Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Strona główna > Zaburzenia mowy > Rozpoznanie i terapia
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obniżonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i związany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli się na: głębokie (I.I. 0 19 ); znaczne ( I.I. 20 35 ); umiarkowane ( I.I.36 51 ); lekkie ( I.I.52 67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem się upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia się, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upośledzonych, oraz u 90 100% dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan głębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno poznawczych oraz zdolności przystosowania społecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często także odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraz
ny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaz
nikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi się to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upośledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóz
nione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóz
nione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóz
nienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóz
nienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóz
niony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóz
nienie.
Liczne badania potwierdzają prawidłowość, że im niższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawność komunikacyjna dziecka; im głębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóz
nienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upośledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopień upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upośledzenia umysłowego również etiologia ma znaczący wpływ na frekwencję zaburzeń mowy. Występują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym niż u dzieci lekko upośledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem częstość
występowania zaburzeń mowy u upośledzonych umysłowo obniża si ę. Odsetek tych zaburzeń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, póz
niej stopniowo zmniejsza się, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia się i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ustępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmują, że osiągnięcie 18 24 miesiąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki głęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osiągnąć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a będą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale Komunikacja alternatywna. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego słownika dzieci opó z
nione potrafią nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud z
mi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje się opóz
niony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5 6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóz
niony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra z
na przy ograniczonym zasobie słownictwa i braku pojęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje się głębokie opóz
nienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie słownictwa. Na ostatnim już poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu głębokim obserwuje się mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2 3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóz
nione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykazał, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje się głębokie opóz
nienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie słownictwa. Na ostatnim już poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu głębokim obserwuje się mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2 3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóz
nione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykazał, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie połowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego następuje niezwykle szybko, z niezwykłą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający się 4 latek jest sprawnym użytkownikiem języka. Natomiast jego upośledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóz
nienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie teraz
niejszym, rzadziej przeszłym, a sporadycznie przyszłym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraz
nie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3 krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych głęboko upośledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak reguł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwiniętych umysłowo opóz
niony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania się werbalnego i niewerbalnego. Jednakże dzieci upo śledzone umysłowo często przedkładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem  budzenia się gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa się, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
Na prawidłowy rozwój osobowości dziecka ogromny wpływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiejętności komunikowania się za pomocą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludz
mi nie jest możliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiają także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy występują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych niż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie częściej u upośledzonych umysłowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóz
niony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
globalny, gdyż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóz
nienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóz
nionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
Dysgramatyzm i ubogi słownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod względem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia głosu i słuchu występują stosunkowo często wśród osób dotkniętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach głębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest również zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niepłynność jest j ąkaniem czy giełkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo występuje zarówno jąkanie
organiczne, jak i jąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
Owemu opóz
nionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
Dysgramatyzm i ubogi słownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod względem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia głosu i słuchu występują stosunkowo często wśród osób dotkniętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach głębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest również zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niepłynność jest j ąkaniem czy giełkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo występuje zarówno jąkanie
organiczne, jak i jąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmujących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespołem Downa, 18% jednostek z zespołami organicznymi. Inni autorzy sądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie będących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upośledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóz
niony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóz
niony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóz
nienia umysłowego. Na tle opóz
nionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóz
nieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
samoistny opóz
niony rozwój mowy: dzieci póz
niej zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóz
nienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóz
niony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
Ze względu na rozległość opóz
niony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno czasowych, relacji gramatyczno logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóz
niony rozwój mowy jest cechą opóz
nienia umysłowego. Te zespolone opóz
nienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóz
niony rozwój umysłowy + opóz
niony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóz
niony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej działalności,
czyli potrzeby kontaktu słownego, programowania, realizacji, kontroli słownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcześniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóz
nionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu języka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upośledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i występują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest błędna artykulacja głosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mogą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Sygmatyzm  nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, z
, ć, dz
, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie)  nieprawidłowa artykulacja głoski: r, najczęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóz
nionym rozwojem mowy.
Głoska  r w ontogenezie pojawia się najpóz
niej, wcześniej często bywa zastępowana głoską  l "), głoska  r  bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdz
więczna  bezdz
więczna realizacja głosek dz
więcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm  nieprawidłowa realizacja głoski  k  15% badanych uczniów.
gammacyzm  nieprawidłowa realizacja głoski  g  15% badanych uczniów.
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie)  nieprawidłowa artykulacja głoski: r, najczęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóz
nionym rozwojem mowy.
Głoska  r w ontogenezie pojawia się najpóz
niej, wcześniej często bywa zastępowana głoską  l "), głoska  r  bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdz
więczna  bezdz
więczna realizacja głosek dz
więcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm  nieprawidłowa realizacja głoski  k  15% badanych uczniów.
gammacyzm  nieprawidłowa realizacja głoski  g  15% badanych uczniów.
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób używanych i rozumianych słów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudności w aktualizacji słownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauważa si ę nie sformułowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynające naukę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. Słowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosują bardzo rzadko. Równie rzadko używają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie słyszy si ę prawie przysłówków  tam, tu, potem. Zauważa si ę niewłaściwe używanie słów 
charakterystyczne są zmiany słów mających  rozpływające się znaczenie (skacze, pełza   idzie , gruby, wysoki   duży ). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jakościowe różnice w strukturze znaczenia słów, przez dłuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia słowa, kiedy słowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upośledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy się z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najczęściej przestawienie głosek sąsiadujących ze sobą sylab (kula   luka )  samogłoski zostają na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie słowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor   telezor ,  lewizor ), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3 5 sylab i w słowach, w których występują
zbiegi spółgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci była często monotonna, mało wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulegało zwolnieniu lub przyśpieszeniu. Głos: cichy, słaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót  głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wypełniania zadań wymagających znajomości regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauważa si ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie używania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju męskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, teraz
niejszego, przyszłego, trybu przypuszczającego. W porównaniu z innymi dziećmi, dzieci lekko upo śledzone używały najmniej
przymiotników (stanowiących jedną z najbardziej abstrakcyjnych części mowy) i dokonywały najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwięcej błędów podczas konstruowania zdań. Miały największe trudności w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. A
owi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukształtowane się w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umysłowym występują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej są ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, niż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie:  pytanie  odpowiedz
i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia się albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki badań wykazują, że wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo są gorsze pod względem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wstępu
lub zakończenia, a także spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami treściowymi. Wykazują o wiele niższą sprawność
w stosowaniu różnych środków stylistyczno językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzują się większym udziałem błędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niewłaściwym miejscu toku myślowego, z potokowym ujmowaniem myśli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaz
ników zespolenia, bądz
pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądz
bezsensownych, bądz
obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi treściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upośledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóz
nionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomiędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóz
nionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądz
bezsensownych, bądz
obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi treściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upośledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóz
nionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomiędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóz
nionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje się zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niejęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zdań początkowo prostych, a póz
niej z łożonych, początkowo z łożonych współrzędnie, a póz
niej podrzędnie, początkowo w czasie
teraz
niejszym, a póz
niej w przeszłym, a nawet przyszłym. Dzieci lekko upośledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zróżnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, iż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granicą pozwoliły ustalić, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogół w tej grupie osób występują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umysłowego, występują określone charakterystyczne typy zaburzeń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te są zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im głębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy są cięższe, bardziej złożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie  zespołu wad .
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wskaz
nik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdziły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie między 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak również Minczakiewicz E. ustaliły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u chłopców niż u dziewcząt będących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraz
nego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaz
nik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, iż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Gałkowski) nie ma pełnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
l
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdz
więczna. Natomiast E. Minczakiewicz wśród objawów u dzieci niepełnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdz
więczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia głosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia płynności mówienia (j ąkanie, giełkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburzeń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja  diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
nieznaczne zakłócenia (wypowiedz
na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedz
zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedz
jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Opracowanie  Marzena Mieszkowicz  neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M.  Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T.  Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc Pękała O.  Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J.  Stadia rozwoju mowy a choroba Downa,  Roczniki Filozoficzne 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E.  Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E.  Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo  Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A.  Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967  Logopedia", 7, s.112
117
8. Minczakiewicz E.  Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z.  Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C.  Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
4. Kostrzewski J.  Stadia rozwoju mowy a choroba Downa,  Roczniki Filozoficzne 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E.  Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E.  Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo  Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A.  Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967  Logopedia", 7, s.112
117
8. Minczakiewicz E.  Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z.  Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C.  Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A.  Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Poznań, 1989;
12. Tarkowski Z.  Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna > Zaburzenia mowy > Rozpoznanie i terapia