth Wear Index), opraco-
szego zbioru praw medycyny greckiej, przypisywanego wany w 1984 roku przez Bernarda Smitha [1].
Hippokratesowi (460-370 przed Chr.) i jego szkole, była U chorych z bulimią nervosa utrata tkanek zęba na
rozwijana i kontynuowana również przez Galena oraz Ary- skutek erozji, ścieranie powierzchni zębowych i próch-
stotelesa i przetrwała aż do XIX wieku. Mimo, że z
ródła nica występują u większości przewlekle chorych. Roz-
pisane odnoszące się do zaburzeń odżywiania są nieliczne, mieszczenie erozji powierzchni zębowych na skutek
zawarte w przedstawionych traktatach medycznych opisy zwracania treści żołądkowej przy wymiotach albo cho-
potwierdzają tezę, że towarzyszą one człowiekowi od wie- robie refluksowej żołądka i przełyku opisali w 1939 roku
ków [3, 4]. Holst i Lange [cyt. za 7, 12]. Zagadnieniem tym zajmo-
Ostateczne kryteria rozpoznawania bulimii jako sa- wał się również w latach 70-tych Hellstrom [cyt. za 7,
modzielnej jednostki klinicznej zostały ustalone i opu- 12, 13], który uważał, że za proces powstawania zmian
blikowane w trzecim wydaniu Podręcznika diagnostyki o charakterze erozji mogą być odpowiedzialne nie tylko
i statystyki zaburzeń psychicznych przez Amerykańskie czynniki chemiczne, ale także mechaniczne, takie jak
Towarzystwo Psychiatryczne w 1980 roku z póz
niej- zmiany położenia języka.
szymi uzupełnieniami w czwartym wydaniu z 1987 roku. Wpływ czynników chemicznych na uzębienie pró-
Według tego opracowania do kryteriów diagnostycznych bował w sposób naukowy ocenić Robert Stephan [13],
bulimii zalicza się: który w 1941 roku opublikował badania dotyczące wła-
 nawracające okresy nadmiernego objadania się ilo- ściwości buforowych śliny oraz neutralizującego działa-
ścią pożywienia znacznie przekraczającą porcję dla zdro- nia jonów hydroksylowych w jamie ustnej. Wyznaczona
wego człowieka w danym czasie (najczęściej około dwóch przez niego krzywa (tzw. krzywa Stephana) pozostała do
godzin) dzisiaj i jest wzorcem odniesienia określającym osobni-
 utrata kontroli nad jedzeniem w czasie napadu żar- czo zdolności neutralizacji kwasów w jamie ustnej.
łoczności U chorych na bulimię charakterystycznym, choć nie
 stosowanie metod zapobiegania przyrostowi wagi zawsze występującym, objawem jest powiększenie gru-
ciała, takich jak prowokowanie wymiotów, nadużywanie czołu przyusznego. Jednymi z pierwszych badaczy, którzy
środków przeczyszczających i moczopędnych, surowe zwrócili uwagę na ten objaw i opisali go w 1980 roku byli
ograniczenia dietetyczne lub intensywne ćwiczenia fi- Levin i współautorzy [15]. Zaobserwowali oni, że obrzęk
zyczne ślinianek przyusznych rozpoczyna się od dwóch do sze-
ściu dni po epizodzie objadania się u chorych na bulimię,
Zaburzenie odżywiania typu bulimia nervosa i jej wpływ na stan jamy ustnej  rys historyczny 215
a następnie pomiędzy kolejnymi atakami ulega on całko- uwięzienia go w londyńskim Tower za zdradę stanu,
witej lub częściowej regresji. Patofizjologia tego procesu zostały umieszczone w Historii fizyki wydanej w 1725
nie została do dzisiaj wyjaśniona. Badania histologiczne roku [18]. Tłumaczenia te zawierają fragment, w których
ślinianek przyusznych u tych chorych, prowadzone po raz mowa o anatomii gruczołów ślinowych jamy ustnej.
pierwszy (1956 r.) przez Du Plessis, a w latach 80-tych Czytamy w nich, że  ...po każdej stronie języka leżą
przez Haslera, wykazały niespecyficzne zmiany w wy- ujścia naczyń, które wydzielają plwocinę i do których
dzielniczej części gruczołu, polegające na zwiększonej można przyłożyć probówkę. Te naczynia biorą swój
liczbie ziaren wydzielniczych, zwiększonej przepuszczal- początek u nasady języka, gdzie znajdują się te gruczoły.
ności naczyń oraz zwłóknieniu gruczołu bez obecności Naczynia wychodzą z gruczołów podobnie jak tętnice
zmian zapalnych [9, 16]. i prowadzą ślinowy płyn, zwilżający język oraz wszystkie
Zagadnienia związane z zaburzeniami odżywiania sta- przyległe części jamy ustnej... [18]. Wyjaśnienie spo-
nowią wciąż trudny i nie do końca wyjaśniony problem sobu wydzielania śliny do wnętrza jamy ustnej było
zarówno dla naukowców, jak i klinicystów. Jedną z istot- związane z odkryciem przez anatomów przewodów
nych trudności jest fakt ukrywania choroby przez więk- wyprowadzających gruczołów ślinowych. Od ich od-
szość chorych. Mogą oni być zatem mylnie diagnozowani krywców pochodzą do dzisiaj używane nazwy przewo-
w kierunku chorób jelita grubego, depresji, bezpłodności dów poszczególnych ślinianek.
lub zaburzeń miesiączkowania. Przypuszcza się, że często- Przewód ślinianki przyusznej nosi nazwę przewodu
tliwość rozpoznanej bulimii wśród populacji nastolatek Stensena (Steno, Stenon, Stenonius, Stenonino 1614-
i młodych kobiet będzie coraz większa. Powodem takiego 1673; odkryty w roku 1660), ślinianki podżuchwowej
stanu rzeczy są nie tylko ściślejsze kryteria rozpoznawania przewodu Whartona (1614-1673; odkryty w 1656 r.),
choroby, ale także panująca moda na szczupłość. Jednocze- a ślinianki podjęzykowej przewodu Caspara Bartholinie-
śnie reklamy produktów spożywczych skierowane głównie go (1655-1738; opisany w 1685 r.) [18, 19]. Budowa
do ludzi młodych, mają za zadanie nie tylko wywołać myśli mikroskopowa ślinianek została poznana dopiero pod
o przyjemnościach jedzenia, ale sugerować możliwość roz- koniec XIX wieku przez czeskiego histologa  Alfreda
wiązania innych problemów, takich jak radzenie sobie Kohna [cyt. za 19]. Był to również początek szczegóło-
z nudą i samotnością. wych badań nad mechanizmami wydzielania śliny przy
Bulimia jest obecnie uważana za oddzielną jednostkę użyciu metod fizycznych i chemicznych. Za  ojca eks-
chorobową, której leczenie powinno być prowadzone perymentu fizjologicznego uznaje się Claude a Bernarda
przez lekarzy psychiatrów, którzy ustalili kryteria oceny z Francji (1813-1878). Badał on wpływ układu nerwo-
i opisali jej podstawowe objawy. Rosnąca grupa pacjen- wego na szereg czynności fizjologicznych, również na
tów dotkniętych tą chorobą wymaga od lekarzy wszyst- odruch wydzielania śliny [cyt. za 19]. Silne wpływy XIX
kich specjalności, a szczególnie od lekarzy pierwszego  wiecznej filozofii niemieckiej oraz rodzących się teorii
kontaktu znajomości objawów choroby. Wczesne rozpo- materializmu, a także coraz szersze możliwości tech-
znanie i udzielenie właściwej pomocy lub skierowanie niczne spowodowały, że ten kierunek studiów badaw-
na leczenie specjalistyczne jest zasadniczym czynnikiem czych stał się bardzo popularny [10, 19]. Wiele istotnych
sukcesu w leczeniu. informacji na temat rodzaju komórek wydzielniczych
Przyjmowanie pokarmu jest nieodłącznie związane w gruczołach ślinowych opublikował wybitny niemiecki
z czynnością gruczołów ślinowych, zaburzenia odżywiania fizjolog Rudolph Heidenhain (1834-1897). Swoje bada-
znajdują swe odbicie w ich czynności. Odkrycie znaczenia, nia prowadził w Uniwersytecie Wrocławskim, a jednym
właściwości i mechanizmów wydzielania śliny rozpoczęły z jego uczniów był Feliks Nawrocki [cyt. za 20, 21, 22].
się stosunkowo póz
no i były związane z obserwacjami Heidenhain wyodrębnił między innymi dwa rodzaje
dotyczącymi fizjologii człowieka. Pierwsze wzmianki na komórek: surowicze i śluzowe. Udoskonalił możliwość
temat gruczołów ślinowych pochodzą z rękopisu Oribasiusa oceny histologicznego obrazu gruczołów za pomocą
(325-403), rzymskiego lekarza cesarza Juliana [17]. Przez techniki wybarwiania preparatów karminem. Zajmował
prawie całe tysiąclecie temat ten nie był poruszany i dopie- się także wpływem atropiny na wydzielanie gruczołów
ro w 1780 roku włoski przyrodnik Lazzaro Spallanzani ślinowych. Swoje obserwacje prowadził na różnych ga-
przedstawił trawienną rolę śliny, podkreślając funkcje jamy tunkach zwierząt, starając się wykazać niezależność fun-
ustnej jako wstępnej części przewodu pokarmowego [19]. kcjonowania nerwowego układu autonomicznego [cyt.
W czasach średniowiecza gruczoły ślinowe były oce- za 18]. Znaczenie tego układu w kontroli nad pracą gru-
niane jako narządy spełniające wyłącznie rolę oczysz- czołów ślinowych badał również angielski uczony John
czającą krew i limfę z niepotrzebnych elementów, które Newport Langley (1852-1925). Wiele swoich obserwacji
również były z
ródłem  złego ducha w ciele człowieka opierał na doświadczeniach Heidenhaina, śledząc wpływ
[11, 17]. Wzmożony okres odkryć anatomicznych oraz układów współczulnego i przywspółczulnego na wydzie-
zainteresowania starożytną sztuką lekarską nastąpił po- lanie śliny. Na szczególne wyróżnienie w zakresie badań
nownie w XVII i XVIII wiekach. Rozprawy greckich nad czynnością ślinianek zasługuje niewątpliwie postać
i rzymskich lekarzy-filozofów zaczęto ponownie publi- rosyjskiego lekarza i fizjologa  Iwana P. Pawłowa
kować w licznych przekładach i opracowaniach. Dzieła (1849-1936), który zajmował się między innymi fizjolo-
Oribasiusa przetłumaczone przez Johna Freinda podczas gią układu pokarmowego oraz funkcjami układu nerwo-
216 E. Paszyńska
wego. Dzięki swoim obserwacjom nad psychicznym uwa- nim czasie zmianie. Udział poszczególnych rodzajów
runkowaniem wydzielania śliny u zwierząt, odkrył zasady bodz
ców (smakowych, węchowych, żucia, psychicznych)
odruchów bezwarunkowych i warunkowych u czło- w stymulacji odruchu wydzielania śliny jest różny ilo-
wieka [6, 19, 21, 23, 24]. Jego kontynuatorem był bezpo- ściowo. Pojawiło się również wiele dowodów wskazują-
średni uczeń Boris Babkin (1877-1950), prowadzący swe cych na to, że glutamian sodowy może być dodatkowym
badania w uniwersytecie w Montrealu. Obalił on koncepcję smakiem. Prowadzone są także badania nad hipotezą
Heidenhaina na temat istnienia nerwów troficznych i wy- możliwości stymulowania receptorów smakowych za
dzielniczych, a wprowadził pojęcie spontanicznego wydzie- pomocą tłuszczu. Kierunek przyszłych badań w tej dzie-
lania śliny obok kontroli nerwowej gruczołów ślinowych. dzinie zakłada użycie w tym samym czasie wielu bodz
-
Potwierdził też obserwacje Langleya i Pawłowa, że zaha- ców do stymulacji śliny. Jak do tej pory przeprowadzono
mowanie odruchu wydzielania śliny odbywa się w central- niewiele badań z użyciem produktów spożywczych jako
nym układzie nerwowym, a nie w obwodowym [6, 16, 21]. bodz
ca. Wstępne oceny sugerują sumowanie się bodz
ców,
Od czasów tych wczesnych doniesień, ukazało się jednak wykazanie istnienia synergizmu między nimi,
wiele prac opisujących zarówno stymulowane wydziela- wymaga dalszych doświadczeń.
nie śliny, jak i lokalizację i rodzaj receptorów pobudza- Biorąc pod uwagę rosnącą zarówno wśród lekarzy,
nych podczas jedzenia. Do tych receptorów zalicza się jak i całego społeczeństwa, świadomość istnienia chorób
receptory smakowe, żucia, węchowe, psychiczne, wzro- wynikających z zaburzeń odżywiania na podłożu psy-
kowe i termiczne oraz prawdopodobnie nocyreceptory. chicznym należy się spodziewać coraz większego zainte-
Prekursorami monitorowania wydzielania śliny u czło- resowania tymi zagadnieniami zarówno psychiatrów, jak
wieka byli Johnston Stoney (1873 r.), a następnie Karl S. i lekarzy związanych z leczeniem skutków przedstawio-
Lashley (1916 r.), którzy opracowali cewnik zakładany do nej choroby.
przewodu wyprowadzającego ślinianki przyusznej, wyko-
rzystywany w zmodyfikowanej formie do dzisiaj. Dzięki
Piśmiennictwo
temu urządzeniu póz
niejsi badacze, tacy, jak Kerr (1961 r.),
1. Smith B.G.N., Knight J.K.: A comparison of patterns of
Hector i Linden (1987 r.) mogli zapoczątkować cykl konty-
tooth wear with aetiological factors. Br. Dent J., 1984, 157,
nuowanych obecnie badań dotyczących udziału poszcze-
16-19.
gólnych bodz
ców w procesie stymulacji wydzielania śliny.
2. Levin P.A., Falko J.M., Dixon K.: Benign parotid enlarge-
Przedstawiając badania nad właściwościami i wy-
ment in bulimia. Ann. Int. Med., 1980, 93, 827-829.
dzielaniem śliny należy wspomnieć o polskich naukow- 3. Anderson D.J., Hector M.P., Linden R.W.A.: The effects of
unilateral and bilateral chewing, empty clenching and stimu-
cach. Jednym z nich był Andrzej Gońka (1857-1909)
lated bruxism, on the masticatory-parotid salivary reflex in
lekarz dentysta i wykładowca Uniwersytetu Lwowskie-
man.
go, który badał różne składniki śliny gruczołu przyusz-
4. Hasler J.F.: Parotid enlargement: a presenting sign in ano-
nego [19, 22]. Używana do dzisiaj nazwa choroba Miku-
rexia nervosa. Oral Surg., 1982, 53, 567-573.
licza czyli obustronne powiększenie gruczołów łzo-
5. Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J.: Psychiatria.
wych i ślinianek, pochodzi od nazwiska znakomitego
Urban & Partner, Wrocław 2002.
polskiego chirurga, kierownika Katedry Chirurgii w Kra-
6. Guinard J.X., Zoumas-Morse C., Walchak C.: Relation be-
kowie i we Wrocławiu  Jana Mikulicza-Radeckiego
tween parotid saliva flow and composition and the percep-
(1850-1905) [19, 21]. Wyjaśnienie wpływu unerwienia tion of gustatory and trigeminal stimuli in foods. Physiol.
Beh., 1998, 63, 109-118.
układu gruczołowego na wydzielanie śliny w jamie ust-
7. Kotulski S.: Czynniki endo- i eksogenne przy powstawaniu
nej jest zasługą, wspomnianego już, Feliksa Nawrockie-
próchnicy z uwzględnieniem teorii Radosevica. Prz. Den-
go (1838-1902) ze Szkoły Głównej w Warszawie [19,
tyst., 1937, 12, 447-462.
20]. Wśród innych chorób dotyczących gruczołów śli-
8. Burke R.C.: Bulimia and parotid enlargement  case report
nowych wpisało się na stałe nazwisko szwedzkiego
and treatment. J. Otolaryngol., 1986, 15, 49-52.
okulisty Henrika S.C. Sjögrena. OpisaÅ‚ on objawy scho-
9. Gilbertson T.A.: Gustatory mechanism for the detection of
rzenia znanego jako zespół Sjögrena dotyczÄ…cy Å›linianki
fat. Curr. Opin. in Neurobiol., 1998, 8, 447-452.
przyusznej oraz błon śluzowych nosa i gardła [19].
10. Jesionowski M.: Historia stomatologii polskiej. PZWL,
Pierwsza połowa XX wieku otworzyła nowy rozdział Warszawa 1971.
11. Józefik B.: Anoreksja i bulimia psychiczna. Collegium
w badaniach nad gruczołami ślinowymi poprzez rozwój
Medicum UJ, Kraków 1996.
histologicznych metod badań łącznie z mikroskopią elek-
12. Schmidt U., Treasure J.: Eating disorders and the dental
tronowÄ…. Pionierami w tej dziedzinie byli Scott i Peace ze
practitioner. Eur. J. Prosthodont. Rest. Dent., 1997, 5, 4,
Stanów Zjednoczonych oraz Norberg i Olsen z Europy.
161-167.
Mimo licznych badań zagadnienia dotyczące wewnątrz-
13. Stephan R.M.: Changes in hydrogen-ion concentration on
komórkowych mechanizmów decydujących o aktywności
tooth surfaces and in carious lesions. JADA, 1940(5), 27,
gruczołów ślinowych opartych na przekaz
nictwie neuro-
718-723.
peptydowym czy enzymach uwalniajÄ…cych tlenek azotu
14. Scully J.H.: Psychiatria. Urban & Partner, Wrocław 1998.
nie zostały jeszcze rozstrzygnięte. Wcześniejsze poglądy 15. Johnson C., Lewis Ch.: The syndrome of bulimia. Psych.
Clin. North Am., 1984, 7, 2, 247-271.
na temat bodz
ców i receptorów smakowych regulujących
wydzielanie śliny u człowieka, również ulegają w ostat-
Zaburzenie odżywiania typu bulimia nervosa i jej wpływ na stan jamy ustnej  rys historyczny 217
16. Burke R.C.: Bulimia and parotid enlargement  case report 21. Moss S.: Dental erosion. Int. Dent. J., 1998; 48: 529-539.
and treatment. J. Otolaryngol., 1986, 15, 49-52 22. Gońka A.: O wydzielaniu i składzie śliny gruczołu
17. Du Plessis D.J.: Parotid enlargement in malnutrition. S. Afr. przyusznego pod wpływem rozmaitych czynników. Prz.
Med. J., 1956, 30, 700-704 Lek., 1900, 39, 27, 421-428.
18. Garret J.R., Ekstrom J., Anderson L.C.: Glandular mecha- 23. WÅ‚odarczyk-Bisaga K.: Wybrane zagadnienia z etiologii i
nism of salivary secretion. Karger, London 1998, 10, 1-20. patogenezy zaburzeń odżywiania. Post. Psych. Neurol.,
19. Seyda B.: Dzieje medycyny w zarysie. PZWL, Warszawa 1993, 2, 59-72.
1973. 24. Woodmansey K.F.: Recognition of bulimia nervosa in den-
20. Wajs S.: Wybrane wydarzenia z historii dentystyki. Sanme- tal patients: implications for dental care providers. Gen.
dia,Warszawa 1994. Dent., 2000, 1-2, 48-52.