N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
Przemoc
wobec
kobiet
w rodzinie
Opracowanie:
część 1
Zespół CPK
część 2
Magdalena Józ
wik
War s zawa 2007
2 3
Spis treści
Centrum Praw Kobiet
ul. Wilcza 60/ 19 częś ć 1
00  679 Warszawa
|tel. [phone]
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
tel./ fax: [phone]
e-mail: [e-mail]
Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet . . . . 10
http://www.cpk.org.pl; http://www.partnerstwo.cpk.org.pl
Wiara w naturalny porządek rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
� Women s Rights Center
Uprzedmiotowienie kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Kulturowe wzmocnienia wyuczonej bezradności . . . . . . . . . 14
Tolerancja wobec przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Redakcja i korekta: Ewa Jaworska i Elżbieta Lorenc
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Czarna statystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Wydanie pierwsze
częś ć 2




Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Publikacja finansowana ze środków Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy
Mity i fakty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Wspólnotowej EQUAL.



1. Przemoc w rodzinie  charakterystyka zjawiska . . . . . 36
1.1. Czym jest przemoc w rodzinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.2. Rodzaje i formy przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.3. Cykl przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. Jak działają sprawcy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
ISBN 978-83-89888-61-7 Egzemplarz bezpłatny
3. Psychologiczne skutki doznawania przemocy . . . . . . 43
3.1. Wpływ przemocy domowej na dzieci . . . . . . . . . . . . . 48
Druk: Meritum21
4. Dlaczego nie odchodzą? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5. Jak pracować z osobami doznającymi przemocy? . . . . . 53
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
4 5
Wpr owadzeni e
5.1. Etapy pracy z osobami doznającymi przemocy . . . . . . . 55
5.2. O czym pamiętać, udzielając pomocy? . . . . . . . . . . . . 59
6. Formy pomocy psychologicznej. . . . . . . . . . . . . . . . 62
6.1. Edukacja i psychoprofilaktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
c z ę ś ć 1
6.2. Interwencja kryzysowa,  pierwsza pomoc . . . . . . . . . 63
6.3. Grupy samopomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
6.4. Terapia krótkoterminowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
7. y
ródła trudności w pracy z osobami doznającymi przemocy . . 77
8. Przemoc w rodzinie a prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
8.1. Przemoc fizyczna, psychiczna, seksualna popełniona
na szkodę osoby najbliższej jest przestępstwem . . . . . . 80
8.2. Jak napisać pismo do sądu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Wprowadzenie
9. Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Istotnym warunkiem skutecznego zwalczania
Spis organizacji pomocowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
zjawiska przemocy w rodzinie jest zrozumienie jego
genezy, znajomość form, jakie przemoc przyjmuje,
i wpływu, jaki wywiera na życie nie tylko samych
ofiar, ale również ich dzieci i całego społeczeństwa.
Nie można również pomijać faktu, iż przemoc w ro-
dzinie nie jest neutralna ze względu na płeć. Tym-
czasem, chociaż większość sprawców przemocy to
mężczyz
ni, a większość ofiar to kobiety, powszech-
nie używa się terminologii neutralnej płciowo: prze-
moc domowa, przemoc małżeńska, znęcanie się nad
partnerem itp.
Powszechne jest w naszym kraju postrzeganie
przemocy, jakiej kobiety doznają ze strony swoich
partnerów, wyłącznie w kategoriach dysfunkcjonal-
ności relacji w rodzinie. Poza organizacjami femi-
nistycznymi praktycznie nie mówi się o kontekście
historycznym, społecznym i politycznym przemocy
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
6 7
Wpr owadzeni e Wpr owadzeni e
mężczyzn wobec kobiet. Tymczasem przemoc wobec W następstwie konferencji w Wiedniu Zgroma-
kobiet została uznana w dokumentach i rekomenda- dzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację na rzecz
cjach wydanych przez takie organizacje międzyna- Eliminacji Przemocy wobec Kobiet i stworzyło sta-
rodowe, jak ONZ czy UE, za naruszenie praw czło- nowisko specjalnej sprawozdawczyni do spraw prze-
wieka, a jej genezy upatruje się w ukształtowanej mocy wobec kobiet. Eliminacja przemocy wobec ko-
od wieków upośledzonej pozycji kobiet w rodzinie i biet była również jednym z głównych tematów IV
społeczeństwie. Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Pekinie w
W wielu dziedzinach równość kobiet i mężczyzn 1995 roku. Dokument końcowy tej konferencji, Plat-
zyskała ustawowe gwarancje w znacznej mierze forma Działania, określał szczegółowo, jakie środki
dzięki antydyskryminacyjnej polityce Unii Europej- przeciwko przemocy wobec kobiet powinny podjąć
skiej. Jednak w praktyce dyskryminacja kobiet i nie- państwa członkowskie.
równość między płciami utrzymują się do dziś, a wy- Najważniejszym dokumentem dotyczącym zwal-
nikające z nich ograniczenia powodują, że kobietom czania strukturalnej i prywatnej przemocy wobec
trudno jest uwolnić się z krzywdzącego związku. Z kobiet jest Konwencja Organizacji Narodów Zjedno-
tej przyczyny walka ze zjawiskiem przemocy wobec czonych w sprawie eliminacji wszelkich form dys-
kobiet może być skuteczna i ograniczyć jej zasięg kryminacji kobiet (CEDAW). Inaczej niż w przypad-
tylko wtedy, gdy będzie częścią ogólniejszej strategii ku deklaracji i rezolucji, konwencja jest wiążąca dla
przeciwdziałania strukturalnej nierówności kobiet i państw, które ją podpisały i ratyfikowały. Wydane
mężczyzn. przez Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet
Podczas zorganizowanej pod auspicjami ONZ rekomendacje nr 12 i 19 wzywają państwa członkow-
Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu w skie do  zapewnienia odpowiedniej ochrony i wspar-
1993 roku ONZ zerwała z polityką traktowania prze- cia dla ofiar przemocy w rodzinie, zgwałceń, czynów
mocy wobec kobiet za sprawę  prywatną i pozosta- lubieżnych i innych form przemocy ze względu na
jącą w gestii państw członkowskich. Dzięki usilnym płeć . W 1999 roku Konwencja została uzupełniona
staraniom organizacji feministycznych został przy- przez procedurę skargi indywidualnej umożliwiają-
gotowany i przyjęty dokument końcowy konferencji, cą kobietom, których prawa zostały naruszone, zło-
tzw. Deklaracja Wiedeńska, stwierdzający, że prze- żenie skargi w Organizacji Narodów Zjednoczonych.
moc wobec kobiet stanowi naruszenie praw człowie- Poradnik praktyczny na temat trybu składania skarg
ka, nawet wtedy, gdy dochodzi do niej w tak zwanej został opracowany przez cieszącego się międzynaro-
sferze prywatnej. Tym samym rządy państw człon- dowym uznaniem eksperta z Austrii (Frauenb�ro der
kowskich wzięły na siebie odpowiedzialność za eli- Stadt Wien 2001).
minację przemocy i zapewnienie kobietom skutecz- Ważne inicjatywy na rzecz przeciwdziałania
nej przed nią ochrony. przemocy wobec kobiet podjęto także w Europie.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
8 9
Wpr owadzeni e Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo- Z inicjatywy działającego w Parlamencie Euro-
wych Wolności z 1950 roku gwarantuje każdemu (a pejskim Komitetu ds. Praw Kobiet, w latach 1999
zatem oczywiście każdej kobiecie) prawo do życia, 2000 w państwach Unii Europejskiej przeprowa-
zdrowia i wolności. Zakazuje także tortur oraz in- dzono kampanię przeciwko przemocy wobec kobiet
nych form nieludzkiego i poniżającego zachowania. (Parlament Europejski/Komitet ds. Praw Kobiet
Ta kluczowa konwencja nakłada na swoich sygna- 1997). Jej akcentem końcowym była konferencja,
tariuszy obowiązek podjęcia działań na rzecz likwi- która odbyła się w Portugalii w 2000 roku. W roku
dacji przemocy i ochrony kobiet przed wszelkimi 2004 zatwierdzono drugą część programu DAPHNE,
formami przemocy. W ostatnich latach Rada Europy którego środki zasilą programy przeciwdziałania
wydała dużą liczbę zaleceń dotyczących przemocy przemocy wobec kobiet w okresie następnych pięciu
wobec kobiet i przemocy w rodzinie (por. Bibliogra- lat. Poszerzenie Unii Europejskiej było tylko jednym
fia). Ostatnie z nich pochodzi z 2002 roku (Rada z powodów, dla których powiększono budżet tego
Europy 2002). Zgodnie z zaleceniem zawartym w ważnego programu. W roku 2007 Rada Europy roz-
raporcie końcowym Grupy Specjalistów Rady Euro- poczęła kolejną kampanię przeciw przemocy wobec
py państwa członkowskie powinny zapewnić jedno kobiet. Niestety rząd Polski praktycznie nie włączył
miejsce w schronisku na 7500 mieszkańców (Rada się w tę kampanię.
Europy 1997).
W 1997 roku Unia Europejska rozpoczęła reali-
zację Programu DAPHNE, mającego na celu wspar-
cie projektów na rzecz likwidacji przemocy wobec
kobiet i dzieci. Podczas prezydencji austriackiej, w
1998 roku, odbyła się europejska konferencja eks-
pertów na temat roli policji w przeciwdziałaniu prze-
mocy. Organizacja Women Against Violence Europe
była jednym ze współorganizatorów konferencji (De-
aring/F�rg 1999). Podczas tej i kolejnych konferencji
na temat zwalczania przemocy, które odbyły się w
Kolonii (w okresie prezydencji niemieckiej) i w Jy-
v�skyl� (podczas prezydencji fińskiej), uczestniczą-
cy w obradach eksperci opracowali szeroki wachlarz
środków i zaleceń, mających na celu podniesienie
skuteczności ochrony i pomocy dla kobiet, które są
ofiarami przemocy (Keeler 2001).
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
10 11
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
wieku i nakazywało kobiecie posłuszeństwo. Po dziś
Kulturowe dzień gwałt w małżeństwie nie we wszystkich kra-
jach jest uznawany za przestępstwo. We wczesnych
uwarunkowania
latach siedemdziesiątych aktywistki tzw. drugiej fali
ruchów kobiecych działających na rzecz wyzwolenia
przemocy wobec kobiet
kobiet zwróciły uwagę na interpersonalną, struktu-
ralną przemoc wobec kobiet jako na problem społecz-
Przemoc mężczyzn wobec kobiet jest wyrazem ny. Wiele kobiet zrozumiało, że instytucje państwowe
historycznie ukształtowanego, nierównego podzia- i wymiar sprawiedliwości wykazują małe zaintere-
łu władzy pomiędzy kobietami i mężczyznami. Hi- sowanie zwalczaniem tej formy przemocy. W wielu
storycznie rzecz biorąc, w procesie powstawania przypadkach sprawcy pozostawali bezkarni, nawet
nowoczesnych państw władzę w rodzinie uzyskali gdy kobiety ośmielały się ujawnić prawdę o swoich
mężczyz
ni (Sauer 2002). Męską dominację w rodzi- bolesnych doświadczeniach i wnosiły oskarżenia
nie umocniły następnie przepisy prawa oraz normy przeciwko swym mężom lub partnerom. Państwo nie
i struktury społeczne. Przez setki lat bicie żon było okazywało  a w pewnym zakresie nadal nie okazu-
prawnie sankcjonowane. Dopiero pod koniec XIX je  zainteresowania skutecznym ściganiem tej formy
wieku rozpoczął się proces delegalizowania tej uświę- przestępstw. W przypadkach przemocy w rodzinie
conej tradycją praktyki dającej mężczyznom prawo władze chętnie zrzekały się ze swojego wyłącznego
do dyscyplinowania swoich żon. Kobiety znacznie uprawnienia do stosowania prawa, przyznając mę-
póz
niej niż mężczyz
ni uzyskały prawa wyborcze i żom prawo do sprawowania w rodzinie  rządów siły
pełne prawo do nauki. W Polsce niewiele ponad 100  jeśli nie ustawowo, to w praktyce.
lat temu kobiety zostały dopuszczone do studiowa- Prawnie i społecznie akceptowane w XIX wie-
nia na uniwersytetach. Kobiety były wykluczone z ku zachowanie męża przywołującego do porządku
udziału w życiu politycznym, a w wielu innych dzie- swoją żoną przyjęło w wieku XX kształt neutralnych
dzinach życia nie mogły korzystać ze statusu osoby płciowo teorii psychologicznych. Teorie te doszuku-
prawnej  były uzależnione od swoich ojców i mężów ją się z
ródeł przemocy w samej naturze związków
i nie mogły decydować o własnym losie. między mężczyznami i kobietami. Część psycholo-
Nawet w Europie wiele archaicznych, patriar- gów uważa przemoc za skutek zaburzeń osobowości
chalnych struktur społecznych przetrwało do drugiej sprawcy wzmocniony przez przypisywaną kobie-
połowy XX wieku. W niektórych krajach kobiety uzy- cie społeczną rolę  ofiary . Wszystkie te koncepcje,
skały prawa wyborcze dopiero po II wojnie światowej. traktujące przemoc jako wynik zaburzeń sprawcy,
Prawo rodzinne wielu państw uznawało mężczyznę związku lub ofiary proponują strategie naprawcze
za tzw. głowę rodziny aż do lat siedemdziesiątych XX całkowicie pomijające potrzebę zmiany układu sił i
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
12 13
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
stosunków władzy, które są podstawą przemocy sto- Taka właśnie jest struktura instytucji i organizacji re-
sowanej przez mężczyzn wobec kobiet. ligijnych, oświatowych, rządowych i sportowych.
Sprawcy przemocy wyjaśniają swoje zachowanie W większości pełnych rodzin ojciec przejmuje
pragnieniem naprawy lub zmiany sytuacji, lub też rolę głowy rodziny tylko z tytułu przynależności do
przemożną potrzebą ukarania partnera. Przekona- uprzywilejowanej płci. Powszechna akceptacja wła-
nie, że znęcanie się nad żoną jest blisko związane dzy mężczyzn powoduje, że wielu mężczyzn oczeku-
z powszechnie uznawanym prawem do kontrolowa- je od swoich partnerek posłuszeństwa, a wiele kobiet
nia zachowań partnera częściowo wyjaśnia przemoc łatwo godzi się na jakiś stopień podporządkowania
opisywaną przez tysiące kobiet. Warunkiem zmiany mężczyz
nie. Przyjęcie i utrzymanie przez ojca roli
tych przekonań jest społeczna refleksja i krytyka głowy rodziny nie wymaga oczywiście użycia prze-
kulturowych czynników przyzwalających na stoso- mocy. Istnieje wiele rodzin, w których ojciec jest bez
wanie przemocy, uwzględniających m.in. wiarę w wątpienia  głową , ale nigdy nie ucieka się do prze-
naturalny porządek rzeczy, uprzedmiotowienie ko- mocy, by utrzymać swą władzę. Warto w tym miejscu
biet, kulturową akceptację podporządkowania i tole- zadać sobie pytanie, w jaki sposób głęboko zakorze-
rancję dla stosowania przymusu i siły fizycznej. niona w kulturze praktyka organizowania się w struk-
tury hierarchiczne przyczynia się do rozpowszechnie-
nia przemocy poprzez wytworzenie w mężczyznach
oczekiwania, że kobiety będą im podporządkowane.
Wiara w naturalny porządek rzeczy
Stosujący przemoc mężczyz
ni działają zwykle
w oparciu o system przekonań uznających ich pra- Uprzedmiotowienie kobiet
wo do dyscyplinowania partnerek i do korzystania
z usług kobiet, których obowiązkiem ma być posłu- Drugim kulturowym czynnikiem przyczynia-
szeństwo wobec mężczyzn. Historyczne i kulturowe jącym się do stosowania przemocy wobec kobiet
podstawy systemu rodziny patriarchalnej ukształto- jest powszechne używanie wizerunków kobiet jako
wały stosunki władzy w rodzinie, przypisując męż- przedmiotów. Chłopcy wychowywani są w kultu-
czyz
nie rolę tzw. głowy rodziny, a kobiecie rolę jej rze, w której rzeczy należące do  świata kobiet są
podporządkowanego członka. Koncepcja uznająca przedmiotem szyderstw i która nakazuje im pozbyć
istnienie naturalnego, hierarchicznego porządku się wszelkich cech, jakie mogłyby ich upodobnić do
znajduje potwierdzenie w każdym aspekcie funk- dziewcząt: skłonności do płaczu, zabawy lalkami lub
cjonowania społeczeństwa, w którym hierarchicz- okazywania strachu. Mężczyz
ni są uczeni zarówno
ne struktury społeczne odgrywają podstawową rolę. miłości do kobiet, jak i ich lekceważenia; w kobie-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
14 15
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
tach natomiast kształtuje się jednocześnie niechęć do Uważa się, że są one w jakiś sposób różne od po-
mężczyzn i poczucie, że są im niezbędni do życia. zostałych kobiet. Twierdzi się, że cierpią z powodu
Stosowanie fizycznej przemocy wobec człowie- najróżniejszych, klinicznie zdefiniowanych zaburzeń
ka, którego uważamy za równego sobie, jest trudne. emocjonalnych, takich jak postawa wyuczonej bezrad-
Większość sprawców w jakiś sposób depersonalizuje ności, uzależnienie od związku, współuzależnienie,
swe ofiary przed lub w trakcie bicia czy znęcania się. lub też mają zaburzoną osobowość. Poniższa relacja
Kobiety doświadczające przemocy podkreślały, że pochodzi od jednej z ofiar przemocy, u której najpierw
wśród najczęściej używanych wobec nich obelg na rozpoznano paranoję, a póz
niej współuzależnienie:
pierwszym miejscu znalazły się wulgarne określenia Mój mąż strzelał do mnie dwukrotnie, ale był tak pi-
żeńskich genitaliów, na drugim zaś takie określenia jany, że chybił. Zamknęłam się na klucz w łazience,
jak:  dziwka ,  kurwa i  głupia, tłusta lub leniwa skąd  przez okno  udało mi się wydostać na zewnątrz.
suka . Częstotliwość używania deprecjonujących Uciekałam boso przez głęboki po kolana śnieg. Sąsie-
obelg rosła w okresie bezpośrednio poprzedzającym dzi zawiez
li mnie do szpitala. Nazajutrz przeniesiono
akt przemocy. mnie na oddział psychiatryczny z powodu silnego sta-
Wykorzystanie ciała kobiecego do zwiększenia nu lękowego. Poddano mnie tam kilku testom, po czym
sprzedaży wielu towarów, od samochodów po karty psychiatra powiedział, że uzyskałam wysoki wynik w
płatnicze, umacnia w sprawcach skłonność do po- skali paranoi. Gdy zapytałam go, co to znaczy, odpo-
strzegania kobiet jako przedmiotów. Nieproporcjo- wiedział, że  przeżywam irracjonalne stany lękowe, że
nalnie wysoki zakres uprzedmiotowienia kobiet w ktoś usiłuje zrobić mi coś złego . Mój lęk przerodził się
społeczeństwie jest niewątpliwie jednym z czynni- w depresję. W tydzień póz
niej zwolniono mnie do domu
ków decydujących o utrwaleniu się ich wizerunku z zaleceniem zażywania walium.
jako ofiar stosowanej przez mężczyzn przemocy. Dlaczego ofiary znęcania się są tak uporczywie
obwiniane o stosowaną wobec nich przemoc? Głów-
ną przyczyną wydaje się być dążenie do zachowa-
nia utrwalonych wzorców współżycia społecznego;
Kulturowe wzmocnienia indywidualizacja problemu i przypisanie go pewnej
liczbie  chorych lub  dysfunkcjonalnych kobiet
wyuczonej bezradności
pozwala uniknąć radykalnej przebudowy stosunków
Chyba najczęściej zadawanym pytaniem na te- społecznych.
mat ofiar przemocy jest  dlaczego ona od niego nie Ci, którzy winą za przemoc obarczają jej ofiary, skupia-
odchodzi? . Często słyszymy opinie, że wiele kobiet ją się na nich samych i na ich cierpieniach. Chcą opa-
to  zawodowe ofiary , które czerpią z przemocy ja- trzyć rany, zrobić zastrzyk z penicyliny, podać morfinę i
kiś rodzaj satysfakcji. odesłać poszkodowaną na rehabilitację. Próbują wyja-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
16 17
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
śniać problemy psychologiczne ofiary jako skutki trau- John Kenneth Galbraith twierdzi, że zdolność ja-
matycznych doświadczeń z dzieciństwa, doświadczeń, kiejś grupy do narzucenia woli innej grupie zależy od
które pozostawiły niezaleczone rany, urazy psychiczne możliwości wykorzystania trzech rodzajów władzy:
i ułomności. Wyleczenie tych ran i zaopiekowanie się (1) przymusu realizującego się poprzez narzucenie
ułomnościami traktują jako rzecz pierwszorzędnej wagi. jakiejś grupie lub jednostce sytuacji, która jest dla
Chcą pomóc ofiarom, by stały się mniej podatne na zra- niej tak nieprzyjemna lub bolesna, że zmusza ją to
nienie i mogły powrócić na pole walki lepiej uzbrojone, do rezygnacji z preferowanej opcji; (2) kompensacji,
w mocniejszej zbroi i w bardziej bojowym nastroju. która daje możliwość wpływu na zachowanie przez
By móc to zrobić skutecznie, muszą najpierw pod- obietnicę nagrody za spełnienie oczekiwań; (3) wa-
dać ofiary starannemu badaniu, pozbawionej emocji, runkowania, przez które można zmienić wyznanie,
obiektywnej, naukowej analizie, która ma pokazać, wykształcenie, zaangażowanie społeczne i przeko-
dlaczego dotąd były tak bezbronne. nania co do tego, co wydaje się naturalne, właściwe
Jakiej broni im zabrakło, gdy znalazły się w ogniu lub słuszne, po to, by podporządkować kogoś woli
walki? Umiejętności zawodowych? Wykształcenia? innej osoby lub grupy osób. W tym przypadku wy-
Jakiej zbroi im zabrakło, by uchronić się od razów? muszone zachowanie może się osobie podporządko-
Lepszego systemu wartości? Zapobiegliwości i zdolno- wanej wydawać zgodne z jej wolą, gdyż często nie
ści przewidywania? dostrzega ona manipulacji, której została poddana2.
A co spowodowało upadek ich morale? Apatia? Igno- Kobiety są zmuszone do podporządkowania się
rancja? Dewiacyjne, ukształtowane kulturowo zacho- kontroli i dominacji mężczyzn, gdyż mogą być pod-
wania typowe dla niższych klas? dane wszystkim trzem formom władzy:
Oto rozwiązanie problemu obwiniania ofiar przemo- Przymus może być zastosowany poprzez przed-
cy. A wszyscy ci, którzy przyjmują je z westchnieniem stawienie kobiecie poważnych negatywnych
ulgi, w sposób nieunikniony stają się częścią problemu, konsekwencji niepodporządkowania się. Mogą
o którym mowa. Wszyscy oni zdecydowanie odrzucają one polegać np. na groz
bie odebrania dzieci lub
możliwość obwiniania... nie ofiary, lecz samych siebie. jeszcze cięższego pobicia w razie złożenia przez
Wszyscy oni nieświadomie poddają osądowi samych poszkodowaną skargi lub wniosku o wydanie
siebie i jednogłośnie wydają wyrok: niewinni!1 nakazu określonego postępowania dla sprawcy.
Tradycja obwiniania ofiar zmusza wiele bitych Kompensacja jest stosowana, gdy kobieta nie
kobiet do uległości i podporządkowania się stosowa- jest w stanie utrzymać siebie i swoich dzieci bez
nej wobec nich przemocy. pomocy stosującego przemoc partnera. Ta sama
1 2
William Ryan,  Blaming the Victim , New York: Vintage John Kenneth Galbraith,  The Anatomy of Power , Boston:
Books, 1972, s. 28. Houghton Mifflin Company, 1983.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
18 19
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
forma wpływu może być użyta, gdy kobieta nie przemocy. Jej relacja spotkała się ze zrozumieniem
jest zdolna do pracy lub kontynuowania nauki w ze strony pozostałych.
celu znalezienia satysfakcjonującej pracy. Fakt, Straciłam resztki szacunku dla samej siebie. Mniej wię-
że sprawca przemocy ma możliwość kontrolowa- cej trzy miesiące temu on uderzył mnie w twarz za jakąś
nia przebiegu kształcenia i statusu zawodowego uwagę na temat któregoś z jego przyjaciół. Zaczęłam
ofiary, w połączeniu z dyskryminacją kobiet na krzyczeć i wyzywać go, a on schwycił mnie jedną ręką
rynku pracy, stawia kobiety w sytuacji bez wyj- za włosy, a drugą bił mnie po głowie. Wrzeszczałam na
ścia i w znacznym stopniu przyczynia się do na- niego, chociaż czułam, że z nosa i z ust płynie mi krew.
silenia przemocy. Nie przejmowałam się tym, obrzucałam go wyzwiska-
Sprawowanie kontroli przez warunkowanie sto- mi i było mi wszystko jedno, co się ze mną stanie; było
sowane jest przez sprawców w atmosferze przy- mi wszystko jedno, co ze mną zrobi. W końcu poczułam,
zwolenia społecznego. Podporządkowanie się że tracę przytomność. Wzrok zasnuła mi mgła, dzwo-
przemocy jest zawsze wynikiem wymuszenia, niło mi w uszach. Krzyk uwiązł mi w gardle, zaczęłam
wbrew temu, co czasem słyszymy, że znają ko- szlochać. On zawlókł mnie do łazienki, przyciągnął mi
biety, które  to lubią lub  tego pragną . Znę- twarz do lustra i zasyczał mi do ucha:  No! Popatrz na
caniu się prawie zawsze towarzyszą ataki na siebie! Zobacz, jak wyglądasz! Kto jeszcze byłby taki
integralność i poczucie godności ofiary. Wielu głupi, żeby się z tobą zadawać? W tamtej chwili nie
agresywnych partnerów potrafi z czasem wmó- przychodził mi do głowy nikt, kto chciałby mnie znać.
wić swojej ofierze, że przemoc, której doznaje, Byłam zupełnie zniszczona.
jest skutkiem jej własnego zachowania. Ich ma- Uległość, którą sprawca przemocy wymusza na
nipulacje są wzmacniane przez nieprofesjonalne kobiecie, może być albo wzmocniona, albo wprost
pytania zadawane przez funkcjonariuszy policji przeciwnie  w zależności od reakcji osób, do któ-
w rozmowie z pokrzywdzoną kobietą:  A może rych bita kobieta zwraca się po pomoc. Nie istnieje
swoim zachowaniem sprowokowała pani męża , neutralna reakcja na przemoc, a niezdolność do wy-
lub przez terapeutę, który rozpoznaje u ofia- zwolenia się od przemocy nie jest wynikiem ukry-
ry współuzależnienie albo wyjaśnia stosowaną tych wad ofiary.
przez męża przemoc konfliktem w ich związku.
Przebieg socjalizacji dziewczynek, tylko wyjąt-
kowo zmierzający do pełnego upodmiotowienia, w
połączeniu z codziennym doświadczeniem dorosłej, Tolerancja wobec przemocy
bitej przez męża kobiety, często prowadzi do sytu-
acji podobnej do tej, którą opisała pewna 37-letnia Najważniejszym uwarunkowanym kulturowo
kobieta podczas spotkania grupy wsparcia dla ofiar czynnikiem zachęcającym do stosowania przemocy
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
20 21
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
jest bezkarność jej sprawców. Nieustanne poczucie przed atakiem, sama może być i bywa oskarżona o
zagrożenia i jawne lub zawoalowane groz
by są od stosowanie przemocy.
czasu do czasu wzmacniane uderzeniem pięścią w
twarz, kopniakiem lub innym upokarzającym ofiarę
zachowaniem. Trudno powiedzieć o kimś, kto znęca
się nad swoją partnerką, by poniósł konsekwencje Podsumowanie
swojego czynu, jeśli interweniujący funkcjonariusz
policji prosi go, żeby się uspokoił, radzi poszukać Wiara w naturalny porządek i hierarchię władzy
pomocy psychologa lub ograniczyć picie. To samo w związkach intymnych, uprzedmiotowienie kobiet,
można powiedzieć o sądach, które orzekają niskie tradycja nakazująca kobietom uległość i podporząd-
wyroki i nie zapewniają ofiarom właściwej ochrony kowanie oraz tolerancja dla stosowania przymusu
i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i cierpienie. i siły fizycznej umożliwiają wieloletnie stosowanie
Stereotypy, którym ulegamy, sprawiają, że mamy przemocy i wyjaśniają wysoką liczbę kobiet wśród
skłonność do doszukiwania się odpowiedzialności ofiar. W tradycyjnym systemie wartości w społe-
za przemoc po stronie samych ofiar. Gdyby się ina- czeństwach patriarchalnych najważniejszymi rolami
czej zachowywały, lepiej wywiązywały z roli żony społecznymi kobiety są role żony i matki. W kręgu
i matki, nie przebywały w nieodpowiednich miej- kultury arabskiej i muzułmańskiej uważa się, że ko-
scach, mogłyby uniknąć przemocy. Stereotypy na biety mogą spełnić swoje powołanie tylko wtedy, gdy
temat społecznej roli kobiety i mężczyzny, osobiste są zamężne (Boabaid 2002). Społeczeństwa składa-
poglądy i uprzedzenia policjantów, prokuratorów ją odpowiedzialność za powodzenie małżeństwa
i sędziów rzutują na sposób, w jaki prowadzone są na barki kobiet, przypisując im winę za nieudany
sprawy o przemoc wobec kobiet. Kobietom zada- związek. Ta odpowiedzialność za losy małżeństwa
wane są pytania dotyczące wywiązywania się przez jest ważnym czynnikiem wpływającym na decyzję o
nie z obowiązków domowych i wypełniania przez milczeniu i trwaniu w krzywdzącym związku i nie-
nie tradycyjnej roli żony i matki. Uwaga skupia się poszukiwaniu przez długie lata pomocy w powoła-
na kobiecie, która musi udowodnić, że w jej zacho- nych do jej świadczenia instytucjach (Strube/Barbo-
waniu nie było elementów prowokacji i tym samym ur 1983, 786). W ten sposób głęboko zakorzeniony
nie  zasłużyła sobie na przemoc. Sposób bycia i pogląd, w myśl którego małżeństwo należy ratować
styl życia kobiet ofiar przemocy poddawane są skru- za wszelką cenę dla dobra rodziny, w połączeniu ze
pulatnej ocenie. Od kobiety wymaga się aktywnego zwyczajem, na mocy którego kobieta stygmatyzowa-
przeciwstawiania się przemocy  jeśli kobieta nie po- na jest jako rozwódka łączy się z tradycją, zgodnie
dejmuje walki w swojej obronie, nie może być mowy z którą to kobieta jest odpowiedzialna za rozpad
o gwałcie. Z drugiej strony kobieta, która broni się małżeństwa. Wszystkie te stereotypy umacniane są
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
22 23
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
przez przyjaciół, członków rodziny i pracowników Przypadki przemocy domowej wobec kobiet zna
instytucji socjalnych i stają się ważnymi czynnikami osobiście lub ze słyszenia ponad dwie piąte ko-
zniechęcającymi kobiety do szukania pomocy i wy- biet (43%) i niemal jedna trzecia mężczyzn (31%).
zwolenia się z krzywdzącego związku. A
ącznie 38% ogółu ankietowanych zna przynaj-
Doświadczenie pokazuje, że można osłabić mniej jedną kobietę bitą przez męża, w tym 17%
wpływ kulturowych czynników sprzyjających prze- stwierdza, że zna takich kobiet kilka.
mocy wobec kobiet. Przez zmianę tradycyjnego po- Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że co dziewią-
dejścia do tego zjawiska i realizację specyficznych ty respondent (11%) przynajmniej raz użył prze-
programów i procedur nastawionych na zmianę mocy fizycznej we własnej rodzinie. Co ósma
tradycyjnego podejścia ofiary mogą być skutecz- kobieta (12%) i co jedenasty mężczyzna (9%)
niej chronione przed przemocą, a w społeczeństwie przyznają, że co najmniej raz zostali uderzeni
zaczyna się kształtować nowy klimat wynikający z przez partnera podczas małżeńskiej awantury,
innego sposobu myślenia o stosunkach między męż- co setny (1%) został pobity przez własne doro-
czyznami i kobietami w związkach intymnych. słe lub dorastające dziecko, a 3%  doświadczyło
pobicia przez kogoś innego z najbliższej rodziny.
Ponadto 3% ogółu ankietowanych (4% kobiet i
2% mężczyzn) stwierdza, że w ich rodzinach do-
Czarna statystyka chodzi do wymuszania współżycia seksualnego.
Co dziesiąty badany, wychowujący co najmniej
Przemoc wobec kobiet to poważny problem spo- jedno dziecko poniżej 19 roku życia (10%), przy-
łeczny o globalnym zasięgu. W ponad 90 proc. przy- znaje, że w ciągu ostatniego roku sprawił dziec-
padków przemocy w rodzinie sprawcami tego prze- ku porządne lanie. Jest to o połowę mniej wska-
stępstwa są mężczyz
ni, a ofiarami kobiety. Według zań niż przed rokiem  wówczas do bicia dzieci
szacunków UNICEF, w skali globalnej, w niektórych przyznało się 21% ankietowanych. W rodzinie co
krajach blisko połowa kobiet i dziewcząt doświadczy- trzeciego respondenta stosuje się też inne kary
ła przemocy fizycznej z rąk męża, partnera lub innego wobec dzieci. Najpowszechniejszą z nich jest za-
członka rodziny (UNICEF 2001). Dane statystyczne kaz oglądania telewizji i  areszt domowy .
pochodzące z badań prowadzonych w wielu krajach Zdecydowana większość ankietowanych uwa-
całego świata wykazują, że do większości przypad- ża, że nie ma usprawiedliwienia dla stosowania
ków przemocy wobec kobiet dochodzi w rodzinie. przemocy fizycznej wobec bliskich (79%), a ta-
Z badania  Przemoc w rodzinie  fakty i konflik- kie sytuacje  jeśli się zdarzają  powinny mieć
ty w domu (BS/42/2002) przeprowadzonych przez epilog w sądzie (75%). Jednocześnie niespełna
CBOS w lutym 2002 r. wynika, że: co piąty badany uważa, iż przemoc domowa to
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
24 25
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et
sprawa prywatna (19%) oraz że osoba, wobec dane zebrane podczas pierwszej hiszpańskiej ogól-
której stosowana jest przemoc, musiała sobie na nokrajowej ankiety na temat przemocy w rodzinie
nią zasłużyć (18%). przeprowadzonej w 1999 roku i obejmującej ponad
Jak się szacuje, w Wielkiej Brytanii 48 proc. ko- 2000 kobiet powyżej 18 roku życia wykazały, że 14,2
biet, które padły ofiarą zabójstwa, zginęło z ręki swo- proc. kobiet padło ofiarą przemocy przynajmniej raz
ich partnerów, w porównaniu z sześcioma procen- w życiu, a 4,2 proc.  wielokrotnie (Lancet 2000).
tami ofiar wśród mężczyzn (WAFE, luty 1998, 1). W Szeroko zakrojone badania francuskie wykazały,
Anglii i Walii przeciętnie dwie kobiety tygodniowo że 10 proc. kobiet, które wzięły udział w ankiecie,
są mordowane przez swoich obecnych lub byłych doznało przemocy z rąk swoich partnerów w okresie
partnerów (Mirlees-Black, 1995). ostatnich 12 miesięcy. Kobiety młode, między 20 a
Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała 24 rokiem życia, były dwukrotnie bardziej narażone
niedawno raport pod tytułem  Przemoc i zdrowie na pobicie lub inne formy złego traktowania niż ko-
oparty na 48 badaniach na temat zakresu zjawiska biety powyżej 45 roku życia.
przemocy wobec kobiet. Według autorów opracowa- W badaniach fińskich 22 proc. respondentek
nia, w zależności od kraju, od 10 do 60 proc. kobiet mieszkających wspólnie z mężem lub partnerem
w jakimś okresie swojego życia doznaje przemocy z przyznało, że padło ofiarą przemocy fizycznej lub
rąk swojego męża lub partnera (WHO 2002). W cią- seksualnej albo groz
bie przemocy ze strony bliskie-
gu ostatnich kilku lat reprezentatywne badania na go mężczyzny. Ponadto 9 proc. badanych kobiet zo-
temat przemocy wobec kobiet i dzieci w rodzinie stało pobitych lub uderzonych okresie ostatnich 12
oraz ich uwarunkowań społecznych przeprowadzo- miesięcy przed badaniem. 65 proc. objętych bada-
no w kilku krajach Unii Europejskiej i w Szwajcarii. niem Holenderek padło ofiarą lekkiej formy przemo-
Dane uzyskane w tych badaniach potwierdzają po- cy ze strony obecnego partnera; 26 proc. przyznało,
dane wyżej szacunkowe dane na temat liczby kobiet, że doznało przemocy umiarkowanie ciężkiej; 7 proc.,
które doznają przemocy z rąk swoich partnerów. że ciężkiej, a 2 proc.  że bardzo ciężkiej. Proporcje
Badania prowadzone w Portugalii w 1997 roku te układały się zupełnie inaczej, gdy badane kobiety
ujawniły, że 47 proc. aktów przemocy miało miejsce pytano o poprzednie związki. W tym przypadku aż
w rodzinie. Według badań belgijskich z 1998 roku 33 proc. kobiet przyznało, że doznało ciężkiej prze-
aż 68 proc. kobiet w pewnym okresie swojego ży- mocy, 21 proc.  że umiarkowanie ciężkiej, a 23 proc.
cia doświadczyło przemocy fizycznej lub seksualnej że lekkiej. W Szwecji 46 proc. objętych ankietą ko-
(European Women s Lobby 2000). Pierwsze ogólno- biet przyznało, że doznały przemocy ze strony bli-
krajowe badania greckie, przeprowadzone na próbie skiego mężczyzny. W 34 proc. przypadków przemoc
1200 kobiet w wieku 18 lat i starszych, ujawniły, że 36 ta miała charakter seksualny, a 12 proc. responden-
proc. spośród nich doznało przemocy fizycznej z rąk tek doświadczyło przemocy w okresie 12 miesięcy
swych mężów lub partnerów (KETHI 2003). Z kolei poprzedzających badanie.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
26 27
Kul t ur owe uwar unkowani a pr zemocy wobec kobi et Ws t ęp
Wyniki badań przeprowadzonych w roku 2003
w Szwajcarii przez Danielę Gloor i Hannę Meier
potwierdziły wyżej podane wyniki badań z innych
krajów. W ankiecie, którą objęto 1800 klientek jednej
z klinik ginekologicznych w Zurychu, jedna kobieta c z ę ś ć 2
na dziesięć przyznała, że doznała przemocy w cią-
gu ostatnich dwunastu miesięcy. Najwyższy procent
sprawców przemocy (7,9 proc.) stanowili partnerzy.
Ponad trzy czwarte respondentek (76 proc.) odpo-
wiedziało, że od ukończenia piętnastego roku życia
przynajmniej raz w życiu zostały pobite lub ich wol-
Wstęp
ność została pogwałcona przez kogoś z najbliższego
otoczenia (Glorr/Meier 2004).
U osób doświadczających przemocy wykształca
W liczbach absolutnych oznacza to, że każdego
się charakterystyczny sposób funkcjonowania prze-
roku około 22 miliony spośród blisko 250 milionów
jawiający się: bezradnością, biernością, uwikłaniem
kobiet żyjących w Unii Europejskiej doświadcza prze-
w przeszłość, niezdecydowaniem, nieumiejętnością
mocy. Dane te potwierdzają, że przemoc wobec ko-
podjęcia decyzji czy wycofywaniem się z już podję-
biet i dzieci jest poważnym problemem społecznym,
tych, długotrwałą depresją albo drażliwością i wy-
z którego wynikają ogromne szkody psychologiczne,
buchami gniewu, uzależnieniem od prześladowcy,
społeczne, gospodarcze i zdrowotne (Heise 1995).
biernym zaniechaniem samoobrony. To nie lada
Według szacunków holenderskich koszty związane z
wyzwanie dla osoby pomagającej, także z powodu
przemocą wobec kobiet sięgają w tym kraju 200 mi-
trudności w uzyskiwaniu zauważalnej poprawy czy
lionów euro rocznie. Autorzy raportu szwajcarskiego
choćby trudności w kontakcie.
szacują, że koszty tej formy przemocy, jakie ponoszą
Zachowanie ofiary bywa niezrozumiałe, irytu-
władze federalne, kantonalne i miejskie, wynoszą
jące, zniechęcające do działania. Może wywoływać
około 400 milionów franków szwajcarskich rocznie
złość, frustrację, bezradność, a w konsekwencji pro-
(Korf 1997, Godenzi/Yodanis 1998).
wadzić do tzw. wypalenia zawodowego. Praca osoby
udzielającej pomocy jest trudna, bywa zagrażająca
oprac. Zespół Centrum Praw Kobiet
fizycznie, często wiąże się z działaniami w sytuacji
ogromnego napięcia emocjonalnego oraz rozczaro-
waniami wynikającymi z wycofywania się ze współ-
pracy klientów niezależnie od zaangażowania i wło-
żonego wysiłku.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
28 29
Mi t y i f akt y Mi t y i f akt y
Stąd pomysł na poradnik dla psychologów i pe- napady i zgwałcenia ze strony obcych napastników
dagogów, osób, które z racji swego zawodu i pra- razem wzięte.
cy mają bezpośredni kontakt z ofiarami przemocy. Mit: Przemoc w związkach to  sprawa prywatna
Mamy nadzieję, że będzie on przydatnym narzę- Fakt: Przemoc to nie osobisty problem, tylko
dziem pracy. przestępstwo z art. 207 k.k. Nie zatrzymywana pro-
Publikacja dostarcza podstawową wiedzę o zja- wadzi do eskalacji i jest realnym zagrożeniem dla
wisku przemocy, skutkach jej doznawania oraz me- zdrowia i życia. Powoduje bardzo poważne urazy
todach pracy (zasadach i możliwościach) z osobami psychiczne. Gdy zabraknie skutecznej interwencji,
jej doznającymi. prowadzi to do eskalacji przemocy i nierzadko za-
Liczymy, że pozycja ta przybliży specyfikę pracy bójstwa. W USA rocznie dochodzi do 1830 zabójstw
4
z osobami doświadczającymi przemocy oraz pozwoli na tle przemocy w bliskich związkach, z czego 1/
osiągnąć zamierzony cel, jakim jest pomoc tym oso- ofiar to kobiety; w Rosji 14000, w Polsce 271 osób na
bom. Szczególnie jest to istotne w tego typu pracy, tle tzw. nieporozumień rodzinnych na ogólną liczbę
kiedy nigdy nie wiadomo, czy właśnie ratujemy ko- niewiele ponad 1000 zabójstw rocznie. W USA rocz-
muś zdrowie lub życie. nie na wydatki medyczne związane z przemocą w
rodzinie przeznacza się od 3 do 5 miliardów dolarów,
a 100 milionów dolarów wynoszą straty z powodu
zmniejszonej wydajności oraz nieobecności w pracy
z powodu zwolnień lekarskich. Do tego trzeba dodać
Mity i fakty koszty interwencji policyjnych, postępowań przygo-
towawczych i sądowych, pobytu skazanych w wię-
zieniach, a kobiet w schroniskach i leczenia dzieci.
Mit: Przemoc domowa to zjawisko marginalne Mit: Przemoc zdarza się tylko w określonych środo-
Fakt: Przemoc domowa jest, niestety, powszech- wiskach, dotyczy rodzin patologicznych, innych kultur
nym zjawiskiem i najczęstszą formą agresji inter- Fakt: W każdej grupie społecznej dochodzi do
personalnej. Szacuje się, że około jedna trzecia przemocy. To, niestety, bardzo demokratyczne zjawi-
wszystkich kobiet doznaje różnych form przemocy sko. Przemoc domowa może dotyczyć każdego. Nie
ze strony swoich partnerów. To bardzo poważny pro- ma znaczenia narodowość, odmienność kulturowa,
blem społeczny. Ofiarami przemocy, niezależnie od status społeczny czy ekonomiczny. Badania poka-
przestrzeni geograficznej, są przede wszystkim ko- zują, iż mężczyz
ni, którzy są sprawcami przemocy,
biety i dzieci. Przemoc w rodzinie jest częściej przy- pochodzą ze zróżnicowanych ekonomicznie i spo-
czyną zranień i innych uszkodzeń ciała kobiet niż łecznie środowisk. Jeśli osoba o wyższym statusie
wszystkie inne przyczyny: wypadki samochodowe, społecznym dopuszcza się przemocy wobec dzieci i
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
30 31
Mi t y i f akt y Mi t y i f akt y
żony, bywa że organy okazują wyrozumiałość wobec wynika z wyzywającego się zachowania się rzeko-
sprawcy i minimalizują zagrożenie czynu. Przemoc mych ofiar; są inne, gdy ofiary odpowiadają czynami
wobec członków rodziny, zwłaszcza w skrajnej for- tego samego rodzaju... W takich sytuacjach nawet
mie, traktowana jest przez wymiar sprawiedliwości wypełnienie znamion przedmiotowych znęcania się
znacznie poważniej, gdy sprawcą jest kobieta. może nie wystarczyć do przypisania przestępstwa z
W rodzinach lepiej sytuowanych przemoc także art. 184.1 k.k., bowiem brak będzie w nich złego za-
występuje, choć jest mniej widoczna (jest rzadziej miaru sprawcy, dążenia do wyrządzenia niezasłużo-
zgłaszana organom ścigania, a ofiary nie korzystają nej dolegliwości ofierze, krzywdzenia z powodu po-
z pomocy instytucji, gdyż mogą sobie same poradzić: siadanej przewagi, zależności itp. W tych sytuacjach
wynająć mieszkanie, wyprowadzić się). słuszne może być bądz
uniewinnienie oskarżonego,
Mit: Kobieta prowokuje swoim zachowaniem, do bądz
stwierdzenie przestępstwa prywatno skargowe-
bicia dochodzi z jej winy go i odstąpienie od wymierzenia kary .
Fakt: Mit ten jest oparty na głęboko zakorze- W podobnym duchu wypowiedział się Sąd Ape-
nionym przekonaniu, że mężczyzna jest tzw. głową lacyjny w Krakowie ((II Aka 40/98)  & Zdarza się
rodziny i że prawo jest po jego stronie, więc może wszak, że obelgi, naruszanie nietykalności cielesnej,
wymierzać karę partnerce (bo zupa była za słona, szykany itp., są wzajemne, że słowa wulgarne nie są
z
le zajmowała się dziećmi, była nie dość troskliwa obelgami, bo należą do obyczaju środowiska, że za-
dla męża, zbyt dużo czasu spędzała poza domem). chowania naganne sprawcy są reakcją na prowoko-
Jeśli akceptujemy ten mit, to dajemy tym samym wanie go bądz
środkiem do wymuszenia poprawnego
przyzwolenie na stosowanie przemocy w niektórych zachowania się rzekomej ofiary .
okolicznościach: przemoc jest reakcją na niewłaści- Powyższe orzeczenia wyraz
nie oparte są na zało-
we zachowanie, a ten, kto stosuje przemoc, określa żeniu, że mężczyzna ma prawo karać biciem kobietę,
i definiuje, co jest właściwe, a co nie. Mówienie o która w jego ocenie niewłaściwie wywiązuje się ze
prowokacji jest w istocie oskarżaniem ofiary i zdej- swoich obowiązków domowych, jeśli ma w ocenie
mowaniem odpowiedzialności ze sprawcy. W wy- sądu dobre zamiary. Mężczyzna jako  głowa domu
padku innych przestępstw nikt nie oskarża ofiar (nie wie lepiej, co jest dla kobiety dobre, a co złe.
zamontowała dobrego zamka, wyjechała na wczasy, Czy jeśli przyświeca nam szczytny cel ratowania
szła ciemną ulicą). małżeństwa, to możemy bezkarnie stosować prze-
Przykłady z orzecznictwa sądowego wskazują moc? A gdzie prawa jednostki, prawa człowieka?
wyraz
nie na próby usprawiedliwiania przez sędziów W ocenie sądu apelacyjnego rodzina jest warto-
sprawców przemocy domowej. I tak np. w wyroku ścią wyższą niż prawa człowieka.
Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II Aka 198/97) sąd Takie myślenie sprawia, że ciężar odpowiedzial-
stwierdza:  Są sytuacje, w których takie zachowanie ności przenoszony jest ze sprawcy na ofiarę. Prze-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
32 33
Mi t y i f akt y Mi t y i f akt y
moc nie jest rozwiązaniem żadnych problemów w Zapomina się przy tym, że dzieci cierpią zarów-
związku i jest przestępstwem. Nic nie uzasadnia i no emocjonalnie, jak i fizycznie, dlatego też wiele
nie usprawiedliwia jej stosowania. Nikt nie ma pra- kobiet opuszcza związek oparty na przemocy, mając
wa bić i poniżać kogokolwiek, bez względu na to, co na względzie ochronę bardziej dzieci niż siebie. Ba-
zrobił czy powiedział. To wyłącznie sprawca ponosi dania pokazały, iż emocjonalne i fizyczne zdrowie
pełną winę za użycie przemocy. dzieci polepsza się, kiedy są odizolowane od prze-
Mit: Niektóre ofiary lubią być bite mocy. Badania międzynarodowe pokazały, że 90%
Fakt: Za tym stwierdzeniem kryje się przekona- dzieci, których matki były bite, były też świadkami
nie, że przemoc może być objawem uczuć i przywią- przemocy, 40 70% również było jej ofiarami, a 30%
zania, że jest swego rodzaju stymulatorem erotycz- wykorzystywano seksualnie.
nym   zależy mu, to bije, taki zazdrosny, znaczy, że Mit: Przyczyną przemocy domowej jest naduży-
kocha . Powstawały nawet teorie naukowe uzasad- wanie alkoholu
niające upodobanie kobiet do cierpienia, m.in. teoria Fakt: Alkoholizm nie jest przyczyna przemocy.
masochizmu kobiecego. W rzeczywistości większość Wielu mężczyzn jest agresywnych w stosunku do
kobiet będących w krzywdzącym związku podej- partnerki, kiedy są trzez
wi. Są tacy, którzy biją tylko
muje wiele prób obrony przed przemocą: uzyski- pod wpływem alkoholu, ale i tacy, którzy biją tylko,
wanie obietnic o zaprzestaniu przemocy, straszenie, gdy są trzez
wi. Powoływanie się przez sprawcę na
ucieczka, chowanie się, unikanie partnera. Nikt nie alkohol jako przyczynę stosowania przemocy jest
lubi być bity, wyzywany, upokarzany, kontrolowany, formą usprawiedliwiania się w celu uniknięcia od-
mieć siniaki i połamane kości. powiedzialności  to nie ja, to alkohol. Badania za-
Mit: Dla dobra dzieci kobieta powinna zostać w chodnie wykazują, że kiedy nadużywający alkoholu
przemocowym związku mężczyz
ni przestają pić, nie jest to równoznaczne z
Fakt: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie zaprzestaniem stosowania przez nich przemocy. Nie-
potwierdza ten mit:  Są i takie zaszłości, gdy owe stety ten mit ma silny wpływ na stosowanie prawa.
zachowania spełniają znamiona stanu wyższej ko- Prokuratorzy i policjanci, którzy wierzą, że przemoc
nieczności, są bowiem dyktowane dążeniem do występuje głównie w rodzinach, gdzie nadużywa się
ocalenia małżeństwa czy dobrem dzieci lub dobrem alkoholu, często nie dostrzegają przemocy występu-
rzekomej ofiary bądz
jeszcze innymi dobrami waż- jącej w tzw. porządnych rodzinach. Z doświadczenia
niejszymi od wątpliwej godności ofiar nagannie się w pracy w Centrum Praw Kobiet wiemy, że skarżą-
prowadzących. W takich sytuacjach nawet wypełnie- cym się na przemoc kobietom z tzw. dobrych domów
nie znamion przedmiotowych znęcania się może nie jest często dużo trudniej przekonać funkcjonariuszy
wystarczyć do przypisania przestępstwa z art. 184 (II policji i sądy, iż są ofiarami przemocy. Mężczyznom
AK 198/97). nienadużywającym alkoholu łatwiej jest uniknąć
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
34 35
Mi t y i f akt y Mi t y i f akt y
odpowiedzialności karnej, ten typ sprawcy nie od-
sywna poza domem. Większość aktów przemocy do-
powiada bowiem naszym stereotypowym wyobraże-
mowej jest zaplanowana. Mężczyz
ni, którzy stosują
niom o związku przemocy z alkoholizmem. Usytu-
przemoc, rzadko działają spontanicznie. Świadomie
owanie programów przeciwdziałania przemocy przy
wybierają czas, miejsce (np. po powrocie z przyję-
agencjach zajmujących się zwalczaniem alkoholi-
cia). Kiedy sprawca uderza partnerkę, w większości
zmu ogranicza dostępność tego typu usług dla ko-
przypadków celuje w te części ciała, na których stłu-
biet z rodzin, w których nie nadużywa się alkoholu,
czenia nie będą widoczne lub będą widoczne w nie-
i utrwala stereotypy na temat związków pomiędzy
wielkim stopniu.
przemocą a nadużywaniem alkoholu.
Mit: Sprawcy przemocy sami jako dzieci byli
Mit: Kobiety fałszywie oskarżają o przemoc, by
ofiarami lub byli świadkami, jak ojciec bił matkę
uzyskać rozwód
Fakt: Nie ma dowodów, które pozwalałyby na
Fakt: Kobiety rzadko zgłaszają przemoc, kiedy
jednoznaczne stwierdzenie, iż istnieje bezpośredni
zdarzy się pierwszy raz. Przemoc najczęściej nie
związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy agre-
zaczyna się na początku związku, kiedy łatwo jest
sją sprawców a ich negatywnymi doświadczeniami
odejść, ale póz
niej, kiedy związek utrwalił się, a
wyniesionymi z dzieciństwa. To kolejny doskonały
mężczyzna ma duży wpływ na kobietę, istnieją licz-
pretekst, aby usprawiedliwić przemoc. Większość
ne powiązania (dzieci, mieszkanie), przemoc fizycz-
spośród stosujących przemoc nie ma złych doświad-
na jest często ostatnim etapem kontroli mężczyzny
czeń z dzieciństwa, a dwie trzecie tych, którzy byli
nad kobietą (kontroluje jej kontakty z rodziną i zna-
świadkami przemocy, nie stosuje jej.
jomymi, musi wszystko wiedzieć). Ofiary długo nie
Mit: Kobiety i mężczyz
ni są tak samo często
decydują się na odejście, bo mają świadomość, że to
sprawcami przemocy
prowadzi do eskalacji przemocy.
Fakt: Analizy policyjnych i sądowych rejestrów
Fałszywe oskarżenia zdarzają się rzadko (0,2),
wykazują, że w 95 98% aktów przemocy pomiędzy
nie częściej lub nawet rzadziej niż przy innych prze-
małżonkami mężczyz
ni są stroną atakującą. Kobie-
stępstwach.
ty, jeśli stosują przemoc, to prawie zawsze w samo-
Mit: Przemoc jest wynikiem choroby psychicznej
obronie lub w desperacji, odpowiadając na przemoc.
Fakt: Nie ma ścisłych związków pomiędzy prze-
Przemoc męska jest groz
niejsza, ponieważ istnieje
mocą w rodzinie a chorobami psychicznymi. Przemoc
w stosunku do kobiet jest motywowana dążeniem do większe prawdopodobieństwo uszkodzenia ciała.
kontroli i utrzymaniem władzy nad partnerką. Kobieta zwykle doznaje urazów niezależnie od tego,
Mit: Mężczyzna jest z natury agresywny i nie po- czy się broni, czy odpowiada przemocą na przemoc.
trafi kontrolować swojej agresji
Mit: Bita kobieta może bez problemu odejść od
Fakt: Większość mężczyzn, którzy są sprawcami
maltretującego ją partnera. Jeśli nie odchodzi, wi-
przemocy w stosunku do osoby bliskiej, nie jest agre-
docznie to akceptuje.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
36 37
1. Pr zemoc w r odzi ni e  char akt er ys t yka zj awi s ka 1. Pr zemoc w r odzi ni e  char akt er ys t yka zj awi s ka
Fakt: Lęk, zależność ekonomiczna, niemożność rodzinną, ale wiedza o kosztach psychologicznych,
utrzymania siebie i dzieci, obawa o nie, presja ze społecznych, zdrowotnych i ekonomicznych prze-
strony otoczenia to tylko niektóre z przyczyn pozo- mocy temu przeczy.
stawania ze sprawcą. Badania pokazują, że przemoc, której celem jest
Psychologiczne skutki doznawania przemocy, ta- utrzymanie władzy i kontroli, zniewolenie ofiary,
kie jak: zmiana obrazu siebie, utrata wiary we własne podporządkowanie jej żądaniom i potrzebom spraw-
siły i możliwości, zaufania do siebie i innych, to m.in. cy, pojawia się we wszystkich grupach społecznych
utrudnia wychodzenie z krzywdzącego związku. Ko- i nie zależy od poziomu wykształcenia, zamożności
biety nie akceptują przemocy, czasem nie wierzą czy przynależności do danej klasy albo kultury.
tylko, że cokolwiek może się zmienić po kolejnych Nie jest prawdą, że sprawcy to osoby uzależnio-
nieudanych próbach obrony. Bierność i depresja to ne czy chore psychicznie.
skutki doznawania przemocy. Znęcanie się nad rodziną jest najczęściej popeł-
nianym przestępstwem w Polsce po przestępstwach
przeciwko mieniu i życiu. Szacuje się, że co roku
kilkaset kobiet w Polsce ginie z powodu przemocy
domowej.
1. Przemoc w rodzinie  Ujawnienie przemocy w stosunku do bliskich
osób jest stosunkowo mało prawdopodobne. Osoba
charakterystyka zjawiska
składająca zawiadomienie o popełnieniu przestęp-
stwa musi liczyć się ze wzrostem zagrożenia, społecz-
nym potępieniem, znikomymi korzyściami, a także z
Wokół przemocy w rodzinie narosło wiele mitów, emocjonalnymi kosztami ukarania dobrze znanego
np. przekonanie, że jest to zjawisko marginalne, wy- człowieka (co może się wiązać z poczuciem winy).
stępujące wyłącznie w patologicznych środowiskach.
Tymczasem według danych statystycznych przemoc
w rodzinie jest zjawiskiem powszechnym i stanowi
poważny społeczny problem. Wiele kobiet w pew- 1.1. Czym jest przemoc w rodzinie?
nych okresach swego życia staje się ofiarami róż-
nych form przemocy: bicia, wymuszania współżycia Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystu-
seksualnego, poniżania i znęcania się psychiczne- jące przewagę sił działanie skierowane przeciwko
go. Najczęściej sprawcami przemocy są mężczyz
ni członkowi rodziny, naruszające jego godność oraz
(95%), a jej ofiarami kobiety i dzieci. Panuje przeko- podstawowe prawa i dobra osobiste, powodujące
nanie, że przemoc w rodzinie jest sprawą prywatną, cierpienie i szkody fizyczne oraz psychiczne.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
38 39
1. Pr zemoc w r odzi ni e  char akt er ys t yka zj awi s ka 1. Pr zemoc w r odzi ni e  char akt er ys t yka zj awi s ka
Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że jest: Seksualna wymuszanie współżycia, wyśmiewanie
zachowań seksualnych, zmuszanie do
intencjonalna, tzn. jest zamierzonym i celowym
nieakceptowanych pieszczot i praktyk: do
działaniem;
seksu sadystycznego, z osobami trzecimi
jest nakierowana na kontrolowanie i podporząd-
Ekonomiczna zakazywanie podjęcia pracy zawodowej,
kowanie ofiary;
i zaniedbanie zabieranie, kontrolowanie i wydzielenie
pieniędzy, ukrywanie informacji o
narusza prawa i dobra osobiste drugiego czło-
stanie finansów rodziny, zmuszanie do
wieka, np. prawo do godności, nietykalności fi-
podpisywania zobowiązań finansowych,
zycznej, szacunku;
kredytów, weksli
zachodzi w warunkach wyraz
nej asymetrii sił 
ofiara jest słabsza, a sprawca ma i wykorzystuje
przewagę fizyczną, psychiczną, ekonomiczną;
powoduje szkody fizyczne i psychiczne: cierpie- 1.3. Cykl przemocy
nie i ból oraz naraża zdrowie i życie ofiary.
Przemoc jest zjawiskiem rozwijającym się we-
dług pewnych prawidłowości; najczęściej rozwija się
i trwa w charakterystycznym cyklu opisanym przez
1.2. Rodzaje i formy przemocy L.E. Walker (1993).
Cykl przemocy składa się trzech faz i cyklicznie
Przemoc w rodzinie może przybierać różne ro- się powtarza.
dzaje i formy przedstawione w poniższej tabeli:
Faza narastania napięcia
Istotą tej fazy jest stopniowy wzrost napięcia oraz
Rodzaje
Formy
przemocy
nasilające się sytuacje konfliktowe. Partner jest stale
Fizyczna popychanie, szarpanie, policzkowanie, pobudzony i poirytowany. Często wywołuje awan-
wykręcanie rąk, duszenie, kopanie,
tury. Może zacząć więcej pić lub zażywać narkoty-
nieudzielanie koniecznej pomocy
ki. Kobieta stara się opanowywać sytuację: spełnia
medycznej, zadawanie ran, pozbawianie
wszystkie zachcianki, uspokaja, wypełnia obowiąz-
jedzenia, snu
ki, zastanawia się, co może zrobić, by powstrzymać
Psychiczna ciągła krytyka poglądów, zachowań,
uczuć, wyglądu, wyzwiska i upokarzanie,
partnera przed wyrządzeniem krzywdy. Na tym
domaganie się posłuszeństwa, stałe
etapie dochodzi do pomniejszych aktów przemocy.
kontrolowanie, izolowanie od rodziny
Niektóre kobiety w tym czasie skarżą się na różne
i przyjaciół, grożenie zabraniem dzieci,
wmawianie choroby psychicznej dolegliwości fizyczne, takie jak: bóle głowy, żołąd-
ka, bezsenność. Inne wpadają w apatię, tracą ener-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
40 41
1. Pr zemoc w r odzi ni e  char akt er ys t yka zj awi s ka 2. Jak dzi ał aj ą s pr awcy?
bił. To w tym okresie ofiary najczęściej wycofują się z
gię do życia lub stają się niespokojne i pobudliwe.
działań zmierzających do uzyskania pomocy.
To wynik narastania napięcia, które staje się nie do
Faza miodowego miesiąca nie trwa długo. Na-
zniesienia.
pięcie powraca i cykl przemocy powtarza się, ale co-
raz częściej, a sama przemoc staje się dotkliwsza i
Faza aktu przemocy
coraz bardziej brutalna.
Eskalacja napięcia prowadzi w końcu do aktu
przemocy fizycznej zagrażającej zdrowiu i życiu ofia-
ry, czemu towarzyszy zwykle skrajna agresja werbal-
na. Eksplozję powoduje czynnik wyzwalający, zazwy-
czaj drobiazg, np. drobna kłótnia, spóz
nienie,  za
2. Jak działają sprawcy?
słona zupa . Ta faza cyklu jest krótka, zazwyczaj trwa
od 2 do 48 godzin, i cechuje ją ogromna brutalność.
Czasem etap ten oznacza walkę o przeżycie. Po za-
Dla zrozumienia natury i dynamiki relacji łą-
kończeniu wybuchu kobieta jest w szoku. Odczuwa
czącej ofiarę i sprawcę warto przyjrzeć się metodom
przerażenie, wstyd, złość i bezradność. Najczęściej
działań osób stosujących przemoc.
właśnie wtedy decyduje się zwrócić po pomoc.
W związkach, w których dochodzi do przemocy,
wszystko zaczyna się niewinnie: od stopniowego
Faza spadku napięcia,
zniechęcania do kontaktów ze światem zewnętrz-
czyli tzw. miodowego miesiąca
nym do coraz dotkliwszej izolacji. Stopniowo partner
Sprawca wyraża żal, przeprasza, odgrywa rolę
coraz bardziej kontroluje kobietę, jej myśli, zacho-
przykładnego męża, okazuje ciepło i miłość, pomaga
wania, zasiewa wątpliwości, czy inni się nią intere-
w domu, demonstruje przywiązanie do żony, obie-
sują, jest zazdrosny i oskarża ją o wszystko.
cuje, że nigdy więcej tak się nie zachowa. Kobieta
Wszystkie te działania można określić jako tzw.
zaczyna wierzyć, że partner się zmienił, zrozumiał
pranie mózgu. To psychotechnika służąca szybkiej
i że to był jedynie incydent. W związkach o dłuż-
i intensywnej indoktrynacji, by zmienić osobowość
szym stażu pojednanie następuje poprzez udawanie,
(uczucia, potrzeby, przekonania, poczucie tożsamo-
że nic się nie zdarzyło, tzw. ciche dni. Wszystko to
ści), dążąca do tego, by uczynić kogoś krańcowo lojal-
podtrzymuje traumatyczną więz
, od której uzależ- nym, działającym zgodnie z oczekiwaniami manipu-
niają się zarówno ofiary, jak i sprawcy. Utrzymuje to latora. Główne elementy techniki  prania mózgu to:
ofiarę w związku, a pod wpływem tzw. miodowego
izolacja
miesiąca zapomina ona o doznanych cierpieniach, a
polega na stopniowym pozbawianiu wsparcia
sprawca utwierdza się w poczuciu bezkarności, bo
z zewnątrz: ograniczaniu kontaktów z rodziną
nie ponosi jakichkolwiek konsekwencji za to, co zro-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
42 43
2. Jak dzi ał aj ą s pr awcy? 3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy
i przyjaciółmi, zabranianiu podjęcia pracy za- przychylność od czasu do czasu
robkowej czy aktywności społecznej. Służy uza- naprzemienność kary i nagrody utrudnia ocenę sy-
leżnieniu od sprawcy, skoncentrowaniu się na tuacji, zmniejsza wolę oporu, powoduje pozytywną
nim, czyni bardziej podatnym na jego działania, motywację do uległości. Kobieta chce wierzyć, że to
zmniejsza możliwość stawiania oporu, prowadzi był ostatni raz i że teraz wszystko będzie dobrze;
do monopolizacji uwagi;
demonstrowanie władzy
monopolizacja uwagi ma wskazać daremność stawiania oporu i utwier-
koncentrowanie uwagi ofiary na sprawcy, jego dzić w przekonaniu, że sprawca jest wszechmoc-
nastrojach, wymaganiach, przewidywaniach ko- ny: ma olbrzymie wpływy, znajomości, wzbudza
lejnych zachowań. Przy podejmowaniu jakich- powszechne zaufanie i szacunek, że nikt nie
kolwiek działań kobieta myśli, jak zareaguje albo uwierzy kobiecie, że wszelkie jej działania są
co powie partner i na nim skupia swoją uwagę; skazane na porażkę.
osłabienie, prowadzenie do przemęczenia Poddawanie długotrwałemu procesowi  prania
to wszystkie zachowania mające doprowadzić do mózgu skutkuje bezradnością, zanikiem krytycz-
utraty poczucia własnej wartości: bezsensowne nego myślenia, całkowitym podporządkowaniem,
zadania, ograniczenia, pozbawianie jedzenia i utratą poczucia własnej wartości, degradacją obrazu
snu, wymuszanie nieakceptowanych praktyk sek- siebie, bezkrytycznym przyjmowaniem rzeczywisto-
sualnych, wmawianie choroby psychicznej, upo- ści kreowanej przez sprawcę, zmniejszaniem aktyw-
karzanie, poniżanie, manipulowanie dziećmi; ności, rezygnacją z działań.
groz
by
by zniewolić ofiarę, sprawca nie musi ciągle sto-
sować przemocy fizycznej, wystarczy systema-
tyczne wywoływanie uczucia lęku, przerażenia, 3. Psychologiczne skutki
kreowanie atmosfery zagrożenia poprzez groz
by
doznawania przemocy
(pozbawienia życia, oszpecenia, kompromita-
cji, zrobienia krzywdy dzieciom). To powoduje
u ofiary chroniczne napięcie i strach, poczucie
stałego zagrożenia i wzmożoną czujność; Maltretowane kobiety wstydzą się tego, że są
bite i zazwyczaj próbują to ukryć nawet przed bliską
rodziną. Z różnych powodów nie zgłaszają przypad-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
44 45
3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy 3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy
ków maltretowania. Niekiedy przyczyną jest poczu- śli i próby samobójcze, utrata szacunku dla siebie i
cie winy i wstydu, kiedy indziej społeczna akcepta- wiary we własne możliwości. Osoby takie doświad-
czają siebie jako bezbronne, bezradne i podatne na
cja stosowania przemocy i postrzeganie siebie jako
zranienia. Osoby maltretowane tracą podstawowe
osoby skazanej na porażkę lub osoby współodpowie-
poczucie bezpieczeństwa i zaufanie do siebie. Mają
dzialnej za przemoc. Szukają winy w sobie i zasta-
skrajnie niską samoocenę, są podejrzliwe, czują
nawiają się, co mogłyby zmienić, żeby uniknąć bicia:
uogólnioną złość i urazę do wszystkich ludzi, utraciły
 to moja wina, mogłam go nie prowokować , są prze-
nadzieję na znalezienie wyjścia z sytuacji. Następ-
konane, że to  ich działanie spowodowało przemoc .
stwem urazów mogą być także zmiany w sposobie
Postrzegają siebie jako osoby, które nie mają jakiej-
widzenia siebie i świata. Ofiary postrzegają siebie
kolwiek kontroli nad własnym życiem i otoczeniem.
jako winne, pozbawione wartości, kompletnie od-
Intensywna, powtarzająca się, zagrażająca życiu
mienne od innych  albo jako wyjątkowe, albo bardzo
przemoc powoduje, że ofiary są w stanie analizować
samotne, niezrozumiane przez otoczenie. Świat jawi
tylko aktualną sytuację. Cały wysiłek skupiają na
im się jako wrogi i niepojęty. Wśród zaburzeń moż-
przetrwaniu, a nie na rozwiązaniu problemu. Oba-
na wymienić patologiczne przywiązanie do sprawcy,
wiają się, że ujawnienie przemocy może zagrozić
uogólnioną nieufność i wrogość, unikanie zmian i
ich życiu. Osoby doznające przemocy nie wierzą w
niezdolność do nawiązywania nowych kontaktów,
możliwość zmiany obecnej sytuacji, a jeśli takowa się
trudności w budowaniu granic i mówieniu  nie .
pojawia, nisko oceniają szanse jej realizacji. Badania
Ofiara pomniejsza siebie, nigdy nie bierze pod
potwierdzają, że ofiary przemocy w rodzinie zgłaszają
uwagę swoich potrzeb, nie domaga się swoich praw.
się po pomoc dopiero wtedy, gdy ich problemy przy-
Potrafi przeciwstawić się, gdy atak dotyczy innych, a
bierają niezwykle poważny charakter. Przemoc czyni
nie umie bronić siebie. Jest opętana pojęciem powin-
z człowieka istotę bezwolną i zależną.
ności: powinnam zareagować, nie pozwolić, prze-
Kobiety mogą nie rozumieć związku między
widzieć. Obwinia siebie, nie potrafi prosić o pomoc,
swoim stanem a sytuacją przemocy i podejrzewać u
rozsiewa aurę niepewności i niepokoju, co może po-
siebie chorobę psychiczną, a w związku z tym uni-
wodować, że nie budzi empatii. Oczekuje porażki.
kać kontaktu z profesjonalistami: psychologiem czy
Bierze odpowiedzialność za wszystko, niezależnie od
psychiatrą, z lęku przed rozpoznaniem takiej choro-
tego, czy miała na to jakiś wpływ; przede wszystkim
by i umieszczeniem w szpitalu.
bierze pod uwagę punkt widzenia innych ludzi, w
Typowe dla osób doznających przemocy są: de-
tym oczywiście głównie sprawcy, starając się dociec,
presja i wyższy poziom lęku, rozlany niepokój z in-
co on myśli, czego pragnie, do czego zmierza. Podej-
truzyjnymi myślami, chwiejność emocjonalna, zabu-
muje próby przezwyciężenia dotkliwego cierpienia,
rzenia koncentracji i uwagi, chroniczne bóle i objawy
 zapomina o doznanych krzywdach, pomniejszając
somatyczne, często diagnozowane jako nerwica; my-
ich rozmiary i wpływ na swoje życie, wynajduje so-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
46 47
3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy 3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy
bie absorbujące zajęcie niemożliwe do zrealizowa- Przemoc w rodzinie jest skrajnie urazową sytu-
nia, ucieka w alkohol, narkotyki czy nawet śmierć. acją wywoływaną przez intencjonalne i długotrwa-
Taktyką ucieczki od cierpienia jest zaprzecze- łe działania innego człowieka. Skutki podlegania
nie. Pomniejszanie znaczenia urazu, zapominanie przemocy można diagnozować jako zaburzenie post-
o najboleśniejszych przeżyciach chroni przed zwąt- traumatyczne, zespół stresu pourazowego (PTSD), z
pieniem, rozpaczą i przerażeniem. Koncentracja na objawami takimi, jak:
samooskarżeniach i opisie zachowań, które mogły nadmierne pobudzenie: drażliwość lub wybuchy
sprowokować partnera, przywraca jej wiarę w spra- gniewu, płacz, zaburzenia jedzenia i snu, trud-
wiedliwy świat i poczucie sprawczości, pozwala my- ności z zasypianiem, napady paniki, hiperaktyw-
śleć, że  skoro sama sprowokowałam napastnika, to ność, nadmierna czujność, uogólniony niepokój,
ode mnie samej zależy, czy w przyszłości uda mi się przesadna reakcja na bodziec, stan stałego, nie-
uniknąć podobnych cierpień . spokojnego pogotowia. Nadmierne pobudzenie
W literaturze można spotkać się z opisem pięciu odzwierciedla ciągłe oczekiwanie na niebezpie-
kategorii reakcji psychologicznych na sytuacje ura- czeństwo;
zową przemocy. wtargnięcia, reakcja polegająca na ponownym
odtwarzaniu urazowych wydarzeń: powracające
natarczywe i wyraziste wspomnienia o zdarze-
Wzorce reakcji psychologicznych3 niu, koszmary senne o nim, intensywne nega-
tywne uczucia w reakcji na bodziec kojarzony
Emocjonalne lęk, niepokój, natręctwa, depresja, wstyd,
z urazową sytuacją. Wtargnięcia są rezultatem
poczucie winy
niemożności zapomnienia traumatycznego zda-
Poznawcze złudzenia, derealizacja, zjawiska
rzenia;
dysocjacyjne
zawężenie, reakcje unikowe: unikanie bodz
ców
Behawioralne zachowania samobójcze, uzależnienia,
związanych z urazem, psychiczne odrętwienie,
zaburzone funkcjonowanie społeczne,
zmniejszone zainteresowanie światem: unikanie
zaburzenia osobowości
wszelkich więzi i relacji oraz aktywności, objawy
Biologiczne nadmierne pobudzenie fizjologiczne,
depresyjne, bierność, minimalizacja, dysocjacja,
zaburzenia somatyczne
zaprzeczanie, wyparcie urazowego doświadcze-
Interpersonalne problemy z seksualnością, problemy
nia. Zawężenie wyraża odrętwienie, w które po-
w związkach, ofiara stająca się sprawcą
przemocy pada człowiek po poddaniu się.
3
A. Dobrzyńska-Mesterhazy, ,,Wybrane zagadnienia inter-
wencji kryzysowej wg I. L. Mc Cann, D. Sakheim i D. Abraham-
son, 1988 r.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
48 49
3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy 3. Ps ychol ogi czne s kut ki doznawani a pr zemocy
ambiwalencja: przeżywanie jednoczesnych
3.1. Wpływ przemocy domowej sprzecznych uczuć, np. nienawiści i miłości do
rodzica  sprawcy przemocy, niepewność wła-
na dzieci
snych myśli i emocji;
Opisując skutki doznawania przemocy, nie spo- emocjonalna labilność;
sób pominąć jej wpływu na dzieci. dolegliwości związane ze stresem: bóle głowy,
Kobiety bardzo często zostają w krzywdzącym żołądka, moczenie nocne, zaburzenia snu, kosz-
związku  dla dobra dzieci albo dlatego,  żeby mia- mary senne;
ły ojca . Racjonalizują i minimalizują wpływ dora- izolacja i brak zaufania, problemy z nawiązywa-
stania w przemocowym domu na ich psychikę. Czę- niem bliskich kontaktów, nieumiejętność wcho-
sto podkreślają:  Mnie krzywdzi, ale bardzo kocha dzenia w relacje interpersonalne;
dzieci ;  one nie widzą przemocy, ukrywam to przed kłopoty w szkole: trudności w nauce i koncentra-
nimi , nie doceniając, że dzieci, podobnie jak one, cji, opuszczanie lekcji;
mają własne przekonania, poglądy, uczucia, lęki i że szczególna podatność na uzależnienia od alko-
są bardzo czujnymi obserwatorami. holu i narkotyków.
Badania pokazują, że przemoc w rodzinie doty- Dzieci wychowane w domach, w których docho-
czy wszystkich jej członków. Przemocy wobec kobiet dzi do przemocy, często padają ofiarami przemocy
często towarzyszy przemoc wobec dzieci. Poza tym fizycznej, psychicznej i seksualnej, a także często
wychowywanie się i wzrastanie w atmosferze prze- doświadczają nadużyć emocjonalnych. Zauważając
mocy, bycie jej świadkiem powoduje takie same emocjonalne reakcje dzieci na uraz, jakim jest do-
objawy jak u dziecka bezpośrednio krzywdzonego. świadczanie przemocy, należy wystrzegać się obwi-
Dzieci, które obserwują przemoc i jej doznają, ule- niania i zrzucania odpowiedzialności na kobiety za
gają podwójnej wiktymizacji. ich przyszłość, zdrowie psychiczne czy zachowania.
Niektóre typowe zachowania dzieci wychowują- Nie wszystkie dzieci z takich rodzin w równym
cych się w przemocowych domach: stopniu przeżywają problem, nie wszystkie go so-
przeżywanie stałego lęku, niepokoju, zagrożenia; bie uświadamiają. Ale zawsze potrzebują pomocy w
niska samoocena, brak poczucia bezpieczeństwa; przetrwaniu trudnej sytuacji i uporaniu się ze swymi
poczucie winy i odpowiedzialności za przemoc, uczuciami.
obwinianie siebie;
agresywność, zaczepianie innych dzieci, niewy-
tłumaczalne wybuchy złości;
depresyjność i izolowanie się jako wynik przeży-
wania bezsilności i bezradności wobec przemocy;
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
50 51
4. Dl aczego ni e odchodzą? 4. Dl aczego ni e odchodzą?
nić im mieszkania. Do tego obawia się, że partner
4. Dlaczego spełni groz
by i zrobi krzywdę jej lub bliskim.
2. Pułapka psychiczna. Kobieta czując się odpowie-
nie odchodzą?
dzialna za jakość związku usiłuje usprawiedliwić
swój czas i wysiłek włożony w przeszłości w jego
podtrzymywanie. W przeciwnym razie jej poczu-
Dla osób, które nie przeżyły długotrwałego, po- cie własnej wartości, które jest określane przez
wtarzającego się doświadczenia bycia krzywdzonym zdolność podtrzymywania i naprawiania związku
pozostawanie w przemocowym związku jest zupeł- ( mój związek świadczy o mnie ) spadłoby do zera.
nie niezrozumiałe. Powszechne jest przekonanie, że Mechanizmem leżącym u podłoża tej pułapki jest
my w podobnych okolicznościach zachowalibyśmy przyjęcie całkowitej odpowiedzialności za dzia-
się inaczej: odważniej, bardziej konsekwentnie, nie łania, których efekt nie zależy tylko od jednostki
dalibyśmy się& Stąd już tylko krok do przypisywa- i przekonanie, że inwestycja, zaangażowanie jest
nia ofiarom słabości osobowości, charakteru, tłuma- zbyt duże, by zrezygnować i zaczynać wszystko
czenia ich zachowań defektem, że widocznie nie jest od początku. Kobieta wkłada bardzo dużo wysił-
im aż tak z
le, skoro nic nie zmieniają. Czasami ofia- ku w to, by związek był udany. Kiedy to się nie
ra jest surowiej oceniania od sprawcy i poddawana udaje wzrasta poczucie winy, a to z kolei sprzyja
bezlitosnej krytyce. uruchomieniu mechanizmów obronnych, głów-
Co sprawia, że ofiary nie próbują walczyć z za- nie racjonalizacji i interpretowaniu porażek oko-
grożeniem? Dla lepszego zrozumienia ich skompli- licznościami zewnętrznymi,  gdybym się lepiej
kowanej sytuacji należy wiedzieć, że przyczyny tej postarała, powiedziała inaczej . Kobieta zaczyna
sytuacji są wielorakie. wierzyć, że zasłużyła na swój los.
Sytuację tę M. J. Strube wyjaśnia, pokazując 3. Pułapka lęku. Ofiara ma katastroficzne wyobra-
cztery możliwe modele:4 żenia na temat swego przyszłego życia w samot-
1. Pułapka sytuacyjna. Kobieta maltretowana ocenia, ności. Lęk przed nieznanym jest czasami silniej-
że korzyści z pozostawania w związku są większe szy niż strach przed partnerem. Lęk, że działanie
niż zysk z odejścia. Wiele zainwestowała w zwią- może tylko pogorszyć sytuację, że będzie gorzej.
zek, nie widzi alternatyw i boi się odwetu. Jest za- Obawia się, że sama sobie nie poradzi, że już nikt
leżna finansowo od partnera i przekonana, że nie więcej z nią się nie zwiąże.
będzie w stanie sama utrzymać dzieci czy zapew- 4. Wyuczona bezradność (model wg Seligmana).
Osoba maltretowana traci umiejętności przewi-
dywania i podejmowania skutecznych działań.
4
A. Dobrzyńska-Mesterhazy ,,Wybrane zagadnienia inter-
Proces ten w odniesieniu do ofiar przemocy opi-
wencji kryzysowej
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
52 53
4. Dl aczego ni e odchodzą? 5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy?
sali Walker i Brown 3 (1985)5. Przedstawili oni
mechanizm, który powoduje, że kobiety doznają-
5. Jak pracować
ce wielokrotnego maltretowania stopniowo prze-
stają widzieć możliwe wyjścia z sytuacji, czują, że z osobami doznającymi
nie mają już kontroli nad sytuacją i że cokolwiek
przemocy?
zrobią, niczego to nie zmieni. Wysiłki podejmo-
wane, by uniknąć przemocy, słabną, a kobiety
Celem pomocy osobom doznającym przemocy
uczą się, jak przetrwać i przystosować. Większą
jest zapewnienie bezpieczeństwa oraz wspieranie ich
podatność na rozwój wyuczonej bezradności ma
w przejmowaniu większej kontroli nad swoim życiem,
kobieta, która w okresie dzieciństwa i dojrzewa-
odbudowanie poczucia osobistej mocy.
nia doświadczyła następujących sytuacji:
PRZE-MOC to działania przeciwko osobistej
była świadkiem lub ofiarą przemocy;
mocy człowieka.
doświadczyła seksualnego molestowania lub
Przemoc odziera ofiarę z poczucia siły i kontroli,
nadużycia;
a podstawowym warunkiem wyzdrowienia jest ich
przeżyła utratę kontroli (śmierć bliskiego, alko-
odzyskanie.
holizm bliskich, rozwód);
PO-MOC to działania pomagające odbudowy-
ma sztywne zasady i wyobrażenia dotyczące roli
wać wewnętrzną moc człowieka.
kobiety;
Powrót do zdrowia osoby z doświadczeniami prze-
przeszła chroniczną, poważną chorobę.
mocy polega na tym, by ofiara odzyskała siły i stwo-
Pozostawaniu kobiet w przemocowych związ-
rzyła nowe związki, bo istotą urazu psychicznego jest
kach sprzyja negatywny obraz siebie, który może
pozbawienie siły i zerwanie związków z innymi.
być m.in. konsekwencją doznawania przemocy w
Niejedna próba pomocy była nieskuteczna, bo
dzieciństwie. Wiele kobiet żywi przekonanie, że nie
nie została spełniona podstawowa zasada: przywró-
mogą opuścić partnera ze względu na dobro dzieci,
cenie poczucia siły. Znaczenie odzyskania przez
że to pozbawianie ich czegoś wartościowego i istot-
ofiarę poczucia kontroli zostało zauważone przez
nego dla rozwoju. Także przekonania religijne i nor-
wielu badaczy. Stale trzeba pamiętać, że ona sama
my obyczajowe w środowisku powodują trwanie w
decyduje o swoim życiu, nie forsujmy zatem wła-
takich związkach, istotna jest też obawa przed ostra-
snych planów, pozostawiajmy wolny wybór, pytajmy
cyzmem, potępieniem społecznym.
o zdanie. Ofiara sama musi pracować nad poprawą
własnego stanu; inni mogą oferować rady, wsparcie,
pomoc, ale nikt jej nie wyleczy. Żadna interwencja,
która ubezwłasnowolnia, nie ułatwia leczenia, nie-
5
Kelvin Browne, Martin Herbert  Zapobieganie przemocy
zależnie jak bardzo jest uzasadniona i wskazana,
w rodzinie , str. 89
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
54 55
5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy? 5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy?
dlatego w tego typu działaniach tak istotne jest po- swoich możliwości w tym zakresie;
szanowanie podmiotowości klientów, bo to głównie uznaniu ważności swoich uczuć, myśli i wyborów;
niszczy przemoc. podejmowaniu własnych decyzji i wyborów;
Poszanowanie podmiotowości związane jest z przezwyciężeniu skutków przemocy;
poszanowaniem woli, gotowości do wprowadzania ponownym nawiązaniu wspierających związków
zmian oraz indywidualnego tempa. Otwarcie się na interpersonalnych.
to, jak klient rozumie własną sytuację, jest podsta- Punktem wyjścia do pracy z osobami dozna-
wą jej rozumienia przez osoby pomagające i od tego jącymi przemocy jest przyjęcie założenia, że nic
zależą proponowane rozwiązania. Często okazuje nie usprawiedliwia przemocy i nie znosi odpowie-
się, że udzielenie wsparcia i zrozumienie pozwala dzialności za nią ze sprawcy bez względu na oko-
ujawnić nieoczekiwane, zaskakujące możliwości po liczności i na to, co zrobiła ofiara.
stronie osób poszkodowanych. Poza tym należy podkreślić wagę pierwszego
Warto pamiętać, że kobieta jest ekspertem w kwe- kontaktu z ofiarą przemocy, gdyż od powodzenia tego
stii własnych potrzeb, dlatego nie można traktować spotkania zależy, czy pomoc będzie możliwa i czy uda
jej jako bezbronnej ofiary. To ona podejmuje samo- się wzbudzić nadzieję na rozwiązanie problemu.
dzielne decyzje, co pozwala jej stopniowo odzyskiwać Pracę psychologiczną z ofiarami można podzie-
poczucie kontroli i władzy nad własnym życiem. lić na trzy etapy:
Proces odzyskiwania kontroli rozpoczyna zaak- diagnozę problemu;
ceptowanie diagnozy, że doznaje się przemocy. Po- stworzenie i wprowadzenie w życie planu bez-
szkodowana nie jest już uwięziona w typowej dla pieczeństwa;
urazu nieokreśloności. Dowiaduje się, że nie jest pracę nad skutkami przemocy.
sama, że podobnie cierpią inni; że nie jest obłąkana
i że syndromy pourazowe są normalną ludzką reak-
cją na to, co im się zdarzyło, a także, że może mieć
nadzieję na wyzdrowienie, tak jak inni wyzdrowieli. 5.1. Etapy pracy z osobami
Pomoc psychologiczna udzielana ofierze prze-
doznającymi przemocy
mocy ma pomóc w:
uznaniu istnienia przemocy bez obwiniania się Diagnoza sytuacji klienta
za nią; Ma ułatwić rozpoznanie sytuacji, w jakiej znaj-
zrozumieniu, że doznawanie przemocy jest po- duje się osoba doznająca przemocy, co jest bardzo
wszechne i nie dotyczy wyłącznie jej; istotne w planowaniu pomocy.
zapewnieniu bezpieczeństwa; Diagnoza powinna sprawić, by klientka samo-
dostrzeżeniu alternatywnych rozwiązań proble- dzielnie oceniła sytuację, a nie widziała ją oczami
mu przemocy oraz w zbadaniu sprawcy, oraz uznała, że to, co się dzieje w rodzinie,
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
56 57
5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy? 5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy?
jest złem i przestępstwem. Uświadomienie i nazwanie rządek świata, w którym sprawca jest wszechwładny
sytuacji może być początkiem gruntownej zmiany. i wszechmocy, a ofiara nieważna.
Pracę psychologiczną z klientką należy rozpo-
cząć od zebrania informacji o jej historii życia, spo- Uczucia
sobach radzenia sobie z przemocą, jej potrzebach i Zrozumienie reakcji klientki jest niezbędne dla na-
oczekiwaniach, przekonaniach na temat przemocy, wiązania kontaktu i udzielenia wsparcia, a polega na:
własnej osoby, sprawcy, oraz o tym, co myśli i czuje. uznaniu objawów;
przyjęciu, że jest to normalna reakcja na nienor-
Historia przemocy malną sytuację;
Dla wielu osób wstępna konsultacja psycholo- przywracaniu poczucia bezpieczeństwa poprzez
giczna to pierwsza okazja, by przełamać tabu milcze- doświadczenie bezpiecznego kontaktu i udziele-
nia, wyjść z izolacji i kręgu tajemnicy oraz swobod- nie schronienia.
nie opowiedzieć o doznawanej przemocy. Klientki Uczucia najczęściej znane osobom doznają-
mają olbrzymią potrzebę mówienia, opowiedzenia cym przemocy to: strach, lęk, wstyd i poczucie winy.
komuś o swoim cierpieniu. Im przemoc trwa dłużej, Strach i lęk są motorem do szukania pomocy, a jedno-
tym pozostawia większe piętno we wszystkich waż- cześnie utrudniają skorzystanie z niej. Kobieta oba-
niejszych obszarach życia. Prześledzenie tych ob- wia się gróz
b sprawcy i jego agresji. Dlatego trzeba
szarów pomaga rozpoznać, co tak osłabia osobę, a co przeanalizować, co sprawca może zrobić, jeśli klient-
może stanowić siłę. Efektem pierwszego spotkania ka wezwie policję, wystąpi o alimenty, co ma robić w
jest uczucie ulgi i zdziwienie, że zostały wysłuchane sytuacji zagrożenia. Lęk często łączy się poczuciem
bez oceniania i podważania ich wiarygodności. winy, sumienie ofiary jest sojusznikiem sprawcy i
szepce:  To twoja wina, gdybyś była lepsza żoną, mat-
Przekonania ką&  ,  nie rób tego, zrobisz mu krzywdę ,  przynie-
Warto przeanalizować przekonania kobiet uwi- siesz wstyd rodzinie ,  zabierasz ojca dzieciom .
kłanych w przemoc (np.  w każdej rodzinie jest prze- Rzetelne informowanie o prawach ofiary i kon-
moc ,  skoro bije, znaczy, że mu zależy ,  to oznaka frontowanie z poczuciem bezkarności sprawcy uwal-
miłości ,  taka jest dola kobiety ,  małżeństwo jest nia od poczucia winy.
nierozerwalne ). Warto przyjrzeć się tym przeko-
naniom i poszukać ich korzeni. Praca nad zmianą Wspólne określenie oczekiwań i potrzeb
myślenia klientki jest bardzo istotnym elementem osoby poszukującej pomocy wynikających
wychodzenia z przemocy ze względu na niszczącą z diagnozy sytuacji
siłę takich stereotypów, które ograniczają działania Celem relacji jest zaspokojenie potrzeb klientki
służące swojej ochronie, a jednocześnie kreują po- i ma umożliwić jej przyjęcie odpowiedzialności za
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
58 59
5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy? 5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy?
siebie i ułatwić podejmowanie decyzji, aczkolwiek
jest bardzo ważne, by od początku było jasne, że 5.2. O czym pamiętać, udzielając
celem pracy z terapeutą jest skuteczne zatrzymanie
pomocy?
przemocy.
Każdemu przedstawionemu przez klientkę pro- Zadbaj o czas i miejsce rozmowy: o bezpieczne,
blemowi powinno towarzyszyć sprawdzenie, jakie dyskretne miejsce, gdzie nikt nie będzie prze-
ma oczekiwania wobec osoby pomagającej. Aby nie szkadzał, i zarezerwuj wystarczającą ilość czasu.
przeżywać rozterek przy odsyłaniu klientki do innego Słuchaj uważnie: nie oceniaj, nie krytykuj, raczej
specjalisty, trzeba ustalić, czy jestem w stanie się zaj- wzmacniaj i podkreślaj najmniejsze osiągnięcia.
mować, wyjaśnić, kto inny mógłby zajmować się tego Okazuj wsparcie, szacunek i akceptację. Próbuj
typu problemami. Istotne jest, by kobieta wiedziała, być empatyczny i zrozumieć ofiarę. Znajdz
jej
w czym możemy jej pomóc, a co przekracza nasze mocne strony i wzmacniaj je. Bądz
słuchaczem,
możliwości i kompetencje, a także ile czasu może- a nie wykładowcą.
my poświęcić naszej relacji. Zdarza się bowiem, że W kontakcie należy wystrzegać się: dawania
oczekiwania są nierealne, np. klientka spodziewa się rad  trzeba zrobić to i to , uogólniania  wszy-
recepty albo konkretnej rady, co zrobić, żeby on się scy sprawcy przemocy&  , pocieszania  na pew-
zmienił, jak nie reagować na to, co dzieje się w domu. no wszystko się ułoży , zaprzeczania uczuciom
Potrzeby zgłaszane przez kobietę przeformułowujemy  nie ma powodu do takiej reakcji, inni mają go-
na cele do pracy w kontakcie terapeutycznym. rzej , oceniania i potępiania sprawcy  to potwór
i psychopata , wyręczania w podejmowaniu de-
Opracowanie planu pomocy cyzji  teraz to trzeba szybko zgłosić policji , mó-
Po zaakceptowaniu celów odpowiadających do- wienia niezrozumiałym językiem  jest to wynik
konanej diagnozie sytuacji i przeformułowanych po- błędnych atrybucji , obiecywania czegoś czy
trzeb niezbędne jest ustalenie kolejności celów do stwarzania fałszywych nadziei.
realizacji. Przypominaj rozmówczyni, że jesteś po to, by
jej pomóc. Czasem ofiara bagatelizuje sytuację.
Realizacja Taki sposób przedstawienia może wynikać z ni-
Kolejne konsultacje, które mają monitorować skiej samooceny, dystansowania się do własnych
udzielaną pomoc i ewentualne korekty planu, czy- uczuć, braku zaufania do siebie.
li uzyskanie wystarczającej siły do skutecznego za- Szczególnie ważna dla osób z doświadczenia-
trzymywania przemocy. mi przemocy jest dbałość o granice, nieustanna
świadomość autonomii klienta, wyrażająca się
powstrzymywaniem od wywierania wpływu, nie-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
60 61
5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy? 5. Jak pr acować z os obami doznaj ącymi pr zemocy?
ingerowaniem w życiowe decyzje. Stale trzeba Aktywnie z nimi współpracuj.
pamiętać o tym, że pacjent sam decyduje o swo- Wspieraj ją, nawet jeśli ogarnie cię zniechęcenie.
im życiu. Nie forsuj własnych planów, pozosta- Niektóre ofiary odchodzą od partnera i wracają
wiaj wolny wybór, pytaj klientkę o jej zdanie. do niego po kilka razy. To ważne, by w procesie
Dąż do tego, by konsultacja kończyła się planem zmian osoba doznająca przemocy miała zagwa-
działania, nie dawaniem rad. rantowane prawo do kroków wycofujących. Nie
Pomagaj rozmówczyni odnajdować jej własne jest to oznaka twojego niepowodzenia.
rozwiązanie. Można spytać:  co chciałabyś zro- Nie zapewniaj o dotrzymaniu tajemnicy. Najle-
bić ,  gdybyś mogła coś zrobić, co byś wybrała . piej na początku konsultacji uprzedzić klientkę,
Pomagaj sformułować plan działania, jednocze- że pewne informacje, których może ona udzie-
śnie rozważając realia i konsekwencje z tym lić, nie są traktowane jako poufne i mogą być
związane lub inne możliwe wyjścia, jeśli plan się podstawą do wszczęcia czynności interwencyj-
nie uda. nych, czyli powiadomienia odpowiednich służb
Pytaj wprost o przemoc. Rozmawiaj z ofiarą od- i instytucji (sądu, opieki społecznej), i to nawet
dzielnie, bez udziału sprawcy i jej dzieci. Za- wbrew jej obecnej gotowości do tego typu dzia-
chęcaj ją do opowiadania o swoich problemach. łania, szczególnie jeśli oceniamy, że pozostawa-
Doceń jej odwagę, jeśli zdecyduje się podzielić nie w niezmienionej sytuacji stanowi zagrożenie
swoimi doświadczeniami. Jasno sprecyzuj swoje zdrowia i życia. Możemy przy tym powołać się
przekonania dotyczące przemocy:  To przestęp- na ustawę o przeciwdziałaniu przemocy nakła-
stwo, nic jej nie usprawiedliwia . dającą na nas obowiązek zawiadomienia odpo-
Koncentruj się na aktualnym motywie podjęcia wiednich instytucji, jeśli będziemy mieli choćby
rozmowy  tu i teraz . podejrzenie stosowania przemocy.
Staraj się ustalić, co klientkę skłoniło do pod- Unikaj używania etykietki  ofiara w stosunku
jęcia kontaktu i jaka pomoc jest jej najbardziej do poszkodowanej.
potrzebna, ponieważ zdarza się, że rozmówczy- Kobiety z różnych przyczyn nie chcą, by tak je
ni wypowiada się w sposób bardzo chaotyczny i nazywano. Warto pamiętać, że kobieta jest eks-
emocjonalny. pertem w kwestii własnych spraw. To ona podej-
Uświadom kobiecie, że prawo stoi po jej stronie, muje samodzielne decyzje, co pozwala jej stop-
udziel informacji o możliwościach, jakie ma, i niowo odzyskiwać poczucie kontroli i władzy
broń jej interesów. Uświadom, że przemoc w ro- nad własnym życiem. Nazwij krzywdę, którą jej
dzinie jest dość powszechnym zjawiskiem. wyrządzono.
Nawiąż współpracę z innymi służbami i instytu- Odwołuj się do jej nadziei, marzeń i planów.
cjami, które mogą jej pomóc.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
62 63
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
Uświadom, że zaakceptowanie pomocy jest ak-
6.1. Edukacja i psychoprofilaktyka
tem odwagi.
Uświadomienie sobie prawdy o własnym położe-
To działania mające na celu dostarczenie wie-
niu i podjęcie kroków w kierunku zmiany jest do-
dzy i informacji o zjawisku przemocy (czym jest, jak
wodem siły i inicjatywy, a nie słabości. Działanie
przebiega, jakie są jej skutki, jaki jest jej wpływ na
na rzecz wyzwolenia się nie oznacza zwycięstwa
dzieci), co pozwala uporać się z trudnymi uczuciami,
prześladowcy, przeciwnie wzmacnia. Klientkom
takimi jak: poczucie winy, wstyd, lęk. Edukacja słu-
niejednokrotnie wydaje się, że uznanie własne-
ży temu, by kobieta była świadoma przysługujących
go stanu, psychicznych strat, to przyznanie mo-
jej praw, czego może oczekiwać od poszczególnych
ralnego zwycięstwa sprawcy.
służb i instytucji, jaką pomoc i gdzie może uzyskać.
Terapeuta powinien przedstawić taki punkt wi-
Psychoprofilaktyka pozwala uświadomić własną sy-
dzenia otwarcie, aby dotrzeć do wstydu i poczu-
tuację i zapobiega pogłębianiu się przemocy. Zwięk-
cia klęski, które powstrzymują ofiarę przed zaak-
sza świadomość swoich praw, potrzeb i psychologicz-
ceptowaniem diagnozy i leczeniem.
nych mechanizmów zachowań. Pokazuje możliwości
radzenia sobie z przemocą.
6. Formy pomocy
6.2. Interwencja kryzysowa,
 pierwsza pomoc
psychologicznej
Interwencja kryzysowa to zespół interdyscypli-
narnych, profesjonalnych, celowych i skoordynowa-
Pomoc psychologiczna w sytuacji doznawania
nych oddziaływań wykorzystujących zasoby klienta,
przemocy zależna jest od sytuacji klientki, jej po-
jego naturalnego otoczenia społecznego oraz insty-
trzeb i celów, i może być rozumiana jako: edukacja
tucji pomagających, których celem jest ułatwienie
i psychoprofilaktyka, interwencja kryzysowa, porad-
odzyskania przezeń równowagi wewnętrznej i po-
nictwo psychologiczne, grupy samopomocy, psycho- czucia sprawczości oraz rozwiązanie problemów, bę-
terapia, terapia indywidualna lub grupowa. dących przyczyną doświadczenia kryzysowego. To,
innymi słowy, próba szybkiego poradzenia sobie z
bezpośrednimi skutkami przemocy i aktualnym pro-
blemem z wykorzystaniem energii kryzysu (łączenie
środków, możliwości i kompetencji różnych osób i
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
64 65
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
tuacji jak najbardziej oczekiwane i trafne jako posu-
służb), a przede wszystkim jest próbą wykorzystania
nięcie terapeutyczne.
możliwości samego klienta.
Umiejętności potrzebne w interwencji kryzyso-
Spotkania odbywają się często, bywa, że codzien-
wej to opanowanie i przekazywanie innym wiary we
nie. Sesja powinna mieć najwyżej do 10 12 spotkań,
co wynika z założeń interwencji jako pomocy doraz
- własne siły. Podstawowym zadaniem pomagającego
nej, ograniczonej w czasie i wyłącznie do sytuacji jest aktywne słuchanie, pozwala to uchwycić naturę
związanej z zagrożeniem. Interwencja pełni w opiece
kryzysu oraz jego konsekwencje, dodać klientce otu-
psychologicznej rolę  pogotowia ratunkowego , stąd
chy i zakomunikować wsparcie i szacunek.
potrzeba skupienia się na problemach decydujących
Ważne, by unikać wzbudzania zależności. Aby
o  tu i teraz klienta czy tych zaostrzających stan.
do tego nie dopuścić, warto skupić się na tym, co
Podczas interwencji kryzysowej trzeba często za-
można zrobić, na przyszłym działaniu, zamiast wciąż
pewnić ofiarom warunki, jakich same nie byłyby w
wracać do szczegółów sytuacji kryzysowej i skupiać
stanie sobie zapewnić. Może to być wsparcie emo-
się na tym, co się stało.
cjonalne, fizyczne albo ukierunkowanie dalszego
Koncentracja na silnych stronach klientki, na
działania. Pomagający w sytuacji kryzysu może być
jej minionych i obecnych pozytywnych doświadcze-
zmuszony do podjęcia bezpośrednich działań, np.
niach podkreśla pozytywne aspekty sytuacji i sprzy-
do fizycznego powstrzymania klientki od uczynie-
ja budowaniu u klienta wiary w zdolność do odzy-
nia krzywdy sobie lub innym, zapewnienia pomocy
skania równowagi.
medycznej, znalezienia kogoś z rodziny, przyjaciół,
Na początku pomagający powinien zadać py-
kto będzie towarzyszył jej, dopóki kryzys nie minie,
tania, by ustalić, jaką wybrać strategię interwencji.
załatwienia natychmiastowego przyjęcia do jakiejś
Poza pytaniami o zdarzenie kryzysowe mogą to być
placówki. Ofiary kryzysu są często niezdolne do pod-
następujące pytania:
jęcia samodzielnych działań i potrzebują poczucia,
Jakie zmiany nastąpiły ostatnio w twoim życiu,
że mogą na kimś polegać. Zasadniczą sprawą jest
zwłaszcza w ciągu ostatnich dni?
adekwatność formy wsparcia, szkodzące są próby
Czy miałaś jakieś poważne trudności w kontakcie
pomocy zwiększające zależność i bierność klientki,
z ważnymi dla ciebie osobami?
np. nadmierne wyręczanie, pocieszanie, wzbudza-
Co już próbowałaś zrobić w tej sprawie?
nie fałszywej nadziei.
Czy już kiedyś przeżywałaś podobne uczucia? Je-
Ludzie w sytuacji kryzysu najbardziej oczekują
śli tak, to kiedy i co wtedy zrobiłaś?
wsparcia emocjonalnego, dlatego stworzenie okazji
do swobodnego wyrażania uczuć i refleksji, informa- Jak sądzisz, co pomogłoby ci przetrwać ten kryzys?
cja zwrotna, że uczucia są rozumiane i akceptowane, Kto spośród znanych ci osób może być najbardziej
możliwość odreagowania emocji zmniejszająca ich
pomocny?
intensywność, a zwiększająca realistyczną ocenę sy-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
66 67
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
Celem tych pytań, poza uzyskaniem informacji,
Zbieranie informacji
jest wciągnięcie w proces interpretowania reakcji
Równolegle z budowaniem bezpiecznego kon-
kryzysowej i uczestnictwo w strategiach przystoso-
taktu z osobą pomagającą zbierane są informacje
wawczych.
służące ocenie rozmiarów reakcji kryzysowej, zba-
daniu jej przyczyn, ujawnieniu nadal istniejących
6.2.1. Etapy działań w interwencji kryzysowej
zagrożeń, ocenie sposobów radzenia sobie z sytu-
Działania w interwencji kryzysowej można po-
acją (czyli stopnia dezorganizacji, ale i możliwości
dzielić na trzy etapy6:
przezwyciężenia kryzysu).
nawiązywanie kontaktu emocjonalnego;
Rozmowę należy rozpocząć od oceny aktualnego
zbieranie informacji;
stanu psychicznego osoby w kryzysie. Obserwacja
rozwiązywanie problemów związanych z kryzysem.
jej wyglądu, zachowania, ujawnianych emocji, spo-
sobu i treści mówienia pozwala zastosować adekwat-
Tworzenie kontaktu emocjonalnego ną formę pomocy.
i relacji terapeutycznej W pierwszym etapie należy zebrać dane na temat:
Kluczem do tworzenia więzi terapeutycznej jest czasu trwania objawów reakcji kryzysowej;
umiejętność słuchania. W kryzysie człowiek traci okoliczności ich wystąpienia;
równowagę emocjonalną. Ma wtedy poczucie utraty subiektywnie rozumianych z
ródeł kryzysu;
kontroli i władzy nad sobą. Ludzie w kryzysie od- znaczenia, jakie nadaje się kryzysowi;
krywają, że dotychczasowe sposoby radzenia sobie wpływu kryzysu na najbliższe otoczenie;
tego, jak do tej pory były rozwiązywane podobne
z trudnościami są nieskuteczne, a to rodzi lęk i fru-
problemy;
strację. Przeżywają utratę nadziei, zachowują się
możliwości rozwiązań, jakie klient widzi;
ulegle i biernie albo agresywnie i roszczeniowo. Są
tego, co mogłoby być pomocne;
pobudzeni, niezdolni do skupienia uwagi na rozmo-
ustalenia, co jest najpilniejszą sprawą do rozwią-
wie. Sposobem na nawiązanie kontaktu i utworzenie
zywania;
więzi w takiej sytuacji jest akceptacja demonstrowa-
tego, czy klient ma oparcie w najbliższych albo
nych zachowań i cierpliwe słuchanie pomagające
w instytucjach;
odreagować bolesne wspomnienia. Uważne słucha-
kto i jak do tej pory pomógł mu w obecnych kło-
nie, empatia i akceptacja wpływają na wzrost poczu-
potach.
cia wartości osoby przeżywającej kryzys.
Na tym etapie bardzo istotne jest zebranie da-
nych o społecznym systemie wsparcia, bowiem jego
obecność lub brak ma decydujące znaczenia dla głę-
bokości i czasu trwania kryzysu. System wsparcia to
6
E. Leśniak, ,,Wybrane zagadnienia interwencji kryzyso-
ludzie (rodzina, sąsiedzi, znajomi, współpracownicy)
wej , str. 59 61.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
68 69
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
i instytucje (służba zdrowia, pomoc społeczna, poli-
W interwencji kryzysowej działania skupiają się na:
cja, ośrodki interwencji kryzysowej, grupy wsparcia)
zapewnieniu bezpieczeństwa ofierze, rodzaj po-
mogące służyć pomocą.
dejmowanych działań zależy od oszacowania ry-
Efektem tej rozmowy powinno być ustalenie kon-
zyka zagrożenia życia oraz oceny stanu fizyczne-
traktu, czyli dalszego planu działania, określenie
go i psychicznego ofiary;
liczby i częstotliwości spotkań oraz spodziewanego
zrozumieniu jej reakcji;
wyniku interwencji.
łagodzeniu objawów związanych z reakcją kry-
zysową: przywróceniu równowagi emocjonalnej
Rozwiązywanie problemów związanych
i poczucia kontroli;
z kryzysem
rozpoznaniu najpilniejszych potrzeb klientów
Po rozważeniu najbardziej realistycznych warian-
(zdrowotnych, psychologicznych, bytowych,
tów klientka ma szansę na zbudowanie planu wycho-
prawnych);
dzenia z kryzysu, mając poczucie, że to ona jest jego
uruchomieniu zasobów: budowaniu lokalnego
autorem. Plan ten powinien określać, co powinno być
systemu wsparcia i systemu kontroli;
zrobione, jaki jest udział klientki, a co pozostaje w ge-
ułożeniu planów działań.
stii interwenta. Ważne, by zaplanować pierwsze kroki
tak, by były motywacją dla dalszego wysiłku. Pierwsze
Ocena stanu zagrożenia oraz stanu fizycznego i
działania mogą być bardzo użyteczne w przełamaniu
psychicznego ofiary
poczucia bezsilności, odzyskiwaniu poczucia autono-
Ocena ryzyka odgrywa podstawową rolę w dia-
mii i kontroli nad własnym życiem. Ukierunkowanie
gnozie sytuacji. Obejmuje przewidywanie możliwo-
na nowe sposoby działania może spowodować, że oso-
ści zastosowania skrajnych form agresji przez spraw-
ba będzie poświęcać swą uwagę nie tyle przeżywaniu
cę i zdolności ofiary do skutecznej obrony, trafnej
dramatycznej sytuacji, w jakiej się znalazła, ale sposo-
oceny stopnia zagrożenia.
bom i środkom, które pomogą jej wyjść z kryzysu. Sku-
Oceniając stan psychiczny, fizyczny i ryzyko za-
pienie na  tu i teraz urealnia sytuację, ogranicza lęko-
grożenia życia, trzeba brać pod uwagę:
we wyobrażenia i pokazuje wspólnotę ludzkich przeżyć
stopień nasilenia objawów stresu pourazowego
oraz pozwala wykorzystać nawet bardzo dramatyczne
(czy kobieta jest w stanie szoku, czy zaprzecza
wydarzenia do uczenia się nowego rozumienia siebie i
podejmowania nowych sposobów działania. istniejącemu zagrożeniu);
Jeden z modeli interwencji kryzysowej zapropo- gdzie obecnie przebywa sprawca przemocy;
nował m.in. M.P. Monteleone7. czy kobieta może wrócić do domu czy powinna
nocować poza domem.
7
A. Dobrzyńska-Mesterhazy,  Wybrane zagadnienia inter-
Im bardziej zagrażające zdrowiu i życiu było
wencji kryzysowej , Przemoc w rodzinie: diagnoza i interwencja
ostatnie zajście, im bliższe i bardziej brutalne były
kryzysowa, str.124 125
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
70 71
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
poprzednie ataki, jeśli obserwuje się eskalację prze- i stopniowo rozszerza się w kierunku panowania nad
mocy, tym ryzyko jest większe. otoczeniem (stworzenie bezpiecznych warunków ży-
ciowych, uzyskanie niezależności finansowej, opra-
Zrozumienie reakcji ofiary cowywanie planu samoobrony).
Zrozumienie reakcji ofiary jest niezbędne dla na-
wiązania kontaktu i udzielenia wsparcia i polega na: Uruchomienie zasobów
uznaniu objawów; Polega na odwoływaniu się do wcześniejszych
przyjęciu, że jest to normalna reakcja na nienor- skutecznych sposobów radzenia sobie w sytuacjach
malna sytuację; kryzysowych.
przywracanie poczucia bezpieczeństwa poprzez Kiedy skupimy się na rozwiązaniu trudnej sytuacji,
doświadczenie bezpiecznego kontaktu i udziele- wykorzystując mocne strony, to, czym dysponujemy, i
niu schronienia. wydobywając zasoby, to lepiej sobie poradzimy.
A
agodzenie objawów związanych z reakcją y
ródła zasobów:
kryzysową rodzina i najbliższe otoczenie (przyjaciele, zna-
To etap poświęcony aktualnym reakcjom na uraz: jomi);
szok, przerażenie, dezorientację. Pomocne są: obec- zasobem może być wsparcie, które otrzymuje-
ność i troska o przywrócenie poczucia kontroli. my w trudnych sytuacjach. Zwiększa się wtedy
Podstawowym celem jakichkolwiek interwencji poczucie bezpieczeństwa, a świadomość, że nie
jest przywrócenie ofierze władzy i kontroli nad wła- jesteśmy sami, działa uspokajająco.
snym życiem, przywrócenie wiary w możliwości wpły- Pomocne pytania: na kim możesz polegać?
wania na swój los. Poszkodowanemu należy najpierw Kto pomógł ci, kiedy byłaś w trudnej sytuacji?
zapewnić bezpieczeństwo. Jeśli to nie będzie wyko- Siatka wsparcia;
nane, żadna interwencja terapeutyczna nie osiągnie umiejętności osobiste;
rezultatu. Nie powinno się podejmować żadnej formy wszystko, co umiesz dobrze robić.
leczenia, dopóki ofiara nie poczuje się wystarczająco Pomocne pytania: Co umiesz robić dobrze?
bezpieczna. Ofiara nie czuje się bezpiecznie we wła- Co potrafiłeś robić dobrze jako dziecko?
snym ciele. Ma wrażenie braku kontroli nad emocja- Ważne są umiejętność relaksu i odpoczyn-
mi i myśleniem. Nie czuje się bezpiecznie w relacjach ku, to konieczny element zachowania zdrowia.
z innymi ludz
mi. Praca nad poczuciem bezpieczeń- Pomocne pytania: co lubisz? jak odpoczywasz?;
stwa koncentruje się najpierw na przejęciu kontroli  bank przyjemności ;
nad własnym ciałem (sen, jedzenie, ćwiczenia fizycz-
ne, kontrolowanie zachowań autodestrukcyjnych)
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
72 73
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
własny system wartości 1) cztery incydenty dotyczące maltretowania
system uznawanych zasad, reguł, norm nadają- (pierwszy, typowy, najgorszy i ostatni przed rozmową);
cych życiu sens. Wartości takie jak wiara, miłość, 2) szczegóły sygnałów przemocy ze strony
rodzina. sprawców (co mówił, jak mówił, czy był pod wpły-
Pomocne pytania: jakie wartości pomogły wem alkoholu, leków itd.; jaki miał wyraz twarzy,
przetrwać ci trudną sytuację? Co jest dla ciebie czy miał obsesyjne myśli);
ważne w życiu? 3) gdzie rozpoczyna się bicie (np. przedpokój,
sypialnia);
konkretne działania 4) plan mieszkania (wspólne rysowanie mapy z
szukanie i przypominanie wcześniejszych działań, drzwiami, oknami);
które poprawiły sytuację, przyniosły poprawę. 5) czego potrzebuje kobieta w razie ucieczki
Pomocne pytania: co ci się ostatnio udało? jak (dokumenty, pieniądze, ubrania, klucze);
możesz to wykorzystać w innych sytuacjach w so- 6) dokąd ma uciekać (policja, rodzina, znajomi,
wim życiu? jak poprzednio poradziłaś sobie w po- ośrodek interwencji kryzysowej);
dobnej sytuacji? 7) gdy są dzieci należy zaplanować najlepszy
sposób zabrania ich ze sobą lub opracować sygnał
właściwości osobiste opuszczenia domu.
indywidualne cechy, pomagające osiągać wy- Posiadanie planu bezpieczeństwa, nawet jeśli
znaczane cele. nie będzie on wykorzystany, daje kobiecie poczucie
Pomocne pytania: dzięki jakim cechom osiągnę- siły oraz urealnia możliwość ucieczki.
łaś ważne dla ciebie cele?
Układanie planu
Bardzo istotne jest zebranie informacji o historii ży- 6.3. Grupy samopomocy
cia i przemocy. Szczególnie należy poznać kilka ostat-
nich incydentów, które będą służyć w tworzeniu planu Trudno wyobrazić sobie skuteczne pomaganie
bezpieczeństwa. Ważne, by kobiety opisały, co sprawca osobom doznającym przemocy w rodzinie bez od-
mówił, jak to mówił (ton głosu), czy był pod wpływem działywań grupowych. Grupy to bardzo cenne z
ród-
alkoholu, jaki miał wyraz twarzy, czy prowadził rozmo- ło wsparcia.
wę w szczególny sposób. Każda kobieta ma indywidu- Kobiety często bardzo stereotypowo myślą o so-
alny sposób na rozpoznawanie sygnałów przemocy ze bie i relacji z partnerem, tak że żaden terapeuta nie
strony sprawcy, co pozwala na zastosowanie uniku. jest w stanie udzielić im tak intensywnego wsparcia
Przed sporządzeniem indywidualnego planu jak grupa osób mających podobne problemy i do-
bezpieczeństwa należy poruszyć kwestie: świadczenia.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
74 75
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 6. For my pomocy ps ychol ogi cznej
Przede wszystkim grupa pozwala przełamać
poczucie osamotnienia i wyjątkowości. Krzywdzo- 6. 4. Terapia krótkoterminowa
ne kobiety są często izolowane, także same unikają
kontaktów, by nie prowokować partnera. Uważają, że Pomoc terapeutyczna udzielana jest w dalszej
ich sytuacja jest wyjątkowa i że nikt nie zrozumie ich perspektywie, w oparciu o kontrakt. Jednym z pod-
cierpienia. W grupie pojawia się element pomocy, o stawowych warunków jest sprawdzenie, czy dana
który trudno w kontakcie indywidualnym, mianowi- osoba jest na tyle bezpieczna, aby zająć się samą sobą,
cie identyfikacja. Odkrycie, że nie tylko mnie dotyka przyjrzeć się swojemu życiu wewnętrznemu, analizo-
problem przemocy, przynosi duża ulgę oraz nadzieję wać swoje relacje z innymi i wyciągać z tego wnioski.
na zrozumienie, a nie kolejną ocenę. Uczestnictwo By rozpocząć oddziaływania terapeutyczne, koniecz-
w grupie zapoczątkowuje zmiany i umożliwia wyj- na jest motywacja i decyzja samych zainteresowa-
ście z izolacji. Świadomość, że inne kobiety mają nych. Dlatego te oddziaływania muszą uwzględniać
podobne doświadczenia i odczucia, uzmysłowienie cele i perspektywę klientki, wykorzystywać jej oso-
sobie, że ma się prawo do zainteresowania, opieki bistą moc i zasoby. Istotą oddziaływań terapeutycz-
i wsparcia, może być bardzo pomocne. Uczestnicz- nych jest zmiana przemocowych wzorców i sposobów
ki dzielą się doświadczeniami i pomagają sobie na- obcowania z własną mocą na strategie bez przemocy.
wzajem. Przykłady różnych rozwiązań dają pewność Odbywa się to poprzez poszukiwanie nowych wzor-
i nadzieję. Pojawiają się zdrowe modele zachowań ców, rozwiązań, ról i zachowań w sytuacjach konflik-
i tworzą bliskie więzi, a dzięki procesowi wymiany towych itp. Niezbędne do tego jest odbudowanie po-
każda z uczestniczek ma szansę na zbudowanie sza- czucia własnej kompetencji, wartości, podmiotowości
cunku do samej siebie. i autonomii, utraconych w wyniku doświadczania
Głównymi celami grupy są przezwyciężenie izo- przemocy, a także odzyskanie poczucia sprawczości
lacji, możliwość ujawnienia swych problemów wśród dającej nadzieję na lepszą jakość życia.
akceptujących osób, zbudowanie szacunku dla samej W terapii krótkoterminowej nastawionej na le-
siebie, uzyskanie pomocy ze strony innych uczest- czenie odleglejszych skutków urazu koncentrujemy
niczek, stworzenie scenariuszy działania, zdobycie się na rozwiązaniach, a nie na problemach; na tym,
wiedzy o procedurach i zasobach środowiska. Gru- co działa, a nie  co zawiodło. To podejście aktywne,
pa stanowi punkt odniesienia i jednocześnie siatkę dyrektywne, zorientowane na teraz
niejszości i przy-
wsparcia. szłość. Po wstępnym okresie wentylowania emocji,
kiedy ofiara opisuje szczegółowo przeżywany kryzys,
dojściu do równowagi sprzyja skoncentrowanie się
na przyszłych działaniach, a nie na tym, co się stało.
Koncentracja na silnych stronach klientki oraz jej mi-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
76 77
6. For my pomocy ps ychol ogi cznej 7. y
ródła trudności w pracy z osobami doznającymi przemocy
nionych i obecnych pozytywnych doświadczeniach
7. y
ródła trudności
sprzyja budowaniu wiary we własne możliwości.
Terapia krótkoterminowa jest nastawiona na od-
w pracy z osobami
budowę poczucia bezpieczeństwa, zaufania do sie-
bie i innych, szacunku, poczuciu kontroli i panowa-
doznającymi przemocy
nia nad sobą oraz swoimi sprawami.
Spośród wielu podejść i założeń terapii krótko-
terminowej użyteczny jest czteroetapowy model po-
Praca z o osobami doznającymi przemocy jest
magania opracowany przez Watzlawika, Weaklanda
trudna. Uzmysłowienie sobie przyczyn tych trud-
i Fischa8:
ności ułatwia poradzenie sobie ze zniechęceniem i
1. Opisz problem lub kryzys w konkretnych kate-
frustracją, które mogą się pojawić w tego typu pra-
goriach behawioralnych: częstość, czas trwania,
cy. Świadomość trudności, odreagowanie emocji,
konsekwencje, zmienne sytuacyjne. Staraj się zro-
dbanie o swą kondycję psychiczną ułatwiają zacho-
zumieć, jaką funkcję spełnia problem, jaki ma cel
wanie niezbędnego dystansu do sytuacji i osób, co
i jakie zyski przynosi klientowi.
służy skuteczności i profesjonalizmowi. y
ródłem
2. Zbadaj uprzednie próby rozwiązania problemu:
trudności mogą być, jak podaje D. Sasal9:
jak sobie z tym poradziłaś w przeszłości? Co się
stało, kiedy próbowałaś coś zrobić?
Własne przekonania
3. Doprowadz
do jasnego zdefiniowania zmiany, któ-
na temat przemocy domowej
ra ma być osiągnięta. Co musi się stać, by klientka
warto przemyśleć, jakie mamy przekonania na
poczuła się lepiej? Jak dużą zmianę gotowa jest
temat ról w społeczeństwie czy związku: kobiety,
zaakceptować w tym celu?
mężczyzny, dziecka; jakimi stereotypami, mitami
4. Sformułuj i wprowadz
w życie plan dotyczący
posługujemy się, by usprawiedliwić przemoc; w jaki
przeprowadzenia zmiany. Co się stanie, jeśli zmia-
sposób i co myślimy o osobach doznających przemo-
na rzeczywiście nastąpi? Jak klientka poradzi so-
cy oraz o sprawcach.
bie z konsekwencjami? Jakie zdarzenie mogłoby
uniemożliwić zmianę?
Doświadczenia związane z przemocą
należy zastanowić się nad własnymi doświad-
czeniami związanymi z przemocą: doświadczyliśmy
jej sami jako ofiara, świadek, może sprawca?
9
 Niebieskie karty. Przewodnik do procedury interwencji
8
Okun  Skuteczna pomoc psychologiczna , 1974, str. 263 Policji wobec przemocy w rodzinie , 1998 r., str. 49-54
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
78 79
7. y
ródła trudności w pracy z osobami doznającymi przemocy 7. y
ródła trudności w pracy z osobami doznającymi przemocy
Nasze uczucia Poczucie osamotnienia w działaniu, brak
w kontakcie z osobami maltretowanymi dozna- współpracy służb społecznych i instytucji
jemy różnorodnych uczuć: lęku, złości, frustracji, w środowisku lokalnym
bezradności, a to może wzbudzać w nas agresję. wspólne konsultacje i działania, możliwość
Kiedy nie umiemy rozpoznawać naszych emocji i wsparcia, świadomość, że jest ktoś jeszcze, kto może
ich akceptować, możemy obwiniać innych za na- zająć się sprawą  wszystko to jest bardzo potrzebne
sze złe samopoczucie i zachowywać się wobec nich osobom, które pomagają.
zniechęcająco albo agresywnie. Nasze ukryte myśli i
uczucia są odbierane przez klientów. Dlatego ważne, Przykre doświadczenia
by poddawać swą pracę systematycznej superwizji. mogą powstać w wyniku niedostatecznych roz-
wiązań prawnych czy niewłaściwego podejścia insty-
Brak wystarczającej wiedzy na temat tucji zobowiązanych do pomocy: np. policji, prokura-
zjawiska przemocy wobec bliskich tury (umarzanie spraw). To głównie załamuje wiarę w
powoduje brak zrozumienia dla zachowań i re- sprawczość i odbiera chęć do jakichkolwiek działań,
akcji ofiar oraz sprawców. bo niesie przekaz, że przemoc jest dopuszczalna.
Brak informacji, jak pomagać, oraz brak Wycofywanie się z działań przez osoby
procedur postępowania doznające przemocy
dobrze przygotowana i przemyślana procedura, wywołuje frustrację i niechęć do zajmowania
znajomość miejsc, gdzie ofiary mogą znalez
ć pomoc się sprawami przemocy. Rodzi pytanie o celowość i
bardzo podnosi skuteczność interwencji, a także użyteczność własnej pracy. Czasem kobieta wraca
uwalnia od bezradności i lęku. Nawet wtedy, gdy po kilka razy do sprawcy z powodu skruchy, braku
ktoś z tej pomocy nie skorzysta. wiary w skuteczność działań, bo kocha, bo jest za-
leżna finansowo, bo on jej grozi. Nie jest to oznaką
Niewystarczająca znajomość przepisów niepowodzenia osoby pomagającej.
nieznajomość prawa oraz tego, czego można
oczekiwać od poszczególnych instytucji i służb (po- Niedocenianie zagrożenia ofiar
mocy społecznej, policji, izb wytrzez
wień), często niedoszacowanie niebezpieczeństwa wynika
ogranicza egzekwowanie działań wynikających z często z niedostatecznej wiedzy o zjawisku przemo-
ustawowych obowiązków tych służb. Może także cy i prawidłowościach zachowania sprawców i ofiar.
spowodować przerzucanie odpowiedzialności za
udzielenie pomocy na innych.
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
80 81
8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo 8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo
na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze po-
8. Przemoc w rodzinie zbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
ż 2. Jeżeli czyn określony w ż 1 połączony jest ze sto-
a prawo
sowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega
karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
ż 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w ż 1
8.1. Przemoc fizyczna, psychiczna, lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne
życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności
seksualna popełniona na
od lat 2 do 12.
szkodę osoby najbliższej jest
Jeśli natomiast przemoc fizyczna miała charak-
przestępstwem
ter jednorazowy lub brak jest dowodów na jej po-
wtarzalność, ściganie może odbywać się z artykułów
Od 2005 r. obowiązuje ustawa o przeciwdziałaniu kodeksu karnego mówiących o uszkodzeniu ciała.
przemocy w rodzinie. Artykuł 2 ż 2 ustawy określa, W zależności od skutków przemocy: art. 156 ż 1 k.k.
czym jest przemoc w rodzinie: Przemocą w rodzinie jest mówi o ciężkim uszczerbku na zdrowiu w postaci
jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie m.in. ciężkiego kalectwa, zaś art. 157 ż 1 k.k. mówi
lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste o naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju
członków rodziny, w szczególności narażające te osoby zdrowia. Różna jest odpowiedzialność sprawcy, za-
na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszają- grożenie karą, a także tryb ścigania. Tryb ścigania
ce ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym z art. 157 k.k. zależy od tego, czy pobicie spowodo-
seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycz- wało uszkodzenie ciała, czy leczenie trwało dłużej
nym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i (wtedy ściganie odbywa się z urzędu) lub krócej niż
krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. 7 dni (ściganie z oskarżenia prywatnego). W przy-
W zależności od tego, czy przemoc ma charakter padku jednorazowej przemocy psychicznej zastoso-
jednorazowy, czy się powtarza, jest ścigana z róż- wanie znalez
ć może np. art. 190 k.k., który stanowi,
nych artykułów kodeksu karnego. że karze podlega ten, kto stosuje groz
by popełnienia
Jeżeli przemoc ma charakter ciągły, zostanie za- przestępstwa na szkodę kogoś lub osób najbliższych,
kwalifikowana jako przestępstwo znęcania się nad jeśli wzbudzają obawę, że zostaną spełnione.
rodziną. Artykuł 207 kodeksu karnego stanowi: Przestępstwem jest także stosowanie przemocy
ż 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad oso- seksualnej, w szczególności w postaci gwałtu, czyli
bą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w sta- wymuszenia współżycia przemocą, groz
bą lub pod-
łym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy stępem (art. 197 k.k.). Aby doszło do ścigania spraw-
albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu cy gwałtu, konieczny jest wniosek osoby pokrzyw-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
82 83
8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo 8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo
dzonej. Warto przypomnieć, że zawarcie związku Co to oznacza?
małżeńskiego nie oznacza obowiązku współżycia Wystarczy podejrzenie stosowania przemocy wo-
seksualnego, kiedy partner tego chce i w jakiej for- bec najbliższych, byśmy byli zobowiązani do podję-
mie chce. cia działań, nie musimy mieć co do tego pewności.
Przestępstwo znęcania się jest przestępstwem Jeśli podejrzewamy, że klientka doświadcza prze-
ściganym z urzędu, co oznacza, że policja i prokuratu- mocy, powinniśmy zawiadomić o tym policję lub
ra mają obowiązek wszczęcia i prowadzenia postępo- prokuraturę. Warto także poinformować ją o przy-
wania karnego niezależnie od woli pokrzywdzonego, sługujących jej prawach w kontaktach z policją, w
jeśli posiadają informacje lub zostały w jakikolwiek szczególności o procedurze  Niebieskiej Karty .
sposób powiadomione (np. przez kuratora, psycholo- Procedura  Niebieskiej Karty określa zasady
ga, pedagoga, pracownika socjalnego, sąsiada) o po- przeprowadzania przez policję interwencji domo-
pełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. wych w sprawach dotyczących przemocy w rodzi-
Prawo nakłada na wszystkich społeczny obo- nie. Jest to procedura obligatoryjna, wprowadzona
wiązek zawiadomienia organów ścigania o popeł- zarządzeniem Komendanta Głównego Policji nr 21
nieniu przestępstwa ściganego z urzędu (art. 304 z 31 grudnia 2002 r., co oznacza, że policjanci mają
ż 1 k.p.k.). Oznacza to, że każdy z nas powinien re- obowiązek ją stosować, ilekroć podejmują interwen-
agować na sytuację przemocy w rodzinie. Obowiązek cję w rodzinie, w której jest przemoc. Od 2003 r. do-
ten ma charakter społeczny  jego niewypełnienie nie kumentacja  Niebieskiej Karty składa się z dwóch
skutkuje żadnymi sankcjami prawnymi. Inaczej jest kart  Karty A i Karty B.
w przypadku instytucji państwowych lub samorządo- Karta A to notatka służbowa, jaką policjant spo-
wych. Zgodnie bowiem z art. 304 ż 2 k.p.k. instytucje, rządza w trakcie lub niezwłocznie po interwencji.
które w związku ze swą działalnością dowiedziały się Wypełniona Karta A trafia do właściwego dzielnico-
o popełnieniu przestępstwa ściganego urzędu, mają wego, który ma obowiązek założyć dla danej rodzi-
nie tylko społeczny, ale także prawny obowiązek nie- ny teczkę  Przemoc domowa . Do teczki tej trafiać
zwłocznie zawiadomić prokuratora lub policję. będą wszystkie dokumenty z kolejnych interwencji
Prawny obowiązek reagowania nakłada na policyjnych oraz informacje od innych służb pracu-
przedstawicieli instytucji i służb publicznych także jących z rodziną. Dzielnicowy ma także obowiązek
art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzi- niezwłocznie skontaktować się z rodziną dotknię-
nie. Stanowi on, iż osoby, które w związku z wyko- tą przemocą w celu bliższego rozpoznania sytuacji
nywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły i zorientowania się, jakiego rodzaju pomoc jest jej
podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem potrzebna. Ma on ponadto obowiązek odwiedzać ją
przemocy wobec członków rodziny, powinny nie- co najmniej raz w miesiącu, aby sprawdzać stan bez-
zwłocznie powiadomić o tym policję lub prokuratora. pieczeństwa domowników i kontrolować zachowanie
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
84 85
8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo 8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo
sprawcy. Do niego należy także decyzja o potrzebie
8.2. Jak napisać pismo do sądu
wszczęcia postępowania przygotowawczego w sytu-
acji uzasadnionego podejrzenia popełnienia prze-
stępstwa znęcania się nad osobą najbliższą. Karta A
Zawiadomienie o podejrzeniu
może stanowić dowód w sprawie karnej przeciwko
popełnienia przestępstwa
sprawcy przemocy.
Grodzisk Mazowiecki, 1.10.2007 r.
Karta B zawiera natomiast informacje na temat
Zenon Oparowski
praw przysługujących ofiarom przemocy oraz aktu-
Dyrektor Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej
alne telefony instytucji i organizacji świadczących
Ul. Chrobrego 1a
pomoc osobom doświadczającym przemocy. Powin-
02-334 Grodzisk Mazowiecki
na być ona wręczona ofierze w czasie interwencji.
Prokuratura Rejonowa
w Grodzisku Mazowieckim
Istotne jest także zdiagnozowanie sytuacji dzieci,
by chronić je przed sprawcą, ale także w kontekście
zdarzającej się bezradności wychowawczej ofiary
Zawiadomienie o podejrzeniu
przemocy. Skutkiem takiego rozpoznania może być popełnienia przestępstwa
skierowanie do Wydziału Rodzinnego i Nieletnich
Niniejszym zawiadamiam, że zachodzi podejrzenie
Sądu Rejonowego wniosku o wgląd w sytuację ro-
popełnienia przestępstwa znęcania się fizycznego i psy-
dziny, sytuację małoletniego, a nawet podjęcie w try-
chicznego przez Piotra Brzozowskiego nad Joanną Brzo-
zowską oraz małoletnimi: Julią i Damianem.
bie interwencyjnym działań chroniących dziecko.
Uzasadnienie
W dniu 21.09.2007 roku do Poradni Pedagogicznej-
Psychologicznej pani Brzozowska, zam. przy ul. Dolnej 3
w Grodzisku, zgłosiła się w sprawie agresywnego zacho-
wania swego 10-letniego syna Damiana oraz powtarza-
jących się coraz częściej przypadków nocnego moczenia
7-letniej córki Julii.
W trakcie rozmowy z psychologiem Ireną A
opaciń-
ską pani Brzozowska wyznała, że od lat doznaje brutalnej
przemocy fizycznej i psychicznej ze strony męża, czego
świadkami i uczestnikami są jej dzieci.
Pani Brzozowska robiła wrażenie wystraszonej i zde-
nerwowanej. Pokazała ślady ostatniego pobicia  rozle-
głe wybroczyny na rękach i plecach oraz wyraz
ne znaki
duszenia na szyi. Z relacji pani Brzozowskiej wynika, że
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
86 87
8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo 8. Pr zemoc w r odzi ni e a pr awo
w wyniku pobić miała m.in. rozcięty łuk brwiowy, wybite krotny wyrok w zawieszeniu na 3 lata i 4 lata za znęcanie
zęby i pęknięte żebro. Do tej pory nie zgłaszała nigdzie się fizyczne nad nią).
powtarzających się aktów przemocy, bojąc się wykonania 14-letni Michał jest od lat świadkiem przemocy  oj-
gróz
b męża, że jeśli komuś o tym powie, to on ją zabije. ciec przy chłopcu poniża, wyzywa, popycha i bije matkę.
Przemocy ze strony ojca doznają również dzieci. Ze Zdarza się, że Michał występuje w obronie matki i
słów pani Brzozowskiej wynika, że są bite, często przy uży- sam staje się celem ataków, np. został pobity przez ojca
ciu pasa, sznura od żelazka, są wyzywane i zastraszane. kolczatką. Ojciec wyzywa syna od  gówniarzy pierdolo-
W związku z uzyskanymi informacjami proszę o nych , obarcza psychicznie winą za zaistniałą sytuację.
wszczęcie i przeprowadzenie dochodzenia w tej sprawie. Prowokuje awantury, po czym zamyka się w pokoju i wzy-
Jednocześnie informuję, że złożyłem także w Sądzie Rejo- wa policję, że żona i syn go wyzywają. W otoczeniu p. Ta-
nowym, Wydział Rodzinny i Nieletnich, prośbę o wgląd w rabański cieszy się dobrą opinią, m.in. u swego pracodaw-
sytuację małoletnich. cy  dyrektora szkoły podstawowej, gdzie p. Tarabańska
Zenon Oparowski szukała pomocy.
W związku z informacjami wzbudzającymi w nas nie-
pokój i troskę o bezpieczeństwo oraz prawidłowy rozwój
Michała zwracamy się z prośbą o zbadanie sprawy i podję-

cie stosownych działań zgodnie z Państwa kompetencjami.
Joanna Liszawiec
Wniosek o wgląd w sytuację małoletnich
Grodzisk Mazowiecki, 31.03.2007 r.
Joanna Liszawiec
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Rodzinie
Ul. Jaśminowa 4
02-334 Grodzisk Mazowiecki
Sąd Rejonowy w Grodzisku Mazowieckim
Wydział Rodzinny i Nieletnich
Wniosek o wgląd w sytuację dziecka
W dniu 30.03. 2007 r. otrzymaliśmy informację od na-
szej klientki pani Tarabańskiej, zam. przy ul. Hallera 2/41;
02-334 Grodzisk Mazowiecki, o niepokojącej sytuacji w jej
rodzinie.
W dniu dzisiejszym p. Tarabański uderzył syna, 14-
-letniego Michała w rękę tak, że pozostał widoczny rozle-
gły siniak. Zdaniem Zofii Tarbańskiej mąż od lat maltre-
tuje ją fizycznie i psychicznie (ma na swoim koncie dwu-
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
88 89
9. Zał ączni ki 9. Zał ączni ki
nera? Czy partner kiedykolwiek zabraniał pani spotykania
się czy rozmawiania z określonymi osobami z pani rodzi-
9. Załączniki
ny? Czy naciskał na zerwanie z nimi kontaktów?
Czy partner straszy panią? Jakiego rodzaju groz
by pa-
dają? Czy partner rzucał kiedyś jawne groz
by, że zabije
panią, dzieci lub siebie?
Jedną z form przemocy psychicznej jest wykorzysty-
Schemat przeprowadzania
wanie dzieci do sprawowania kontroli i karania ich matki.
Pytania do oceny, w jakim stopniu dzieci są wykorzy-
pierwszych rozmów
stywane:
Czy partner w jakiś sposób usiłuje nastawić dzieci
Poniżej przedstawiamy również bardzo użytecz-
przeciwko pani? Czy partner kiedykolwiek groził, że za-
ny schemat przeprowadzania pierwszych rozmów
bierze dzieci lub zrobi im krzywdę, jeśli pani go opuści?
diagnozujący sytuację proponowany przez S. Klu-
Przemoc ekonomiczna
czyńską (Niebieska Linia nr 6/11, 2000 r.)
Pytania pomocne, by ocenić zasięg przemocy
ekonomicznej:
Czy ma pani jakieś pieniądze wyłącznie dla siebie?
Czy partner wydziela lub ogranicza pani pieniądze?
1. Diagnoza form przemocy
Czy zmuszał panią do podpisania jakiś zobowiązań
finansowych?
Najpierw powinniśmy przeanalizować rodzaje stoso-
Czy zabraniał pani podjęcia pracy zarobkowej?
wanej przemocy: fizyczną, emocjonalną, ekonomiczną.
Przemoc seksualna
Przemoc fizyczna
Pytania do oceny rozmiarów przemocy seksualnej:
Pytania użyteczne w ocenie rozmiarów przemocy
Czy partner zmuszał panią do odbycia stosunku?
fizycznej:
Czy wymusza zachowania seksualne niezgodne z Pani
Czy kiedykolwiek partner szarpnął panią lub po-
wolą? Czy partner krytykuje Pani zachowania seksualne?
pchnął? Czy zdarzyło się, że partner mocno panią schwycił
lub nie pozwolił opuścić pokoju? Czy partner rzucił czymś
w panią albo w ścianę? Czy pamięta pani choć jedno zda-
rzenie, kiedy partner uderzył panią otwartą dłonią lub pię-
ścią? Czy zdarzyło się, że partner panią dusił?
2. Diagnoza stopnia nasilenia
Przemoc emocjonalna
przemocy
Pytania pozwalające ocenić zakres przemocy
emocjonalnej:
Pytania do oceny zmiany w stopniu nasilenia przemo-
cy, czy i jak zmienia się nasilenie przemocy, jeśli idzie o
Gdy pani partner chce panią obrazić, jakich wyzwisk
częstotliwość bądz
intensywność wydarzeń:
używa? Jak często to robi? Czy spędza pani dużo czasu
Czy może pani opisać pierwszy incydent, kiedy partner
usiłując wymyślić, co tu zrobić, żeby nie rozzłościć part-
uderzył panią lub przestraszył? Kiedy to miało miejsce? Czy
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
90 91
9. Zał ączni ki 9. Zał ączni ki
może pani opisać najpoważniejszy incydent (lub rodzaj prze- Czy pani dalsza rodzina wie o przemocy w pani domu?
mocy), który zaniepokoił panią lub przestraszył najbardziej? Jaka była ich reakcja? Czy powiedziała pani komukolwiek
Czy może pani przytoczyć najświeższe zdarzenie? Jak czę- spoza rodziny o przemocy w domu (znajomym, kapłanowi,
sto dochodzi do stosowania przez partnera przemocy? współpracownikom, lekarzowi)? Czy okazali się choć tro-
Czy którykolwiek z rodzajów przemocy (fizyczna, chę pomocni?
emocjonalna bądz
seksualna) uległ nasileniu, jeśli idzie Czy jest ktoś, kto może pani w tym pomóc? Czy miała
o częstotliwość? pani kiedyś kontakt ze specjalistą zajmującym się proble-
Czy przemoc staje się coraz dotkliwsza, brutalniejsza? mami przemocy? Czy jego rady do czegoś się pani przyda-
ły? Czy kiedykolwiek opuściła pani dom w obawie przed
agresją ze strony męża? Jeśli tak, to kiedy to się stało i
gdzie pani zamieszkała? Czy czas spędzony poza domem
pomógł? Czy zabrała pani ze sobą dzieci? Czy wzywano
3. Diagnoza skutków przemocy
kiedyś policję na pomoc? Kto wtedy telefonował? Jak się
pani wówczas czuła? Czy kiedykolwiek udała się pani do
Pytania użyteczne do oceny nasilenia skutków dozna-
sądu, by tam uzyskać pomoc? Jak się pani wówczas czuła?
wania przemocy, problemów fizycznych i emocjonalnych:
Czy kiedykolwiek skorzystała pani z programu dla ofiar
Czy może pani pomyśleć o sobie na samym począt-
przemocy w rodzinie?
ku pani związku z partnerem? Jak opisałaby pani siebie
z tamtego okresu? Czy dostrzegła pani jakieś zmiany w
sobie w ciągu trwania związku? Jeśli tak, to czy może pani
opisać różnice? Czy w ciągu ostatnich kilku miesięcy za-
5. Ocena potencjalnego zagrożenia
uważyła pani u siebie któryś z następujących problemów:
trudności z zasypianiem, budzenie się w ciągu nocy, kło-
życia
poty z koncentracją, uczucie przygnębienia, smutku, obo-
jętność i brak zainteresowań, utrata apetytu lub nadmierne
Pytania dotyczące czynników ryzyka potencjalnego
objadanie się, zwiększone spożycie alkoholu lub środków
zagrożenia zdrowia lub życia zarówno ze strony sprawcy,
uspokajających, koszmary senne, częste bóle głowy, czę-
jak i samej ofiary lub dzieci:
ste bóle brzucha lub żołądka, bolesne stosunki?
Czy ataki ze strony partnera stały się gwałtowniejsze,
Czy kiedykolwiek myślała pani o samobójstwie lub
brutalniejsze bądz
bardziej niebezpieczne?
próbowała zrobić sobie krzywdę?
Czy sprawca kiedykolwiek usiłował udusić ofiarę?
Czy ostatnio nachodziły panią myśli, by zrobić krzyw-
Czy w domu są jakieś noże, rewolwery bądz
inne ro-
dę partnerowi lub go zabić?
dzaje broni?
Czy sprawca nadużywa alkoholu bądz
narkotyków?
Czy sprawca napastuje ofiarę, gdy jest pijany?
Czy sprawca kiedykolwiek groził, że zabije ofiarę?
Czy ofiara wierzy, że sprawca może naprawdę poważ-
4. Diagnoza rezultatów poszukiwania
nie zranić bądz
zabić ją lub siebie?
Czy sprawca jest obsesyjnie zazdrosny o ofiarę?
pomocy przez ofiarę
Czy sprawca groził targnięciem się na własne życie
bądz
usiłował popełnić samobójstwo?
Pomocne pytania na temat dotychczasowych działań
Czy ofiara ma myśli samobójcze?
klientki, by rozwiązać swoje problemy:
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
92 93
9. Zał ączni ki 9. Zał ączni ki
Czy w przeszłości sprawcy zdarzały się ataki na in- Kogo może wezwać w momencie kryzysu?
nych ludzi bądz
przypadki łamania prawa? Czy wezwie policję, gdy znowu dojdzie do aktów prze-
Czy ofiara odeszła od sprawcy lub czy planuje sepa- mocy?
rację? Czy może, w porozumieniu z dziećmi i sąsiadami,
Czy ofiara rzucała poważne groz
by, że zabije sprawcę? opracować jakiś sygnał, aby oni w krytycznym momencie
Jeśli dowiemy się, że sprawca grozi zrobieniem krzyw- wezwali policję na pomoc?
dy lub zabiciem ofiary, należy powiadomić policję o grożą- Jeżeli zajdzie potrzeba ucieczki, dokąd może się udać?
cym niebezpieczeństwie oraz opracować plan zapewniają- Którędy będzie mogła opuścić dom?
cy bezpieczeństwo rodzinie doznającej przemocy. Warto uwrażliwiać klientkę na intuicję, własny osąd,
6. Opracowanie planu bezpieczeństwa co w danej sytuacji powinno się zrobić  niekiedy najlepiej
Pytania służące wspólnemu opracowywaniu planu jest uciec, innym razem uspokoić napastnika. Każde roz-
bezpieczeństwa: wiązanie, które zapewnia ochronę, jest dobre.
W jaki sposób mogę pani pomóc? Dobrze, by ofiara przemocy trzymała razem następu-
Co może sprawić, żeby mogła się pani poczuć bez- jące rzeczy na wypadek ucieczki:
piecznie? dowód osobisty, paszport;
Co szczególnie panią martwi, jeśli chodzi o bezpie- legitymację ubezpieczeniową;
czeństwo dzieci? akty zawarcia małżeństwa i urodzenia dzieci;
Jakie próby podejmowała pani w przeszłości, aby prawo jazdy;
ochronić siebie i dzieci? kartę telefoniczną;
Czy którekolwiek działanie przyniosło pozytywne rezul- numery konta bankowego, książeczki oszczędnościo-
taty? Czy któreś z nich może okazać się pomocne dzisiaj? wej, kart płatniczych;
Pytania w sytuacji, gdy klientka zamierza porzucić świadectwa szkolne i świadectwa zdrowia;
sprawcę: lekarstwa i recepty;
Jak i kiedy może się ona bezpiecznie przeprowadzić? dokumenty rozwodowe i inne dokumenty sądowe;
Czy dysponuje środkiem transportu? Pieniędzmi? Czy ma ubrania i inne niezbędne artykuły dla siebie i dzieci;
dokąd pójść?
klucze do mieszkania.
Czy miejsce, do którego zamierza się udać, jest bez-
pieczne?
Czy są w tym miejscu możliwości wezwania policji, na
wypadek gdyby okazało się to konieczne?
Komu zamierza ona powiedzieć, a komu nie, o swojej
przeprowadzce?
Co ona lub inni mogą zrobić, aby jej partner nie zdołał
jej znalez
ć?
Jak zdoła bezpiecznie udawać się codziennie do pracy
lub do szkoły, by odebrać stamtąd dzieci?
Które z prawnych kroków pomogą poczuć się jej bez-
pieczniej?
Pomocne pytania, gdy klientka decyduje się pozostać
ze sprawcą:
Co może zapewnić jej bezpieczeństwo w nagłych wy-
padkach?
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
94 95
9. Zał ączni ki 9. Zał ączni ki
Obraża Cię i poniża w obecności innych osób?
Pytania do ankiety
Mówi, że jesteś głupia, że do niczego się nie nadajesz?
Służą do zbadaniu sytuacji rodzinnej pod kątem
Ośmiesza i krytykuje Cię (Twoje poglądy, uczucia,
wierzenia, pochodzenie, wykształcenie, pracę)?
przemocy. Odnoszą się również do metod manipu-
lacji psychologicznej. Mamy nadzieję, że będzie to Gdy chcesz odejść, grozi samobójstwem?
użyteczne w pracy z klientkami analizującymi swój
Grozi pobiciem, że  da ci nauczkę ,  że popamiętasz ,
 że cię zabije ?
związek, ale niemającymi pewności, czy to, co dzieje
się w ich relacjach można nazwać przemocą. Grozi zabraniem ci wszystkiego (dzieci, domu pieniędzy,
dokumentów), jeśli nie będziesz posłuszna?
Niszczy Twoją własność lub inne przedmioty?
Twój partner ośmiesza lub obraża ludzi, których lubisz
i cenisz?
Czy kiedykolwiek partner popychał Cię, szarpał,
wykręcał ręce?
Jest zazdrosny o Twoich przyjaciół, rodzinę, zwierzęta?
Czy kiedykolwiek policzkował, uderzał Cię, dusił, kopał?
Jest obsesyjnie zazdrosny o innych mężczyzn, wmawia
Ci zdrady, szuka dowodów na nie?
Zmusza do robienia rzeczy, które są poniżające?
Czy w trakcie trwania związku ograniczyłaś kontakty z
Po pobiciu przeprasza, wyraża smutek, obiecuje  nigdy
przyjaciółmi i rodziną?
więcej ?
Jesteś napięta i zdenerwowana wracając póz
niej niż
Czy partner obwinia Cię za swoje agresywne
zwykle z pracy, zakupów?
zachowanie, mówi, że to ty jesteś temu winna, że go
sprowokowałaś?
Unikasz pewnych zachowań i działań, jeśli partner Cię
obserwuje?
Gdy szykujesz się do rozstania, okazuje miłość,
przywiązanie, czułość?
Zastanawiasz się, co powiedzieć, by go nie urazić,
obchodzisz się z nim jak ze  zgniłym jajkiem ?
Czy partner zasypuje Cię stwierdzeniami, tak że już
nie wiesz, czy masz rację i nie dowierzasz własnym
To, jak się ubierasz, jakie decyzje podejmujesz wymaga
uczuciom, wrażeniom, poglądom i przyjmujesz jego
akceptacji partnera?
punkt widzenia?
Czujesz się swobodniej bez jego obecności?
Wpadasz w depresję?
Wmawia Ci, że nie znasz życia, nie wiesz, co słuszne i
Czy miewasz myśli samobójcze?
że bez niego sobie nie poradzisz?
Ostatnimi czasy częściej chorujesz: masz chroniczne
Czy partner rozkazuje, byś zachowywała się w ściśle
bóle głowy, brzucha?
określony sposób? Żąda posłuszeństwa? Mówi, co dla
Ciebie jest słuszne?
Czy czujesz się zagrożona w swoim domu?
Kontroluje wszystkie wydatki, wydziela lub zabiera
pieniądze?
Czy partner zmuszał Cię do współżycia lub
nieakceptowanych przez ciebie praktyk seksualnych?
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
96 97
9. Zał ączni ki Spi s or gani zacj i pomocowych
Bibliografia: Spis organizacji
1. R. J. Akerman,  Zanim będzie za póz
no. Przemoc i kontrola w
pomocowych
rodzinie , GWP, Gdańsk 2004 r.
2. W. Badura-Madej,  Wybrane zagadnienia interwenci kryzyso-
FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET
wej , Katowice 1999 r.
WILCZA 60 LOK.19, 00 679 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski
3. K. Browne, M. Herbert,  Zapobieganie przemocy w rodzinie ,
tel: [phone], fax: [phone]
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholo- STOP : [phone] e-mail: [e-mail]
wych, Warszawa 1999 r.
FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAA
W A
ODZI
4. A. Dobrzyńska-Mesterhazy,  Przemoc w rodzinie: diagnoza i
PIOTRKOWSKA 115, 90 403 A
ÓDy
, woj. łódzkie
interwencja kryzysowa, Wybrane zagadnienia interwenci kry-
tel [phone]
zysowej , Katowice 1999 r.
FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAA
W GDAC
SKU
5. J.L. Greenstone, Sh. C. Leviton,  Interwencja kryzysowa ,
GEN. DE GAUELLE`A 1B/15, 80-261 GDAC
SK, woj. pomorskie
GWP, Gdańsk, 2006 r.
tel: + 48 058 3417915
6. J.L. Herman,  Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równo-
FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAA
W GRÓJCU
wagi , GWP, Gdańsk 2004 r.
PIA
SUDSKIEGO 5, 905 600 GRÓJEC woj. mazowieckie
7. Sh.D. Herzberger,  Przemoc domowa. Perspektywa psycholo-
tel: [phone]
gii społecznej , Państwowa Agencja Rozwiązywania Proble-
mów Alkoholowych, Warszawa 2002 r.
FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAA
WE WROCA
AWIU
8. S. Kluczyńska,  Jak rozmawiać z ofiarami przemocy domo-
RUSKA 46 B POKÓJ 28, 50 079 WROCA
AW, woj. dolnośląskie
wej , Niebieska Linia nr 6/11, 2000 r. tel: [phone]
9. S. Kluczyńska,  Wychodzenie z kręgu absurdu , Niebieska Li-
FUNDACJA  POMOC KOBIETOM I DZIECIOM (rozwód, przemoc, głód)
nia, nr 4/1999 r.
W
CHOCKA 4, lok.5, 03-934 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski
10. L. Krzywicka  Praca interwencyjna i psychologiczna z rodziną z
tel: [phone], tel: [phone], kom: [phone],
problemem przemocy domowej , Świat Problemów nr 2/2006 r.
faks: [phone]
11. E. Leśniak  Interwencja kryzysowa, Wybrane zagadnienia in-
e-mail: [e-mail] www: www.przemoc.robbo.pl
terwenci kryzysowej , Katowice 1999 r.
FUNDACJA POMOCY OFIAROM PRZEST
PSTW
12. A. Lipowska-Teutsch,  Rodzina a przemoc , Państwowa Agencja
WIŚNIOWA 50, 02-520 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski,
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1995 r.
gmina: Warszawa Centrum
13. A. Lipowska-Teutsch  Wychować, wyleczyć, wyzwolić , Pań-
tel: [phone]
stwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,
OŚRODEK  DOM DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE
Warszawa 1999 r.
WALECZNYCH 59, 03-926 WARSZAWA, woj. mazowieckie
14. B.F. Okun  Skuteczna pomoc psychologiczna , Instytut Psy-
pow. warszawski, gmina: Warszawa Centrum
chologii Zdrowia, Warszawa 2002 r.
tel: [phone], tel: [phone], faks: 022 617 28 91
15. I. Pospiszyl,  Przemoc w rodzinie , WSiP, Warszawa 1994 r.
e-mail: [e-mail]
16. I. Pospiszyl  Razem przeciw przemocy , Wydawnictwo Akade-
PORADNIA PSYCHOTERAPII PRZECIWDZIAA
ANIA
mickie  Żak , Warszawa 1999 r.
PRZEMOCY W RODZINIE
17. H.D. Sasal,  Niebieskie karty. Przewodnik do procedury inter-
BELGIJSKA 4, 02-511 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski
wencji Policji wobec przemocy w rodzinie , Państwowa Agencja
gmina: Warszawa Centrum
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998 r.
tel: [phone], kom: [phone], faks: [phone]
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
98 99
Spi s or gani zacj i pomocowych Spi s or gani zacj i pomocowych
e-mail: [e-mail]; e-mail: [e-mail]
OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ- OŚRODEK WSPARCIA
www: www.przemocdomowa.pl
DLA KOBIET Z DZIEĆMI MAA
OLETNIMI I KOBIET W CI
ŻY
OKRZEI 39, 66-400 GORZÓW WIELKOPOLSKI, woj. lubuskie, pow. Gorzów Wlkp.
STOWARZYSZENIE  ASLAN
gmina: Gorzów Wielkopolski
NOWOLIPIE 17, 00-150 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski
tel: [phone], faks: [phone]
gmina: Warszawa Centrum
e-mail: pomoc@oik.p www: www.oik.pl
tel: [phone], tel: [phone], faks: [phone]
e-mail: [e-mail] www: www.aslan.org.pl
SPECJALISTYCZNY OŚRODEK WSPARCIA
DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE
OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ
FRANCISZKAC
SKA 85, 91-837 A
ÓDy
, woj. łódzkie, pow. A
ódz
, gmina: A
ódz

TOWARZYSTWA ROZWOJU RODZINY
tel: [phone], faks: [phone]
PODWALE 74 Oficyna 23, 50-449 WROCA
AW, woj. dolnośląskie
e-mail: [e-mail]
pow. Wrocław, gmina: Wrocław
tel: [phone], faks: [phone] KONSULTACYJNY DLA OSÓB W KRYZYSIE
e-mail: [e-mail] www.trr.info.pl BOHATERÓW WRZEŚNIA 42, 32-043 SKAA
A, woj. małopolskie, pow. krakowski
gmina: Skała
PUNKT KONSULTACYJNY DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE
tel: [phone]
LEGNICKA 3, 67-200, GA
OGÓW, woj. dolnośląskie, pow. głogowski, gmina: Głogów
tel: [phone], faks: [phone] OŚRODEK DLA OSÓB DOTKNI
TYCH PRZEMOC

www.głogow.pl/mopiwtu OŚ. KRAKOWIAKÓW 46, 31-964 KRAKÓW, woj. małopolskie, pow. Kraków
gmina: Kraków
STOWARZYSZENIE POMOCY AKSON  OŚRODEK WSPARCIA
tel: [phone], faks: [phone]
I INTERWENCJI KRYZYSOWEJ DLA KOBIET I MATEK Z DZIEĆMI
e-mail: [e-mail]
W
DKARZY 37, 50-050 WROCA
AW, woj. dolnośląskie, pow. Wrocław
gmina: Wrocław POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE
SKARBOWA 4, 47-220 K
DZIERZYN-KOy
LE, woj. opolskie
tel: [phone], faks: [phone]
pow. kędzierzyńsko-kozielski, gmina: Kędzierzyn-Koz
le
e-mail: [e-mail] www: www.akson.org.pl
tel: [phone]
CENTRUM POMOCY RODZINIE. STOWARZYSZENIE  MEDAR .
POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE. POWIATOWY OŚRODEK
 PRZECIW PRZEMOCY-WYRÓWNAĆ SZANS

INTERWENCJI KRYZYSOWEJ
E. GIERCZAK 8, 85-792 BYDGOSZCZ, woj. kujawsko-pomorskie
JAGIELLOC
SKA 3, 46-200 KLUCZBORK, woj. opolskie, pow. kluczborski
pow. Bydgoszcz, gmina: Bydgoszcz
gmina: Kluczbork
tel: [phone], faks: [phone]
tel: [phone], faks: [phone]
ŚRODOWISKOWY DOM POMOCY, PUNKT KONSULTACYJNY
e-mail: [e-mail] www.pcpr.nowoczesnagmina.pl
DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE
29 LISTOPADA 10, 86-050 SOLEC KUJAWSKI, woj. kujawsko-pomorskie
OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ PRZY POWIATOWYM CENTRUM
pow. bydgoski, gmina: Solec Kujawski, tel: [phone]
POMOCY RODZINIE W PRUDNIKU
UL. KOŚCIUSZKI 55A, 48-200 PRUDNIK, woj. opolskie, pow. prudnicki
POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE
gmina: Prudnik
M
CZEWSKA 17, 88-100 INOWROCA
AW, woj. Kujawsko-Pomorskie
tel: [phone], tel: [phone], faks: [phone]
pow. inowrocławski, gmina: Inowrocław
e-mail: [e-mail]
tel./faks: [phone]
e-mail: [e-mail]
SPECJALISTYCZNY OŚRODEK WSPARCIA DLA OFIAR PRZEMOCY
W RODZINIE
CENTRUM POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ I PSYCHOTERAPII
MAA
OPOLSKA 20A, 45-301 OPOLE, woj. Opolskie
GODEBSKIEGO 5/3, 20-045 LUBLIN, woj. lubelskie, pow. Lublin
gmina: Lublin
OŚRODEK POMOCY SPOA
ECZNEJ W HARASIUKACH
tel: [phone]
HARASIUKI 112A, 37-413, woj. podkarpackie, pow. niżański, gmina: Harasiuki
e-mail: [e-mail] www.cppip.pl
N I E Z B 
D N I K
P S Y C H O L O G A
100
Spi s or gani zacj i pomocowych
tel: [phone]
e-mail: [e-mail]
SUWALSKIE STOWARZYSZENIE  WYBÓR
SZPITALNA 77, 16-400 SUWAA
KI, woj. podlaskie, pow. Suwałki, gmina: Suwałki
tel: [phone], tel: [phone], kom: [phone]
STOWARZYSZENIE POMOCY RODZINIE  DROGA
PROLETARIACKA 21, 15-100 BIAA
YSTOK, woj. podlaskie, pow. Białystok
gmina: Białystok
tel: [phone]
STOWARZYSZENIE SAMOPOMOCY  KR
G
OLSZYC
SKA 43, 80-734 GDAC
SK, woj. pomorskie, pow. Gdańsk, gmina: Gdańsk
tel: [phone], faks: [phone]
RUCH  STOP PRZEMOCY W RODZINIE PRZY OŚRODKU
PROFILAKTYKI I ROZWI
ZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
KUSOCIC
SKIEGO 17, 84-200 WEJHEROWO, woj. Pomorskie, pow. wejherowski
gmina: Wejherowo
tel: [phone]
PUNKT KONSULTACYJNY DLA RODZIN W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH  NIEBIESKA LINIA
POWSTAC
CÓW ŚL
SKICH 6, 42-400 ZAWIERCIE, woj. śląskie, pow. zawierciański
gmina: Zawiercie
tel: [phone]
PUNKT KONSULTACYJY DLA DOROSA
YCH
SA
OWACKIEGO 34A, 43-502 CZECHOWICE-DZIEDZICE, woj. śląskie, pow. bielski
gmina: Czechowice-Dziedzice
tel: [phone], tel: [phone], kom: [phone]
ŚWI
TOKRZYSKI ZARZ
D PCK; SCHRONISKO
DLA KOBIET OFIAR PRZEMOCY
OLKUSKA 18, 25-852 KIELCE, woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gmina: Kielce
tel: [phone]
PUNKT KONSULTACYJNY POMOCY OFIAROM PRZEST
PSTW
PRZY KOMENDZIE MIEJSKIEJ POLICJI
MICKIEWICZA 9, 25-363 KIELCE, woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gmina: Kielce
tel: [phone], faks: [phone]
PUNKT KONSULTACYJNY DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE
OLSZTYC
SKA 2, 14-100 OSTRÓDA, woj. warmińsko-mazurskie, pow. ostródzki
gmina: Ostróda
tel: [phone], faks: [phone]
e-mail: [e-mail]