PRACA ORYGINALNA ISSN 1643 0956
Izabela A
ucka1, Aleksandra Cebella1, Monika Fryze1, Grzegorz Krzykowski2
1
II Klinika Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku
2
Instytut Matematyki Uniwersytetu Gdańskiego
Przemoc w rodzinie i jej następstwa psycho-
patologiczne u dzieci hospitalizowanych
na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej II Kliniki
Chorób Psychicznych Akademii Medycznej
w Gdańsku
Violence in family and its psychopatological consequences in children hospitalized in the
II Department of Psychiatry Medical University of Gdansk
STRESZCZENIE families of children who were hospitalized in the
II Psychiatric Department of Medical University in
Celem pracy jest analiza częstości stosowania przemo-
Gdańsk and the impact, in terms of psychopatholo-
cy psychicznej i fizycznej w rodzinach dzieci hospitali-
gy observed, at investigated patients. A structured
zowanych w II Klinice Chorób Psychicznych Akademii
interview and a questionnaire for patients were used
Medycznej w Gdańsku oraz ich następstw psychopa-
for the research.
tologicznych, obserwowanych u badanych pacjentów.
The 526 patients were examined (aged 7 15). The
W badaniu wykorzystano ustrukturalizowany wywiad
violence occurred in 37,64% of cases. In 67,17% of
kliniczny oraz ankietę dla rodziców. Zbadano 526 dzieci
cases the violence coexisted with alcoholic problem
w wieku 7 15 lat. Stosowanie przemocy stwierdzono
in the family. Most often ascertained disturbances
w 37,64% przypadków. W 67,17% stosowanie prze-
being the result of usage of force were: behavioral
mocy współwystępowało z problemem alkoholowym
disorder (66,16%), neurosis (30,30%), depression
w rodzinie. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami
with suicidal tendencions or attempts (11,11%).
będącymi następstwem stosowania przemocy były
zaburzenia zachowania (66,16%), zaburzenia nerwi-
Key words: violence, psychopatological consequen-
cowe (30,30%), reakcje depresyjne z próbami lub za-
ces in children
miarami samobójczymi (11,11%).
Słowa kluczowe: przemoc, następstwa psychopato-
logiczne u dzieci
Wstęp
Przemoc jest jednym z ważniejszych problemów
występujących we współczesnym świecie, często
ABSTRACT
obserwowanym nie tylko w środkach masowego
The aim of the study is the analysis of the frequency
przekazu, ale także dotykającym bezpośrednio nas
of psychical and physical violence occurring in the
wszystkich: w miejscach publicznych, grupach rówie-
śniczych, w rodzinach. W świetle badań przeprowa-
Adres do korespondencji:
dzonych w różnych krajach częstość stosowania kar
Izabela A
ucka
II Klinika Chorób Psychicznych w Gdańsku
fizycznych wobec dzieci waha się od 57 do 97%.
ul. Srebrniki 1, 80 282 Gdańsk
W badaniach przeprowadzonych przez Piekarską na
tel. [phone] w. 534, faks (058) 341 87 55
terenie Warszawy stwierdzono stosowanie przemo-
e-mail: [e-mail]
cy przez 81% rodziców [1]. Zjawisko to istnieje wszę-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 229 234
Copyright � 2002 Via Medica
dzie tam, gdzie zachodzą relacje podporządkowa-
www.psychiatria.med.pl 229
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4
nia. Na przemoc narażony jest każdy człowiek, Badaniami objęto łącznie 526 dzieci w wieku
a szczególnie dziecko. Wyróżniamy trzy główne for- 7 15 lat. Wobec 198 badanych stosowano przemoc
my przemocy: fizyczną, psychiczną i seksualną, czę- fizyczną, psychiczną lub obie te formy razem, zaś
sto współwystępujące ze sobą. Bardzo istotną, choć w 11 przypadkach stwierdzono molestowanie seksu-
często niedocenianą przyczyną powstawania zespo- alne, którego sprawcą w 7 przypadkach był ojciec.
łów psychopatologicznych jest zaniedbywanie po- Wśród badanych, wobec których stosowano przemoc,
trzeb emocjonalnych dziecka oraz brak odpowied- było 51 dzieci umieszczonych w placówkach opiekuń-
niej do jego wieku i możliwości intelektualnych sty- czo-wychowawczych z powodu dysfunkcji rodziny
mulacji poznawczej. Jest to tym bardziej istotne, że oraz 18 dzieci upośledzonych umysłowo. W większo-
w wypadku załamania możliwości adaptacyjnych ro- ści rodzin stwierdzono problem alkoholowy.
dziców zaniedbywanie może się przekształcić w znę- Do badań szczegółowych obejmujących wy-
canie się nad dzieckiem [2]. Autorzy zajmujący się braną próbę reprezentacyjną (45 osób) użyto spe-
zjawiskiem przemocy za doświadczenia najbardziej cjalnie opracowanej ankiety dla rodziców. Ankietę
traumatyczne dla dziecka uważają: odrzucenie przez wypełniał lekarz w czasie zbierania wywiadu od ro-
jedno lub oboje rodziców, nieprzewidywalność za- dziców pacjenta. Pytania wykorzystane w niniejszej
chowań i reakcji rodziców oraz wydarzeń w życiu pracy dotyczyły:
domowym, atmosferę zagrożenia i napięcia w ro-  charakterystyki rodziców: ich postaw wychowaw-
dzinie, przemoc, nadużycia seksualne oraz brak jed- czych, stanu zdrowia, poziomu wykształcenia,
noznacznego systemu wartości [3, 5]. Sytuacja dziec- ewentualnych nałogów;
ka krzywdzonego jest trudna z jednej strony ze wzglę-  kar: ich rodzaju, form, częstości oraz osób je wy-
du na fakt doświadczania agresji, często o skrajnym mierzających;
nasileniu, z drugiej zaś ze względu na przeżywane  relacji wewnątrzrodzinnych.
osamotnienie w sytuacji, gdy sprawcami przemocy
są rodzice bądz
opiekunowie, czyli osoby, które w na-
turalny sposób powinny zapewnić dziecku opiekę Prezentacja i omówienie wyników
i poczucie bezpieczeństwa.
W praktyce klinicznej zwraca uwagę nasilone Skala przemocy w rodzinie wobec dzieci
zjawisko dysfunkcji rodziny, często połączonej ze sto- objętych hospitalizacją
sowaniem wyżej wymienionych rodzajów przemocy Problem przemocy w rodzinie pacjentów ho-
[2, 4]. Problem nieprawidłowo funkcjonującej rodzi- spitalizowanych w kolejnych latach w ujęciu procen-
ny jest szczególnie ważny w obecnej rzeczywistości, towym przedstawia rycina 1.
w której obserwujemy degradację autorytetów opar- Do 1999 roku obserwowano względny spadek
tych na wartościach moralnych. Media zaś kształtują nasilenia przemocy w rodzinach badanych pacjen-
wzorce opierające się na przemocy oraz dążeniu do tów, zaś w 2000 roku, po okresie stałej tendencji
osiągnięcia za wszelką cenę sukcesu i celu, którego spadkowej, zauważono znaczny wzrost częstości sto-
miarą są jedynie korzyści materialne. U dziecka z ro-
dziny patologicznej, pozbawionego poczucia akcep- (%)
50
tacji i bezpieczeństwa, mogą powstawać różnorodne
zaburzenia emocjonalne, czego konsekwencją są nie-
40
kiedy określone zespoły psychopatologiczne [6 9].
Wyraz
nego podkreślenia wymaga także związek po-
30
między doznawaniem przemocy w dzieciństwie a po-
wielaniem zachowań agresywnych przez dorosłe już
osoby w stosunku do własnych dzieci, określany czę- 20
sto mianem dziedziczenia społecznego [2].
Autorzy poniższej pracy podjęli próbę przeana- 10
lizowania opisywanego problemu.
0
1996 1997 1998 1999 2000 Lata
Materiał i metody Rycina 1. Przemoc w rodzinach dzieci hospitalizowanych
na oddziale psychiatrycznym w latach 1996 2000
Badania prowadzono od stycznia 1996 roku do
Figure 1. Violence in the families of children hospitalized
lipca 2000 roku na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej
in the II Department of Psychiatry UM in Gdańsk, beetween
II Kliniki Chorób Psychicznych w Gdańsku.
1996 and 2000
230 www.psychiatria.med.pl
Izabela A
ucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci
(%)
Stosowane kary
80
Szczegółowe opracowanie statystyczne za po-
70
mocą c2 oraz t-Studenta, przeprowadzone na wyod-
rębnionej 45-osobowej grupie badawczej, dostarczy-
60
ło danych przedstawionych poniżej.
50
Przeanalizowano częstość oraz rodzaj stosowa-
40
nych kar. Stosowano je w 78,4% przypadków:
 przemoc fizyczna  71,88% badanych dzieci,
30
 przemoc psychiczna  65,63% badanych dzieci;
20
 obie formy przemocy jednocześnie  56,25%
10
badanych dzieci.
0
Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fi-
1996 1997 1998 1999 2000 Lata
zyczną jest istotny statystycznie (a = 0,05).
Rycina 2. Stałość stopnia nasilenia problemu alkoholowe-
Początek wymierzania kar miał miejsce średnio
go w rodzinach pacjentów hospitalizowanych na oddziale
w wieku 6,3 roku. 25% badanych dzieci karano przed
autorów w ostatnich latach
ukończeniem 3 roku życia, 50% w 5 roku życia, zaś
Figure 2. Alcoholic problem in the patient s families
w 10 roku życia karanych było już 75% dzieci.
25% dzieci karano częściej niż raz w tygodniu.
sowania przemocy wobec dzieci trafiających na od-
dział psychiatryczny.
Przyczyny karania
Na podstawie danych uzyskanych z ankiety
Problem alkoholowy w rodzinach
wyróżniono główne przyczyny najczęstszego wymie-
stosujących przemoc
rzania kar (tab. 2).
Problem alkoholowy u rodziców dzieci, wobec
których stosowano przemoc, ilustruje rycina 2.
Następstwa przemocy w postaci zaburzeń
Tabela 2. Główne przyczyny najczęstszego wymie-
psychopatologicznych rzania kar
Pacjentom włączonym do badanej grupy po- Table 2. Main reason of violence
stawiono różne diagnozy (tab. 1)
Przyczyna N
Największą ilościowo grupę stanowili pacjenci
z rozpoznaniem  zaburzenia zachowania i emocji . Na- Nieposłuszeństwo w domu 18
stępną pod względem liczebności grupę tworzyły dzieci Nieposłuszeństwo w szkole 7
Naganne zachowanie w domu 8
z zaburzeniami nerwicowymi. Mniej liczna grupa pa-
Naganne zachowanie w szkole 7
cjentów to dzieci z rozpoznaniem zaburzeń depresyj-
Brak postępów w nauce 3
nych, które podejmowały próby samobójcze.
Bez przyczyny 2
Tabela 1. Psychopatologiczne nastpstwa przemocy
Table 1. Psychopatological consequences of violence
Diagnoza 1996 1997 1998 1999 2000
Zaburzenia zachowania
i emocji 28 30 27 21 25
Reakcje depresyjne z próbami samobójczymi 9 8 2 1 2
Zaburzenia nerwicowe* 7 11 13 13 16
Moczenie nocne 2 5 7 6 4
Fobie 1 0 0 2 6
Tiki 3 0 1 1 2
Inne+ 3 6 8 3 4 7
*Zaburzenia nerwicowe mogły występować łącznie
+
Inne: jąkanie, enkopreza, zaburzenia dysocjacyjne z somatyzacją, zaburzenia lękowe, mutyzm selektywny i łysienie plackowate
www.psychiatria.med.pl 231
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4
Osoba wymierzająca karę z grupy, gdzie kar nie stosowano, chorowało
Osobą najczęściej wymierzającą karę był ojciec 14,29%.
(76,7%, w tym 34,9%  jedynie ojciec). Istotnie rza- 18,52% matek karzących przyznawało się do
dziej karała matka (46,51%, w tym 4,65%  jedynie zaburzeń psychicznych (głównie nerwicowych),
matka). Oboje rodzice wymierzali kary wobec 41,86% żadna z matek niestosujących kar nie zgłaszała ta-
badanych dzieci. kich dolegliwości.
W pojedynczych przypadkach karę fizyczną Nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy
wymierzały inne osoby  macocha, dziadkowie, matkami karzącymi i niestosującymi kar w zakresie
wujek czy rodzeństwo. subiektywnie postrzeganego stopnia zaangażowania
w życie rodzinne, poczucia więzi z dzieckiem, stopnia
Sposób wymierzania kary faworyzacji bądz
dyskryminowania dziecka.
" U 10% badanych kara była wymierzana w spo- Matki postrzegające się jako osoby konsekwent-
sób przypadkowy, bez związku z zachowaniem ne częściej stosowały kary.
dziecka;
" W 3,7% przypadków zachowywano specjalny Analiza postaw ojców
ceremoniał towarzyszący wymierzaniu kary; Wszyscy mężczyz
ni niebędący ojcami biologicz-
" W 92,3% karano dzieci bezpośrednio po przewi- nymi stosowali kary wobec dziecka. Nie ma istotnej
nieniu; różnicy w częstości wymierzania kar przez ojców
" W 88,9% ostrzegano o karze; sprawujących opiekę rodzicielską i tych, którzy nie
" W 68,2% grożono karą. uczestniczą w opiece nad dzieckiem. Częściej
Opiekunowie najczęściej wymierzali kary ręką (78,26%) karali ojcowie, którzy deklarowali się jako
(78,26%), uderzając dzieci w pośladki (79,2%). Rodzi- osoby zaangażowane w życie rodziny:
ce w 84% uważali, że kontrolują się przy wymierzaniu " 79% ojców uważających się za związanych emo-
kary. Pozostali nie wyrażali takiego przekonania. Pod- cjonalnie z dzieckiem;
czas wymierzania kar w 13,8% interweniowały osoby " 81,81% ojców nieuważających siebie za surowych;
spoza rodziny, zaś powodem takich interwencji była " 85,71% ojców podających się za niekonsekwent-
niewspółmierność kary do winy. Do wymierzania kar nych;
pod wpływem alkoholu przyznało się 16,1% rodziców. " 85,71% ojców deklarujących, że nie dyskryminują
W ocenie rodziców 53,6% dzieci uznawało swojego dziecka.
wymierzaną im karę za słuszną. 55% ankietowanych Spośród ojców wymierzających kary 24% zgła-
rodziców dostrzegało opór stawiany przez dziecko szało choroby somatyczne, zaś 55% uznawało się za
w trakcie wymierzania kary. osoby zdrowe. 78% ojców karzących nie przyzna-
W 63% przypadków rodzice uznawali, że kara wało się do zaburzeń psychicznych.
nie powodowała poprawy zachowania, wywoływa- Istotnie częściej kary wymierzali ojcowie z wy-
ła zaś u nich w 59,3% poczucie winy. kształceniem zawodowym (92%) i średnim (80%) niż
ojcowie z wykształceniem podstawowym i wyższym
Sytuacja domowa (w obu grupach 50%).
W ocenie rodziców w 73,3% w domu panuje Ojcowie w znacznej większości (69,23%) de-
bezpieczna atmosfera, choć w 51,6% przyznają oni, klarowali, że wymierzanie kary poprzedzone było
że sytuacja domowa jest stresująca. groz
bą jej wykonania, natomiast jedynie 9,5% an-
W 16% przypadków w domu były bite także kietowanych ojców tłumaczyło dziecku niewłaści-
inne osoby poza badanym przez autorów dzieckiem. wość jego postępowania.
Większość rodziców wymierzających kary swo-
Analiza postaw matek im dzieciom uważała swoje zachowanie za zgodne
Spośród badanych kobiet niebędących biologicz- z postawą reprezentowaną przez współmałżonka.
nymi matkami dziecka wszystkie (4) wymierzały kary.
Nie stwierdzono istotnych różnic pod wzglę-
dem częstości karania przez matki z wykształceniem Wnioski
zawodowym, średnim oraz wyższym (powyżej 80%). 1. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami będący-
Istotnie rzadziej (50%) kary wymierzały matki z wy- mi następstwem stosowania przemocy były za-
kształceniem podstawowym. burzenia zachowania  66,16%.
Spośród matek karzących na schorzenia so- 2. Zaburzenia nerwicowe obserwowano w 30,30%
matyczne chorowało 32,14%, a spośród matek przypadków.
232 www.psychiatria.med.pl
Izabela A
ucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci
3. Reakcje depresyjne z próbami lub zamiarami sa- Zainteresowanie zjawiskiem krzywdzenia dzie-
mobójczymi występowały w 11,11% przypadków. ci zostało zapoczątkowane w XIX wieku, w Stanach
4. W badanej przez autorów grupie w 37,64% przy- Zjednoczonych, poprzez powołanie społecznego ru-
padków stwierdzono stosowanie przemocy. chu pod nazwą Stowarzyszenia Zapobiegania Okru-
5 W 67,17% stosowanie przemocy współwystępo- cieństwu wobec Dziecka. W Polsce w 1920 roku po-
wało z problemem alkoholowym w rodzinie. wołano fundację o nazwie Polski Komitet Pomocy
6. Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fizyczną Dzieciom. Wzrost zainteresowania tym problemem
jest istotny statystycznie. nastąpił w latach 40. XX wieku, a zaowocował on
7. Głównym powodem karania dzieci było niepo- słynnym artykułem Henry ego Kempe i wsp., którzy
słuszeństwo i naganne zachowanie w domu. opisali wiele konsekwencji bicia dziecka i wprowa-
8. Najczęściej kara wymierzana jest przez ojca (76,7%) dzili pojęcie  zespołu dziecka maltretowanego . Ter-
 zarówno w tych rodzinach, gdzie jest on jedyną min ten, początkowo ograniczający się do konse-
osobą stosującą przemoc, jak i w tych, gdzie oboje kwencji przemocy fizycznej, stopniowo poszerzył
rodzice stosują takie środki wychowawcze. swoje znaczenie i obecnie dotyczy również skutków
9. Ponad 80% ojców używających przemocy opisy- przemocy psychicznej, nadużyć seksualnych oraz za-
wało siebie jako zaangażowanych w życie rodzi- niedbywania dziecka.
ny, związanych emocjonalnie z dzieckiem, niekon- Pomimo pogłębiania wiedzy dotyczącej gene-
sekwentnych, mało surowych oraz niedyskrymi- zy i następstw przemocy, a także coraz szerszego
nujących dziecka. kręgu osób i instytucji zaangażowanych zarówno
10.Mimo iż w 55% dzieci uznawały słuszność kary w prewencję, jak i w pomoc osobom krzywdzonym,
cielesnej, w 63% przypadków rodzice stwierdzali, problem ten jest nadal równie bolesny, aktualny
że kara nie powodowała poprawy zachowania, i trudny do rozwiązania jak przed laty.
wywoływała zaś u nich w 59,3% poczucie winy.
W prawidłowo funkcjonujących rodzinach wiele
uwagi poświęca się rozwojowi dzieci. Fizyczne i emo-
PIŚMIENNICTWO
cjonalne potrzeby dziecka są zaspokajane, więc czuje
1. Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Peda-
się ono bezpieczne, doceniane i otoczone miłością. gogiczne, Warszawa 1994: 30 31.
2. Lipowska-Teutsch A. Rodzina a przemoc. Państwowa Agencja
Doświadczanie ciągłej troski i miłości jest jego prawem.
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa: 10 17,
Dziecko jest wyjątkowe dla swoich rodziców tylko dla-
31 39.
tego, że istnieje. Może ufać, że jego rodzina zawsze
3. Sobolewska Z. Odebrane dzieciństwo. Instytut Psychologii
Zdrowia i Trzez
wości, Warszawa 1992; 5 14.
przyjdzie mu z pomocą. Dom stanowi schronienie przed
4. Lewis Herman J. Przemoc  Uraz psychiczny i powrót do rów-
zagrożeniami, a jednocześnie jest to miejsce, gdzie wiele
nowagi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
energii poświęca się nauczeniu dziecka bezpiecznego
1998: 106 125.
5. Smoczyk-A
ucka I. Kazirodztwo jako jedna z form nadużyć seksu-
kontaktu z otaczającym światem [10].
alnych wobec dzieci. Psychiatria Polska 1995; 29 (2): 181 192.
W tym kontekście niektóre zaburzone zachowa-
6. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. Wykorzystywanie seksual-
nia u dzieci i młodzieży można odczytywać jako roz-
ne dzieci. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998: 28 30.
paczliwy wyraz zaniedbanych potrzeb: uznania, po- 7. Orwid M., Pietruszewski K. Psychiatria dzieci i młodzieży. Col-
legium Medicum UJ, Kraków 1996: 138 142.
dziwu, statusu, oznawania pomocy, a także kary od-
8. Hom J. Praca z krzywdzonymi dziećmi i krzywdzącymi rodzi-
powiedniej do wykroczenia [7].
nami. W: Kordacki J. red. Leczenie zespołu maltretowanego
Zarówno doświadczenie, jak i wyniki wyżej przy-
dziecka. Wydawnictwo Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskie-
go Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz
toczonego badania wskazują, że kary cielesne są wy-
Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem, A
ódz
1994: 45 63.
kroczeniem przeciw dziecku i świadczą o nadużywa-
9. Richardson L. Krzywdzenie dzieci. W: Kordacki J. red. Rozpo-
niu władzy rodzicielskiej. Odtrącenie dziecka, ode-
znawanie zespołu maltretowanego dziecka. Wydawnictwo
Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskiego Towarzystwa Chirur-
branie mu miłości rodziców jest również niedopusz-
gów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okru-
czalne. Strach przed odrzuceniem albo bólem fizycz-
cieństwem, A
ódz
1993: 11 15.
nym nie uczy dziecka odróżniania dobra od zła, lecz
10. Woititz J.G. Wymarzone dzieciństwo. Gdańskie Wydawnictwo
jedynie ślepego posłuszeństwa [10]. Psychologiczne, Gdańsk 1994: 18 32, 97 113.
www.psychiatria.med.pl 233