CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Wpływ upośledzenia umysłowego na kształtowanie i rozwój mowy.
Autor: Marzena Grinig - A
upieżowiec
20.11.2006.
Zmieniony 20.11.2006.
„Wszystkie dzieci upośledzone umysłowo są jednocześnie opóz
nione w rozwoju mowy, ale tylko
niektóre dzieci opóz
nione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo” (Tarkowski Z., 1999, s.
490). Istotą upośledzenia umysłowego są różnego rodzaju uszkodzenia i niedorozwoje centralnego
układu nerwowego, a w szczególności kory mózgowej.Jest to istotne dla rozwoju i kształtowania mowy
dziecka. Często podstawą diagnozy logopedycznej wyznaczającej metody logoterapii bywa klasyfikacja
niedorozwoju umysłowego oparta na etiologii upośledzenia umysłowego.
W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo mogą występować zaburzenia mowy charakterystyczne dla
tej grupy etiologicznej: oligofazja, anartria, dysartria, alalia. Bywa też, że upośledzenie umysłowe może
mieć charakter wtórny (jest wynikiem zaburzeń mowy, jej opóz
nionego rozwoju lub niemoty). Opóz
nienie
rozwoju mowy lub jej brak związane jest ze stopniem osiągniętego przez dziecko poziomu rozwoju
umysłowego, społeczno – emocjonalnego, motorycznego. Dlatego też każde dziecko upośledzone
wymaga innych metod i oddziaływań rewalidacyjno – pedagogicznych. Częstotliwość
występowania wad wymowy zależna jest od stopnia upośledzenia umysłowego, środowiska
wychowawczego, szybkości uczenia się i wzorców wymowy.Upośledzenie umysłowe wiąże się z
zakłóceniem takich procesów intelektualnych jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie. W efekcie
tych zakłóceń dochodzi do zaburzeń wszelkich form werbalnych. Stopień niedorozwoju mowy rośnie
proporcjonalnie do stopnia upośledzenia umysłowego. Znaczy to, że im większy deficyt umysłowy, tym
większe opóz
nienie rozwoju mowy. Istotna jest też przerwa między okresem wyrazu a zdania. Im
przerwa między samodzielnym tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze
jest upośledzenie umysłowe.Osoby głębiej upośledzone mają wyraz
ny deficyt biologicznego mechanizmu
rozwoju mowy. Rozwój mowy tych osób jest autonomiczny, żaden etap nie jest pełnym powieleniem
analogicznego stadium rozwoju osób pełnosprawnych umysłowo. Upośledzeni umysłowo różnią się od
osób z normą pod względem ilości i jakości przeprowadzonych operacji językowych. Dzieci upośledzone
umysłowo mają ograniczony kod językowy, a jego rozmiar zależy od głębokości niedorozwoju.
Upośledzenie umysłowe jest sprzężone z zaburzeniami mowy. Zaburzenia te występują w złożonej
postaci. Są to zespoły wad o zróżnicowanej etiologii i patogenezie.W werbalnym akcie komunikacji
wyróżnia się trzy zasadnicze elementy: nadawcę komunikatu, odbiorcę oraz odpowiedni kanał przesyłania
i odbioru informacji (artykulacyjny, słuchowy). Sens i jakość informacji zależna jest od stanu, możliwości
i potrzeb nadawcy i odbiorcy. Najbardziej optymalne jest porozumiewanie się językowo – słowne.
Jednak werbalizacja dzieciom głęboko upośledzonym dostępna jest często w ograniczonym zakresie.
Wraz z wiekiem zdolność porozumiewania się zwiększa. O sprawności porozumiewania się decyduje nie
tylko stopień upośledzenia, ale szereg czynników pozaintelektualnych (motywacja, naśladownictwo, lęk
komunikacyjny, osobowość itp.). Podstawą funkcji komunikowania się jest rozwój zdolności
spostrzegania, doskonalenie umiejętności rozumienia i interpretowania informacji różnego rodzaju oraz
wzbogacanie wiedzy o znaczeniu różnych sygnałów i możliwości kodowania informacji, istotna jest
umiejętność nadawania informacji oraz dążenie do nawiązywania kontaktów społecznych.Czynniki, które
wpływają na rozwój mowy dziecka można podzielić na dwie grupy: są to czynniki hamujące rozwój mowy
oraz czynniki stymulujące rozwój mowy. Wśród czynników hamujących rozwój mowy poważnym
utrudnieniem są zaburzenia słuchu i trudności komunikacyjne, które są ze sobą związane. Zakłócenia w
odbiorze i nadawaniu wynikają z nieprawidłowej budowy aparatu słuchowego, jamy ustnej, nosa,
dysfunkcji zatok przynosowych, krtani. Istotą nieprawidłowej budowy aparatu słuchowego jest
niedorozwój małżowiny usznej i trąbek słuchowych oraz zrośnięcie kosteczek słuchowych. Trudności w
mówieniu mogą wynikać z dysfunkcji jamy ustnej (podniebienie gotyckie). Nieprawidłowa budowa i
dysfunkcja nasady jest kolejnym czynnikiem. Konsekwencją nieprawidłowego oddychania i połykania są
wady zgryzu (może tu być na przykład zgryz otwarty, przewieszony, przodozgryz, tyłozgryz). Schorzenia
górnych dróg oddechowych przejawiające się najczęściej przewlekłym nieżytem górnych dróg
oddechowych również zaliczamy do tych czynników.Znaczącymi czynnikami stymulującymi rozwój mowy
są zabiegi profilaktyczno – usprawniające, które mają na celu usprawnienie aparatu
artykulacyjnego i oddechowego. Zabiegi te muszą być prawidłowo prowadzone, czasem już w pierwszych
tygodniach życia dziecka. Dobra spostrzegawczość, pamięć mechaniczna, tendencje do naśladownictwa,
łatwość nawiązywania kontaktów w pierwszych miesiącach życia dziecka przemawiają za potrzebą ich
stosowania; emocjonalny i bezpośredni kontakt dziecka z rodzicami stanowi mechanizm aktywizujący i
zachęcający do porozumiewania się z otoczeniem za pomocą gestów, mimiki, uśmiechu, sygnałów
dz
więkowych; swobodna i naturalna „rozmowa” matki z dzieckiem sprzyja pokonaniu
bariery lęku i trudności w przezwyciężaniu trudności komunikacyjnych; zachęta do podejmowania prób
komunikacyjnych ćwiczenia i zabawy stymulujące wszystkie zmysły. Im głębszy stopień upośledzenia,
tym mowa werbalna staje się bardziej abstrakcyjna. Najczęściej rozumieją kilkanaście –
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 4-01-2011, 20:17
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
kilkadziesiąt słów, czasami je wypowiadają w formie pojedynczych wyrazów lub bardzo krótkich zdań.
Komunikacja niewerbalna jest rozwojowo pierwotna, gdyż jest bardziej dostępna dla dzieci będących na
początkowych etapach rozwojowych i dlatego powinna być stosowana równorzędnie z komunikacją
werbalną w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo. Dzieci te, są grupą niezmiernie zróżnicowaną pod
względem możliwości, przebiegu, tempa procesów uczenia się, również procesów
komunikacyjnych.Nauka alternatywnych sposobów komunikacji możliwa jest dopiero wtedy, gdy w
zachowaniu dziecka pojawiają się oznaki intencjonalności.W rozwoju dziecka upośledzonego umysłowo,
przyjmując za kryterium jego adaptację i możliwości komunikacji, można wyróżnić następujące cztery
poziomy.Pierwszy poziom to porozumiewanie na poziomie własnego ciała. Dziecko nie różnicuje obrazów i
dz
więków, słaba jest uwaga i pamięć słuchowa. Celem postępowania terapeutycznego jest wykształcenie
wzorca ruchowego u dziecka upośledzonego, jako reakcja na mowę ludzką. Rytmy i systematycznie
powtarzane rytuały prowadzą do wykształcenia się czasowej sekwencyjności zachowań. Kontakt z
dzieckiem na tym poziomie jest ukierunkowany na nadawanie. y
ródłem kontaktu jest dotyk.Drugi poziom
to komunikacja na poziomie percepcji „tu i teraz”. Dziecko odczytuje bodz
ce otoczenia, a
jego zachowanie sygnalizuje zrozumienie, oddzielenie przedmiotów z tła, czasem rozróżnienie
przedmiotów i czynności. Dzieci komunikują się za pomocą własnego ciała i gestu (ciągną, pokazują,
podchodzą, krzyczą itp.). Są świadome obecności innych osób. Zachowanie w stosunku do dziecka
powinno być odzwierciedleniem zdania „patrz tam gdzie ja i rób to samo”. Można tu
wprowadzić piktogramy, jako „ułatwioną rzeczywistość” i odwoływać się do bodz
ców
wzrokowych, które są bardziej konkretne i stabilne niż bodz
ce słuchowe. Kolejny, trzeci poziom to
komunikacja na poziomie organizacji własnego zachowania. Dziecko charakteryzuje się dużą
inicjatywnością, ale też chaosem. Jest skłonne naśladować wiele gestów, ale bez rozumienia ich odniesień
do treści. Istotne jest wprowadzenie symbolizacji czynności – przedmioty. W tym celu kolejno
wprowadza się piktogramy oznaczające czynności dnia codziennego. Obraz definiuje czynność przez
wskazanie na jej odbywanie się. Następnie wprowadza się wizualizację najprostszych czynności
motorycznych: wkładania, budowania, rzucania, itp. Czynności te ujęte są w sekwencje czynności dnia
codziennego. Pracując z piktogramami trzeba pamiętać o ich nazywaniu.Czwarty poziom to komunikacja
na poziomie konkretno – obrazowym z użyciem mowy dz
więkowej dziecka.
Dzieci, które przeszły trening obrazowego kodowania znaczeń podczas pracy z piktogramami, a
umiejętności percepcji słuchowej pozwalają na różnicowanie fonemów i morfemów, a pamięć słuchowa
rejestruje kolejność sylab w wyrazie – są w stanie zrozumieć dz
więki mowy, i mimo że nie potrafią
poprawnie mówić, rozumieją znaczenie wyrazów. Na tym etapie dziecko komunikuje się
„totalnie”. Rozumienie mowy dz
więkowej przechodzi poprzez etap wyrazu, zdania,
prostego wypowiedzenia, prostego tekstu i dialogu. Mowa bierna jest na wyższym poziomie niż
czynna. Praca nad rozwojem mowy powinna być prowadzona zarówno w sferze nadawanie mowy i w
sferze odbioru informacji. Praca nad komunikowaniem się powinna odbywać się przez kolejne etapy: I
– wzbudzenie motywacji do komunikowania się
II – wspólne poszukiwanie optymalnego komunikowania się z otoczeniem
III – wprowadzenie indywidualnego słownika poznanych pojęć
IV – poszerzenie słownika o inne pojęcia Kolejne etapy to praca z tekstami, ilustracjami, zabawy
tematyczne, itp. Kształtowanie komunikatywności to przede wszystkim usprawnianie mowy. Istotne jest
organizowanie sytuacji skłaniających dziecko do kontaktowania się z innymi osobami, na przykład
współdziałania w zabawie, organizowanie sytuacji umożliwiających zdobywanie wiedzy, wzmacnianie
zachowań dziecka polegające na próbie nawiązania kontaktu.Uczenie porozumiewania się może
dokonywać się tylko w kontaktach z innymi osobami. Im większa różnorodność tych kontaktów, tym
większe możliwości szybkiego i efektywnego uczenia się. Wiele dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w
różnym zakresie opanowuje mowę oralną. Nie należy z niej rezygnować, zwłaszcza jeśli dziecko samo
dąży to tej formy komunikacji.Do ćwiczeń usprawniających mowę dziecka upośledzonego umysłowo
należy dobierać materiał odpowiedni do jego rozwoju umysłowego. Opanowane i utrwalone formy
kontaktu z otoczeniem należy wykorzystywać w każdej codziennej sytuacji. Nie można też zapominać o
wzmacnianiu i nagradzaniu wysiłków dziecka. Istotą terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo
jest szeroko rozumiane wychowanie językowe. Celem wszystkich działań logopedycznych powinno być
„kształcenie i rozwijanie komunikacji słownej w jej różnych aspektach.” (Bochniarz A.,
1989, s.251). Naczelnym celem tejże terapii jest umożliwienie kontaktu z otoczeniem. Usprawnianie
mowy jest procesem długotrwałym, powolnym, a uzyskane efekty zależą od konkretnego dziecka. Antoni
Bochniarz wyróżnił działania kształtujące i rozwijające komunikację werbalną, zaliczył do nich:
- wzbogacenie słownictwa czynnego i biernego, wpierw związanego z najbliższym otoczeniem, a póz
niej
z dalszym. Dążyć do tego, by słownictwo bierne stawało się czynnym i ujawniało w ekspresji werbalnej,
- uczenie posługiwania się poprawnymi modelami zdań. W działaniach tych należy dążyć do
wykształcenia takich umiejętności, które umożliwią poprawne i adekwatne dobieranie słów i form
gramatycznych,
- kształcenie artykulacji przez korekcję zaburzeń mowy, mających na celu podniesienie wyrazistości i
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 4-01-2011, 20:17
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
zrozumiałości mowy w aspekcie fonetycznym, ćwiczenia oddechowe, fonacyjne,
- ćwiczenia słuchu fonematycznego.Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są o wiele bardziej
skomplikowane niż u dzieci z normą intelektualną. Proces nabywania zdolności językowych jest związany
z rozwojem procesów orientacyjno – poznawczych, emocjonalno – motywacyjnych i
wykonawczych. Literatura:
- Jastrzębowska Grażyna: Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filologii,
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996
- Mazanek Ewa (red).: Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym
porażeniem dziecięcym, WSiP, Warszawa 1998
- Minczakiewicz Elżbieta Maria: Mowa – Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Wyd.
Naukowe WSP, Kraków 1997
- Skorek Ewa Małgorzata: Z logopedią na ty, podręczny słownik logopedyczny, „Impuls”,
Kraków 2004
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 4-01-2011, 20:17