Memoria viva

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a

Polskiej Akademii Nauk

Memoria viva

Studia historyczne poświęcone pamięci

Izabeli Skierskiej

(1967–2014)

Warszawa – Poznań 2015

Komitet Redakcyjny

Anna Adamska (Utrecht), Waldemar Bukowski (Kraków),

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Tomasz Jurek (Poznań),

Paweł Kras (Lublin), Grażyna Rutkowska (Poznań),

Adam Szweda (Toruń), Piotr Węcowski (Warszawa)

Redakcja

Grażyna Rutkowska i Antoni Gąsiorowski

Adiustacja

Danuta Pędzińska

Projekt okładki, skład i łamanie

Dariusz Górski

Na okładce rozeta z Basilica di San Francesco w Asyżu

Fotografi e Izabeli Skierskiej z Jej archiwum elektronicznego oraz udostępnione

przez Wydawnictwo Societas Vistulana, Krzysztofa Budzynia,

Hieronima Kruszewskiego i Adama Wilka,

Gminę Tarnowo Podgórne i „Gazetę Sucholeską”

© Copyright by Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk

ISBN 978-83-63352-47-9

Wydanie I, Warszawa – Poznań 2015

Instytut Historii PAN

Rynek Starego Miasta 29/31

00–272 Warszawa

22 831 02 61 w. 44

www.ihpan.edu.pl

[e-mail]

Druk i oprawa

Fabryka Druku

Wykaz skrótów

AAPoz

– Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu

AGAD

– Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

AGZ

– Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Pol-

skiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwo-
wie, t. 1 i nn., Lwów 1868 i nn.

ANK –

Archiwum Narodowe w Krakowie (przedtem: AP Kraków)

AP

– Archiwum Państwowe, oraz miejscowość: Gd – Gdańsk,

Ln – Lublin, Op – Opole, Poz – Poznań, Tor – Toruń,
Wr – Wrocław

AV ČR

– Akademie věd České republiki

BullPol –

Bullarium Poloniae, t. 1-7, wyd. I. Sułkowska-Kuraś,
S. Kuraś [i inni], Romae – Lublin 1982-2006

CzPH –

Czasopismo

Prawno-Historyczne

GStAPK

– Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin

– Dahlem

KDKK

– Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława,

t. 1-2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874-1883

KDM

– Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-4, wyd. F. Pie-

kosiński, Kraków 1876-1905

KDPol –

Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1-3, Warszawa 1847-1858

KDW –

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1-11, wyd.
[I. Zakrzewski i inni], Poznań, Warszawa 1878-1999

KUL

– Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie

KwHist –

Kwartalnik

Historyczny

MetrUniwKr – I:

Metryka

Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508,

wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współ-
pracy R. Grzesika, Kraków 2004; II: Metryka czyli album
Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509-1551, wyd. ci
sami, Warszawa 2010

Wykaz skrótów

917

MK

– Księgi wpisów Metryki Koronnej w AGAD

MPH –

Monumenta Poloniae historica, t. 1-6, wyd. A. Bielowski
[i inni], Lwów 1864 i nn. oraz MPH series nova, nova
series (n.s.), t. 1 i nn., Kraków i Warszawa 1946 i nn.

MPVat –

Monumenta Poloniae Vaticana, t. I i nn., Kraków 1913 i nn.

NKDM

– Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2-3, wyd.

I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Wrocław 1989, Warszawa
2000

PAN

– Polska Akademia Nauk

PAU

– Polska Akademia Umiejętności

PrzHist –

Przegląd

Historyczny

PSB

– Polski słownik biografi czny, t. 1-50, Kraków, Wrocław,

Warszawa 1935-2014

QMAeN

– Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 1 i nn.

RAUhf –

Rozprawy

(Polskiej)

Akademii Umiejętności, Wydział

Historyczno-Filozofi czny

RoczHist –

Roczniki

Historyczne

SHG –

Słownik

historyczno-geografi czny ziem polskich w śre-

dniowieczu: Krak – województwo krakowskie, cz. I-IV,
Wrocław, Kraków 1980-2014, Płoc – województwo
płockie, Wrocław, Warszawa 1980-2000, Poz – woje-
wództwo poznańskie, cz. I-V, Wrocław, Poznań 1982-
2014, Warsz – ziemia warszawska, Warszawa 2013

SPPP

– Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 1 i nn., Kraków

1856 i nn.

SPŚr

– Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów,

t. 1 i nn., red. S. M. Kuczyński, Warszawa 1981 i nn.

StŹr –

Studia

Źródłoznawcze

UAM

– Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

UDR –

Urzędnicy

dawnej

Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku.

Spisy, t. 1-6, 8-11, red. A. Gąsiorowski, Wrocław, Kór-
nik 1984-2014

UJ

– Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

UK

– Universita Karlova, Praha

UMK

– Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

UW –

Uniwersytet

Warszawski

ZapHist –

Zapiski

Historyczne

ZDM

– Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Suł-

kowska-Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975

Spis treści

Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

*

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Wstęp: Z Trzesieki w świat . . . . 11

*

Grażyna Rutkowska (Poznań), Wspomnienie o Izie . . . . . . . . . 25

Anna Sochacka (Poznań), Od czasów studenckich: Napijmy się herbatki... 34

Anna Adamska (Utrecht), Nasza Iza . . . . . . . . . . . . . . . 39

Paweł Kras (Lublin), Dekada współpracy i przyjaźni . . . . . . . . . 43

*

Bibliografi a prac Izabeli Skierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Anna Adamska (Utrecht), O dorobku naukowym Izabeli Skierskiej . . . 63

*

Marco Mostert (Utrecht), Christianising the Landscape: Th

e Example of

the County of Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Marcin R. Pauk (Warszawa), Radix omnium malorum: taberny i pijaństwo
w tzw. statutach księcia czeskiego Brzetysława I . . . . . . . . . . . 88

Dániel Bagi (Pecs), Rex autem cognoscebat, quod fi lius suus absque voluntate
ducis post obitum suum regnare non posset – Do krytyki rozdziałów 91 i 92
Kroniki węgierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Jerzy Kłoczowski (Warszawa), O debatach historyków wokół przemian
w chrześcijaństwie średniowiecznym . . . . . . . . . . . . . . . 111

Tomasz Jasiński (Poznań), Cursus velox cum consillabicatione w Kronice
polskiej Galla Anonima i w Translacji św. Mikołaja Mnicha z Lido . . . 114

6

Spis treści

Jan Wroniszewski (Toruń), Mistrz Wincenty a ród Janinów . . . . . 132

Jan Andrzej Spież (Warszawa), Poselstwo świętego Dominika „ad marchias”.
Epizod z dziejów kontaktów hiszpańsko-polskich? . . . . . . . . . 146

Jerzy Rajman (Kraków), Exemplaris tu columpna. Z problematyki kultu
świętej Jadwigi Śląskiej w średniowiecznej Małopolsce . . . . . . . . 175

Michał Kaczmarek (Wrocław), W sprawie falsyfi katów lubiąskich raz
jeszcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Piotr Rabiej (Kraków), Dokument Bolesława Wstydliwego dla rycerza
Abrahama z 27 maja 1278 roku . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Pavel Krafl (Brno), Konkubinát kleriků v moravském diecézním zákono-
dárství 13.–15. století . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Piotr Oliński (Toruń), Umowy modlitewne mniszek z klasztorów bene-
dyktynek-cysterek w państwie zakonu krzyżackiego . . . . . . . . . 221

Tomasz Jurek (Poznań), Kilka dokumentów odpustowych biskupów kra-
kowskich z przełomu XIII i XIV wieku . . . . . . . . . . . . . . 232

Tomasz Gałuszka OP (Kraków), Confi teri possit layco et eciam mulieri. Pro-
blem spowiedzi u osoby świeckiej w średniowieczu . . . . . . . . . 247

Andrzej Marzec (Kraków), Krakowski dokument sądowy z kwietnia
1358 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Ivan Hlaváček (Praha), Mnichovský soupis notářských signetů a veřejných
notářů a jeho česko-polská refl exe . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Ewa Wółkiewicz (Warszawa), Kariery „w cieniu katedry”. Ofi cjałowie wro-
cławscy w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Zdeňka Hledíková (Praha), Rukopisná drobnost ke stopám Matouše z Kra-
kova v Římě . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Franciszek Sikora (Kraków), Stadnina koni w Kościelnikach pod Krakowem
w latach 1384-1436 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Jacek Laberschek (Kraków), Rola rzeki Rudawy w gospodarce średniowiecz-
nego Krakowa. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Marcin Starzyński (Kraków), Do genezy Metryki Koronnej . . . . . . 347

Stanisław Bylina (Warszawa), Opieszali goście Wieczerzy Pańskiej . . . 361

Martin Nodl (Praha), Clandestinum matrimonium . . . . . . . . . 370

Paweł Kras (Lublin), O biskupich inkwizytorach w Polsce i w Czechach:
przyczynek do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

Marek Walczak (Kraków), Uwagi o pierwotnej dekoracji malarskiej prez-
biterium gotyckiej katedry w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . 401

Leszek Zygner (Ciechanów), Kilka uwag w sprawie synodów diecezji lubu-
skiej w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Spis treści

7

Małgorzata Wilska (Warszawa), Kościoły i parafi e mazowieckie powstałe
w czasach księcia Janusza I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424

Andrzej Radzimiński (Toruń), Uwagi na temat pogaństwa Prusów w póź-
niejszym średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

Maciej Zdanek (Kraków), Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w najstar-
szej zachowanej księdze ofi cjalatu krakowskiego (1410-1412, 1421-1424) 445

Tomasz Gidaszewski (Poznań), Krąg rodzinny biskupa Andrzeja Łaskarza
z Gosławic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

Adam Kozak (Poznań), Zapiski z akt czynności biskupich Andrzeja
Łaskarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

Adam Szweda (Toruń), Anna Adamska (Utrecht), Notariusz przy pracy.
Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku . . . 487

Maciej Wilamowski (Kraków), Polscy rycerze w Hiszpanii w latach 1379-
1439 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502

Jan Hrdina (Praha), Multa neccessaria vobiscum tractare habeo et expecto
vos cum auca… Korespondence nižších duchovních v katolických Čechách
husitského věku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

Janusz Szyszka (Kraków), Starostowie ruscy w latach 1431-1450. Wokół
kwestii objęcia urzędu przez Piotra Odrowąża ze Sprowy . . . . . . . 557

Marek Daniel Kowalski (Kraków), Baptysty Enriciego z Rzymu, biskupa
Camerino, legacja do Polski w 1448 roku . . . . . . . . . . . . . 573

Maria Koczerska (Warszawa), O życiu dworskim, czyli list Jana Długosza
do Zbigniewa Oleśnickiego z 5 lutego 1450 roku . . . . . . . . . . 589

Karol Nabiałek (Kraków), Średniowieczne spory wikariuszy wieczystych
katedry płockiej z miastem Radziejowem do 1459 roku . . . . . . . 610

Hanna Zaremska (Warszawa), Rabin Mojżesz z Halle i jego konfl ikt z gminą
żydowską Poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631

Halina Manikowska (Warszawa), Memoria i pompa funebris w piętnasto-
wiecznym Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640

Krzysztof Mikulski (Toruń), O starszeństwie dzieci w rodzinie Koperników,
czyli jak Bornbach sprowadził historyków na manowce . . . . . . . . 653

Stanisław A. Sroka (Kraków), Polacy w Bolonii u schyłku średniowiecza
w świetle diariusza Gaspare Codibò z lat 1471-1504 . . . . . . . . . 667

Sobiesław Szybkowski (Gdańsk), Stanisław Bużeński i Maciej ze Służewa.
Z badań prozopografi cznych nad personelem kancelarii króla Kazimierza
Jagiellończyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

Paweł Dembiński (Poznań), Kłopoty z biskupimi nepotami czyli perypetie
Piotra ze Śmigla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688

8

Spis treści

Janusz Tandecki (Toruń), Proskrypcja i banicja w średniowiecznych mia-
stach pruskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

Marian Wolski (Kraków), Jan Zembocki herbu Radwan, penitencjarz apo-
stolski, kanonik poznański, płocki i przemyski. Kariera i krąg rodzinny . 712

Roman Czaja (Toruń), Statut o obronności Królewca z początku
XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728

Krystyna Górska-Gołaska (Poznań), Narzeczeństwo czy małżeństwo? Proces
w poznańskim konsystorzu w latach 1509-1510 . . . . . . . . . . 736

Paweł Stróżyk (Poznań), Tablica herbowa z kościoła Bożego Ciała
w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747

Waldemar Bukowski (Kraków), O przysiędze na słońce raz jeszcze. Przy-
sięga w postępowaniu granicznym w księstwie zatorskim w 1529 roku . . 789

Agnieszka Januszek-Sieradzka (Lublin), Dysponowanie dochodami ze sta-
cji przez króla Zygmunta Starego w świetle zapisów w Metryce Koronnej
(1507-1548) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 805

Jerzy Strzelczyk (Poznań), Humanistka, heretyczka, heroina. O życiu i twór-
czości Olimpii Fulwii Moraty. . . . . . . . . . . . . . . . . . 826

Hubert Łaszkiewicz (Lublin), Źródła zamożności. Czy można lepiej opo-
wiedzieć historię obrotu majątkami ziemskimi (także gospodarstwami chłop-
skimi) w średniowieczu i epoce nowożytnej? . . . . . . . . . . . . 831

Tomasz Wiślicz (Warszawa), Dzień święty w prawie wiejskim w Polsce od
połowy XVI do końca XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . 842

Th

omas Wünsch (Passau), Kamel und Turban: Zur Dramatik der Aneig-

nung osmanischer Kultur in Polen im Zeitalter der Türkenkriege . . . 854

Bogumił Szady (Lublin), Wizytacje diecezji chełmskiej – wizytacja biskupa
Jana Feliksa Szaniawskiego z lat 1726-1729. Repertorium protokołów . . 871

Edmund Kizik (Gdańsk), Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdań-
sku w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882

Piotr Węcowski (Warszawa), Aleksandra Gieysztora początki zainteresowań
paleografi ą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 897

Marcin Baster, Krzysztof Ożóg (Kraków), Utrata dokumentów fundacyj-
nych Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasie drugiej wojny światowej. . . 906

*

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916

Adam Szweda, Anna Adamska

Instytut Historii i Archiwistyki UMK, Toruń, Uniwersytet Utrecht

Notariusz przy pracy.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich

jesienią 1421 roku

Niniejszy artykuł jest efektem wspólnej pracy dwojga autorów, którzy poznali się
w mieszkaniu śp. Izabeli Skierskiej w roku 2011. Podczas poznańskiego Kongresu
Mediewistycznego Iza zaprosiła do siebie grupę kolegów na „biesiadę mediewi-
styczną”. Dla nas spotkanie to było początkiem serdecznego koleżeństwa i współ-
pracy zawodowej. Jesteśmy wdzięczni Izie za jej gościnność i troskę. Inicjatorem
tego tekstu był Adam, on też wprowadził do obiegu badane źródło [A.A.].

1.

Wielka akcja transumowania dokumentów zakonu krzyżackiego
w 1421 r. stanowi zaledwie epizod w ponad stuletnich dziejach pro-
cesów polsko-krzyżackich

1

. Jest ona jednak warta zainteresowania

nie tylko dlatego, iż pośrednio lub bezpośrednio byli w nią zaangażowani
główni aktorzy polityki międzynarodowej tego okresu. Epizod ten świetnie
ilustruje mechanizmy i praktykę komunikacji politycznej

2

w późnośrednio-

wiecznej Europie. Pismo, zyskujące w niej coraz większe znaczenie, pozo-
stawało w ciągłej inter akcji z żywym słowem i publicznym rytuałem. Dla
zrozumienia przebiegu i znaczenia analizowanej tu akcji transumowania
konieczne jest nakreślenie w paru słowach jej tła historycznego.

1

Wydarzenie to zostało odnotowane przede wszystkim w wydawnictwie Die Berichte

der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie, Bd. III, Halbband I, bearb.
von H. Koeppen, Göttingen 1966 [dalej: Berichte III], nr 85; marginalnie o tym K. N e i t -
m a n n, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen 1230-1449. Studien zur
Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates, Köln – Wien 1986,
s. 104-105 oraz M. G l a u e r t, Das Domkapitel von Pomesanien (1284-1527), Toruń
2003 (Prussia sacra 1), s. 112.

2

Dyskusję nad pojęciem ‘komunikacji politycznej’ podsumował niedawno J. D u m o -

l y n, Political communication and political power in the Middle Ages: a conceptual jour-
ney, Edad Media 13, 2012, s. 33-55. Spośród wielu przykładów stosowania go w kwestio-
nariuszu badawczym mediewistyki zob.: Z. K o w a l s k a, Formy komunikacji politycznej
na przełomie średniowiecza i nowożytności. Habsburgowie i Jagiellonowie w czasach Mak-
symiliana I, w: Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, red. K. Ożóg, S. Szczur,
Kraków 2000, s. 333-344; M. J u c k e r, Gesandte, Schreiber, Akten: Politische Kommu-
nikation auf eidgenössischen Tagsatzungen im Spätmittelalter, Zürich 2004.

488

Adam Szweda, Anna Adamska

Długoletni spór Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, rozpoczęty wojną

lat 1409-1411, wszedł w nową fazę po ogłoszeniu przez króla rzymskiego
i węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego wyroku we Wrocławiu w dniu
6 stycznia 1420 r. W zamyśle władcy kończył on prowadzone przez niego
postępowanie polubowne pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wiel-
kim księciem Witoldem z jednej a wielkim mistrzem Michałem Küchmei-
strem z drugiej strony. Rozstrzygnięcie powzięte przez Luksemburczyka
pozostawało na gruncie legalizmu, a przy okazji odpowiadało jego zapo-
trzebowaniu politycznemu, tj. zyskaniu popularności w Rzeszy w obliczu
narastającego konfl iktu z husyckimi Czechami. W konsekwencji uznane
zostały wszystkie tytuły prawne Zakonu do spornych ziem, a pretensje
polsko-litewskie oddalono

3

. Mimo że orzeczenie sędziego polubownego,

zgodnie wybranego przez obie strony sporu, było z zasady ostateczne i nie-
podważalne, to jednak poseł polski, biskup płocki Jakub z Kurdwanowa,
już 10  stycznia 1420 r. wniósł apelację od wyroku króla rzymskiego do
papieża. Następujące potem ożywione kontakty dyplomatyczne pomiędzy
Jagiełłą i Witoldem a Zygmuntem Luksemburczykiem nie przyniosły żad-
nego rozwiązania nieporozumień, mimo że Polska zrealizowała niektóre
punkty wyroku wrocławskiego. Doprowadziło to do wznowienia procedury
apelacyjnej w sierpniu 1420 r., kiedy do papieża Marcina V przybyli wysłan-
nicy Władysława Jagiełły: Paweł Włodkowic i Jakub de Paravesino. Papież,
rywalizujący o prymat w chrześcijaństwie zachodnim z królem rzymskim,
wezwał zarówno zakon krzyżacki, jak i Polskę i Litwę do zaprezentowania
swoich argumentów prawnych do najbliższego Bożego Narodzenia. Jedno-
cześnie osobną bullą zawiadomił wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
o żądaniu Jagiełły i Witolda, aby skasować wyrok wrocławski

4

. Oba te akty

3

Z obszernej literatury zob.: Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy polubowne

jako narzędzie polityki Zygmunta Luksemburskiego w północnej i środkowowschodniej
Europie (1412-1424), Toruń 1981, s. 81-101; S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia nad procesami
Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim w l. 1420-1423, Ateneum Wileńskie 12, 1937,
s. 311-348; K. O ż ó g, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły
(1384-1434), Kraków 2004, s. 222-249 i podana tu literatura. O międzynarodowym kon-
tekście sejmu wrocławskiego zob. W. B a u m, Kaiser Sigismund. Konstanz, Hus und Tür-
kenkriege, Graz – Wien – Köln 1993, s. 148-162, zwłaszcza s. 154-155; J. K. H o e n s c h,
Kaiser Sigismund. Herrscher an der Schwelle zur Neuzeit 1368-1437, München 1996,
s. 279-310; P. Č o r n e j, Velké dějiny zemí Koruny České, sv. 5 (1402-1437), Praha –
Litomyšl 2000, s. 227-230.

4

Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy, s. 110-112. Formalnie działania polskie

nie były apelacją, ale postępowaniem w ramach procedury reductio ad arbitrum boni viri
(na jej temat por. R. W o j c i e c h o w s k i, Arbitraż w doktrynie prawnej średniowiecza,
Wrocław 2010, s. 204-212). Wbrew teoretycznemu założeniu wyrok sędziego polubownego
bardzo często nie był traktowany jako ostateczny, zob. liczne przykłady, które zgromadził

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

489

wystawione 1 września 1420 r. rozpoczynały nową fazę sporu polsko-krzy-
żackiego, nazywaną procesem rzymskim

5

.

Zarówno krzyżacki prokurator w Kurii Jan Tiergart, jak i władze

Zakonu z największą niechęcią podporządkowały się poleceniom Marcina V.
Tiergart odebrał obie papieskie bulle dopiero 15 października, składając
przy tym oświadczenie, że nie czyni tego dobrowolnie, a następnego dnia
przesłał je do Prus

6

. Był to początek batalii prawnej, w której reprezen-

tanci króla polskiego chcieli wykorzystać do swoich celów napięte relacje
między królem rzymskim a papieżem. Z kolei pełnomocnicy wielkiego
mistrza popierali stanowisko Luksemburczyka, ze zrozumiałych względów
nie wchodząc jednak w otwarty spór z Kurią

7

.

Wszystkie te względy, w połączeniu z chorobą papieża, doprowadziły do

znacznej zwłoki. Dopiero 11 lutego 1421 r. nastąpiło mianowanie przedsta-
wicieli Zakonu w dalszym postępowaniu. Zostali nimi prokurator krzyżacki
Jan Tiergart i doświadczony dyplomata, biskup Ozylii Kaspar Schuwen-
pfl ug

8

. Mandat dla pełnomocników króla polskiego – Pawła Włodkowica

i Jakuba de Paravesino, został co prawda wystawiony już w listopadzie
1420 r., ale do Rzymu dotarł dopiero w początkach lutego 1421 r.

9

2. Kluczową sprawą jest dla nas sprawa materiału dowodowego, przygoto-
wywanego przez obie strony na potrzeby nowego postępowania proceso-
wego. Z polecenia Marcina V jego gromadzeniem zajął się kardynał Wil-
helm Fillastre, jeden z najbliższych współpracowników papieża i wybitny
intelektualista

10

.

Zgodnie ze standardami biurokracji prawniczej Kurii, argumentacja

obydwu stron miała opierać się na słowie pisanym. Uproszczeniem byłoby

J.-M. M o e g l i n , Krieg und Vermittlungsverfahren in Europa in den letzten Jahrhunder-
ten des Mittelalters, w: Tannenberg – Grunwald – Žalgiris 1410: Krieg und Frieden im
späten Mittelalter, hrsg. W. Paravicini, R. Petrauskas, G. Vercamer, Wiesbaden 2012,
s. 211-222.

5

Termin ten został wprowadzony do historiografi i przez S. Z a j ą c z k o w s k i e g o,

Studia, s. 359.

6

Berichte III, nr 43; S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 359-360.

7

S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 360-361; Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy,

s. 112-115.

8

S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 361; T. B o r a w s k a, Kaspar Schuwenpfl ug i jego

rola w procesach polsko-krzyżackich w pierwszej połowie XV wieku, ZapHist 79, 2014,
z. 2, s. 23.

9

Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy, s. 114.

10

Zob. m.in.: H. M i l l e t, Guillaume Fillastre: esquisse biographique, w: Humanisme

et culture géographique à l’époque de Concile de Constance autour de Guillaume Fillastre,
red. D. Marcotte, Turnhout 2002, s. 7-24.

490

Adam Szweda, Anna Adamska

jednak stwierdzenie, że – tradycyjnie dla procesów polsko-krzyżackich

11

–

materiał dostarczany przez Zakon obejmował obszerny korpus dokumen-
tów, zaś po stronie polskiej były to głównie tezy („artykuły”), które miały
zostać poparte zeznaniami świadków. Ujmując sprawę w ten sposób, zlek-
ceważylibyśmy ogromny wysiłek podjęty przez stronę polską (głównie przez
niezmordowanego Pawła Włodkowica) dla zbudowania spójnej i ‘obiek-
tywizowanej’ argumentacji. Dokumentem szczególnym i bardzo ekspono-
wanym były akta procesowe i wyrok z r. 1339, wsparty między innymi
potencjałem włoskich autorytetów prawniczych

12

.

W perspektywie dziejów piśmienności pragmatycznej można by wręcz

powiedzieć, iż kompletowanie materiałów na potrzeby nowego procesu sta-
nowiło kolejny dowód na to, jak doskonale polskie elity polityczne i inte-
lektualne nauczyły się rozumieć rolę pisma w nowoczesnym uprawianiu
polityki międzynarodowej

13

. A trzeba tu podkreślić, że adwersarz, zakon

krzyżacki, był jednym z pionierów posługiwania się dokumentem jako argu-
mentem w konfl iktach międzynarodowych w skali całej Europy łacińskiej

14

.

11

Odmienność ‘strategii’ polskiej (opartej głownie na utrwaleniu na piśmie tradycji

ustnej i odwoływaniu się do argumentów moralnych) oraz krzyżackiej (opartej na zaufaniu
do dokumentu i ‘obiektywnych’ rozstrzygnięć prawnych) w procesach XIV-wiecznych, była
niedawno dyskutowana w literaturze przedmiotu. Zob. A. A d a m s k a, Th

e Kingdom of

Poland versus the Teutonic Knights: Oral Traditions and Literate Behaviour in the Later
Middle Ages, w: Oral History of the Middle Ages. Th

e Spoken Word in Context, ed.

G. Jaritz, M. Richter, Krems – Budapest 2001, s. 67-78, a także – nieco polemicznie –
P. M i l l i m a n, ‘Th

e Slippery Memory of Men’. Th

e Place of Pomerania in the Medieval

Kingdom of Poland, Leiden – Boston 2013, s. 245-249.

12

S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 305-306, oraz obszernie K. O ż ó g, Uczeni,

s. 236-239.

13

Zrozumienie to i zdolność odpierania argumentów przeciwnika, m.in. poprzez kwe-

stionowanie autentyczności dokumentów przedstawianych przez Krzyżaków, widoczne było
zresztą już podczas misji Benedykta Makraia. Zob. A. A d a m s k a, Waring War and Making
Peace with Written Documents: Th

e Kingdom of Poland against the Teutonic Knights

(1411-1422), w: Strategies of Writing. Studies on Text and Trust in the Middle Ages, red.
P. Schulte [i inni], Turnhout 2008 (USML 13), s. 268; W. S i e r a d z a n, Misja Benedykta
Makraia: z dziejów pokojowych metod rozwiązywania konfl iktów międzypaństwowych
w Europie Środkowo-Wschodniej w późnym średniowieczu, Malbork 2009, s. 67, 76.

14

To ciekawe zagadnienie wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Wypada jednak

wspomnieć, że pierwsze znane akcje kompletowania dossier dokumentowego jako argumentu
w konfl iktach międzynarodowych miały miejsce dopiero od końca XIII w., przy okazji
pretensji angielskich do Szkocji (1291-1300), francuskich do Flandrii (1309), a także kon-
fl iktu między Ludwikiem Bawarskim a papiestwem i drugą fazą wojny stuletniej (1369-
1389). Ich ‘efektem ubocznym’ była reorganizacja angielskiego i francuskiego archiwum
królewskiego, mająca na celu łatwiejsze wyszukiwanie potrzebnych materiałów: z bogatej
literatury przedmiotu zob.: M. C l a n c h y, From Memory to Written Record. England
1066-1307, wyd. 3, Oxford 2013, s. 146-154; O. G u y o t j e a n n i n, Super omnes thesau-
ros rerum temporalium: les fonctions du Trésor des chartes du roi de France (XIVe-XVe

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

491

Kardynał Fillastre już 2 marca 1421 r. wezwał przedstawicieli Jagiełły

i Zakonu do zaprezentowania posiadanych dowodów. Krzyżacy przekazali
większą część swojej dokumentacji 8 marca, resztę dołączyli na początku
kwietnia 1421 r. Nie po raz pierwszy posługiwali się tu transumptami
dyplomów przemawiających na ich korzyść. Najbardziej aktualnymi tran-
sumptami, jakimi dyplomaci Zakonu dysponowali w tym momencie, były
bowiem widymaty sporządzone jeszcze na potrzeby postępowania przed
Zygmuntem Luksemburskim przez biskupa pomezańskiego Gerharda Stolp-
manna, przy współudziale dwóch notariuszy publicznych (9 VIII 1419)

15

.

O tym, że akta krzyżackie istotnie zawierały transumpty biskupa pome-
zańskiego, informuje też nota marginalna sporządzona w rejestrze przez
samego kardynała Fillastre

16

. Już jednak Hans Koeppen zwrócił uwagę na

fakt, iż lista transumptów sporządzonych przez Stolpmanna nie odpowiada
dokładnie tym, które znalazły się w rejestrze kardynała i które w swej relacji
dla wielkiego mistrza z 26 marca 1421 r. wymieniał prokurator Jan Tier-
gart (brak tu np. dokumentów króla litewskiego Mendoga)

17

. Różnicę tę

tłumaczyć można zaginięciem części transumowanych przez Stolpmanna
akt oraz – być może – reorganizacją całego dossier, zważywszy na to, że
np. transumpt nadania Litwy Zakonowi przez cesarza Ludwika IV z 1337 r.,
który do niego trafi ł, pochodził z 1393 r.

18

Toczący się proces nie prowadził do żadnych rozstrzygnięć, ponieważ

legalistyczne stanowisko Zakonu popierane było przez część kardynałów,
elektorów Rzeszy i samego króla rzymskiego, natomiast strona polska roz-
wijała argumenty przedstawiane jeszcze podczas procesu polubownego przed
subarbitrem Benedyktem Makraiem, a następnie na soborze w Konstancji.
W gruncie rzeczy oznaczało to zakwestionowanie podstaw prawnych istnienia

siècles), w: Écrit et pouvoir dans les chancelleries médiévales: espace français, espace anglais,
red. K. Fianu, D. J. Guth, Louvain-la-Neuve 1997, s. 109-132. W tej perspektywie spraw-
ność przedstawicieli zakonu krzyżackiego w posługiwaniu sie dokumentem jako środkiem
dowodowym już podczas procesu 1339 r. jest naprawdę godna odnotowania.

15

Por. Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Th

eutonicorum 1198-1525,

pars II, bearb. E. Joachim, hrsg. W. Hubatsch, Göttingen 1948, nr 1972-2000.

16

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, pars altera, wyd.

T. Działyński, Poznań 1855, s. 13: Omnia sequencia producta fuerunt per transumptum
D. ep. Pomezaniensis cum duobus subscriptis notariis. Jest to edycja kopii przedłożeń zakon-
nych, wydanej Polakom przez kardynała Fillastre, a znajdującej się dzisiaj w Bibliotece
Kórnickiej PAN, zob. J. Z a t h e y, Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kór-
nickiej, Wrocław 1963, s. 333-338; por. S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 288 (tutaj pomyłka
w imieniu biskupa – Jan zamiast Gerhard).

17

Berichte III, nr 60, i uwagi wydawcy w przypisie 2 na s. 157.

18

Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 1272; Berichte III, nr 64, przypis 29, na

s. 170.

492

Adam Szweda, Anna Adamska

państwa krzyżackiego w Prusach

19

. Z ważnego dla naszych rozważań for-

malnego punktu widzenia istotna była uwaga przekazana reprezentantom
Zakonu na audiencji w dniu 26 kwietnia 1421 r. Papież przywołał wtedy
argument Polaków, że Krzyżacy nie przedstawili oryginałów posiadanych
przez siebie dokumentów

20

. Zarzut ten oznaczał właściwie podważenie

mocy prawnej przedstawionych transumptów, a w opinii Jana Tiergarta
był tylko pretekstem do przeforsowania własnego stanowiska

21

. W każdym

razie podczas kolejnej odsłony procesu (12 maja) strona polska nie podno-
siła sprawy oryginałów, twierdząc ogólnie, iż przywileje Zakonu nie dają
mu żadnych tytułów prawnych do spornych ziem

22

.

Impas w sprawie polsko-krzyżackiej przełamała decyzja papieża o wysła-

niu specjalnego przedstawiciela, aby zbadał sprawę na miejscu. Koncepcja
ta pojawiła się już w początkach kwietnia, ale realnych kształtów nabrała
na przełomie maja i czerwca 1421 r.

23

Postępowanie wchodziło w nową

fazę i nauczony doświadczeniem prokurator Jan Tiergart pragnął wytrącić
stronie polskiej z ręki argument proceduralny. W liście do wielkiego mistrza
Michała Küchmeistra z 15 czerwca 1421 r. wskazywał na konieczność spo-
rządzenia nowych transumptów, a to, które konkretne privilegia, munimenta
und scrifte wchodziłyby w grę, chciał przekazać swemu zwierzchnikowi już
ustnie. Dlatego zamierzał wybrać się do Prus razem z papieskim wysłanni-
kiem, którego Marcin V wkrótce miał wyznaczyć

24

. Prokurator spodziewał

się, że jego zadaniem będzie też weryfi kacja tytułów prawnych, zaś Kaspar
Schuwenpfl ug w późniejszym liście (z 31 VIII 1421 r.) pisał wprost, że ów
wysłannik powinien beider parten brieff e und privilegia transumiren und iura
und ander geczognisse und beweisunge vorho

e

ren, uff nemen und beschreiben,

a następnie przesłać je papieżowi

25

.

Być może jakieś ustalenia czyniono już wcześniej, albo malborska cen-

trala postanowiła z własnej inicjatywy odnowić zespół wykorzystywanych
w sprawie transumptów, w każdym razie już 10 maja 1421 r. biskup pome-
zański Gerhard Stolpmann wystawił serię transumptów 30 dokumentów
pochodzących z archiwum zakonnego. Podobnie jak w 1419 r., czynności

19

Omówienie tego stadium procesu dają S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 363-369 oraz

K. O ż ó g, Uczeni, s. 240-241 – w tej pracy pozostała literatura.

20

Berichte III, nr 66: die Polen sprechen, ir habet nicht euwer originalia produciert etc.

21

Tamże.

22

Berichte III, nr 67; K. O ż ó g, Uczeni, s. 240.

23

Berichte III, nr 64, 71. Decyzja ta wywołała początkowo gwałtowne protesty strony

polskiej (zob. K. O ż ó g, Uczeni, s. 241).

24

Berichte III, nr 71; w zamierzoną podróż Tiergart chciał się wybrać również umb

der grossen hitczen willen, die itczunt in Wallen landen ist.

25

Berichte III, nr 79.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

493

tych dokonywano w Prabutach

26

. W imieniu wielkiego mistrza występował

jego kapelan i kanclerz Grzegorz z Biskupca, a jako powód transumowania
dokumentów niemal stereotypowo podawane były ich vetustas oraz viarum
discrimina w przypadku konieczności ich transportowania

27

.

Nie wiadomo, czy sporządzone 10 maja potwierdzenia zostały prze-

kazane do Rzymu

28

. Znamienna jest jednak sugestia, którą uczynił Schu-

wenpfl ug we wspomnianym już liście z 31 sierpnia do wielkiego mistrza
Michała Küchmeistra, omawiając szereg rozmaitych spraw: Oto ponieważ
nie można liczyć na to, że w chwili obecnej papież wyznaczy osobę, która
sporządziłaby transumpty zakonnych przywilejów („transsumptorem” lub
też „exemplatorem”), wielki mistrz sam mógłby nakazać transumowanie
odpowiednich dokumentów (iura, brieff e und privilegia) przez biskupów
pomezańskiego (wspominanego już Gerharda Stolpmanna) i chełmińskiego
(Jana Abeziera). Mieliby oni zwołać pozwanych (vociren vocandos) do swoich
kościołów katedralnych. Istotna jest uwaga, iż zaniedbanie tego właśnie ele-
mentu przy sporządzaniu pierwszych transumptów uczyniło je nieważnymi
(unmechtig)

29

. Całą procedurę miałby przeprowadzić notariusz pracujący dla

podążającego z Rzymu do Prus prokuratora Tiergarta – Johannes Pot

30

.

Źródła nie dają bezpośredniej odpowiedzi na pytanie, dlaczego do prze-

prowadzenia planowanej akcji transumowania Krzyżacy zdecydowali się
zawezwać profesjonalistę piśmienności pragmatycznej aż z Kurii

31

, skoro na

miejscu, w Prusach, nie brakowało ani notariuszy publicznych, ani dobrze
wykształconych prawników

32

. Do pewnego stopnia sprawę wyjaśnia jednak

26

Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 2066-2095.

27

Zob. przykładowo GStAPK, XX. Hauptabteilung [dalej: HA], Pergamenturkunden,

Schiebl. 57, nr 8.

28

Nie można tego wykluczyć; zdaniem wydawcy Berichte III, nr 79, przypis 21 na

s. 197, przedstawione poniżej zastrzeżenia strony polskiej odnosiły się tylko do transump-
tów przedstawionych przez Zakon w marcu 1421 r.

29

Plan Schuwenpfl uga pośrednio wskazuje na to, że skutkiem podważania prawomoc-

ności wcześniejszych transumptów przez stronę polską było uznanie ich w Kurii za nieważne,
co spowodowało kolejną akcję transumowania, ale zaplanowaną tak, aby wykluczyć moż-
liwość zgłaszania dalszych zastrzeżeń formalnych.

30

Berichte III, nr 79.

31

Związek Johannesa Pota z Janem Tiergartem poświadczony jest jedynie przez źródło

cytowane w poprzednim przypisie oraz przekazy potwierdzające akcję transumowania.

32

Zob. m.in.: D. H e c k m a n n, Der öff entliche Notar in Ordensland Preußen im

Spiegel von Rechtsrezeption und Kanzleipraxis, Preussenland 47, 2009, s. 37-56;
Z. H. N o w a k, Die Rolle der Gelehrten in der Gesellschaft des Ordenlandes Preußen,
w: Gelehrte im Reich. Zur Sozial- und Wirkungsgeschichte akademischer Eliten des 14. bis
16. Jahrhunderts, red. R. Ch. Schwinges, Berlin 1996, s. 211-223; zob. też A. R a d z i -
m i ń s k i, Duchowieństwo, w: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społe-
czeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 431-436.

494

Adam Szweda, Anna Adamska

biografi a kleryka, którą zresztą trzeba rekonstruować z ułomków informa-
cji. Johannes Pot pochodził z biskupiego księstwa Utrechtu

33

, a w Rzymie

znalazł się najpewniej za sprawą Hermanna Dwerga, Westfalczyka, który
robiąc niezwykłą karierę w Kurii (doszedł do godności protonotariusza
apostolskiego i stał się zaufanym Marcina V), skupił wokół siebie szerokie
grono protegowanych, głownie ambitnych kleryków z diecezji utrechckiej
i leodyjskiej

34

. Dwerg utrzymywał bardzo bliskie kontakty z Krzyżakami,

a sam Pot, pracujący od mniej więcej 1411 roku w registraturze suplik
jako notarius causarum, mógł zetknąć się z nimi jeszcze w ojczyźnie. Tzw.
„Duitse Huis” (Dom Niemiecki) w Utrechcie, jak i innych 10 innych pla-
cówek na terenie księstwa biskupiego, stanowiły mocną gałąź Zakonu

35

.

Wszystko to skłania do przypuszczeń, iż zaangażowanie Johannesa Pota nie
było przypadkowe, lecz świadomie wybrano doświadczonego i zaufanego
notariusza, aby mieć pewność, że procedury zostaną dopełnione.

3. Biskupi, którzy mieli transumować dokumenty krzyżackie, wystosowali
pozew w formie instrumentu notarialnego. Gerhard Stolpmann ogłosił go
w Prabutach w czwartek, 16 października 1421 r., zaś Jan Abezier następnego
dnia w Lubawie. Narracja pozwu wyjaśniała, iż wielkiemu mistrzowi Micha-
łowi Küchmeistrowi i braciom Zakonu polecono niegdyś, aby posiadane
przez nich przywileje (nonnullas litteras autenticas originales super libertatibus,
indulgentiis, privilegiis) przesłali do Rzymu dla ustalenia swoich praw (pro
liquidacione suorum iurium). Ponieważ wysyłanie w dalekie strony orygina-
łów byłoby niebezpieczne, aby nie przepadły one z powodu niebezpiecznych

33

W późnym średniowieczu rodzina Pot pojawiała się często w źródłach utrechckich,

wielokrotnie w ścisłych relacjach z miejscowym duchowieństwem (informację tę zawdzię-
czamy dr. Bramowi van der Hoven van Genderen z Uniwersytetu w Utrechcie). Znak nota-
rialny Johannesa jest osobistym znakiem „mówiącym”: przedstawia on bowiem narysowany
wprawną ręką garnuszek czy kociołek, a słowo „pot” ma takie właśnie znaczenie w języku
niderlandzkim. Znak ten jest publikowany: Notare und Notarssignete vom Mittelalter bis
zum Jahr 1600 aus den Beständen der Staatlichen Archive Bayerns, bearb. E. Kern, München
2008, s. 160, nr 727. Na temat znaków notarialnych „mówiących” zob. K. S k u p i e ń s k i,
Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997, s. 196-204.

34

Warto pamiętać, że właśnie pontyfi kat Marcina V był okresem wyjątkowo licznego

napływu „Niemców” (tym pojęciem określano również Flamandów, Holendrów i Alzat-
czyków) do Kurii. Ich ogólną liczbę w otoczeniu papieskim szacuje sie na niemal tysiąc
osób, zob. Ch. S c h u c h a r d, Die Deutschen an der päpstlichen Kurie im späten Mit-
telalter (1378-1447), Tübingen 1987, s. 35, 175, 185, także: T. D a n i e l s, Dwerg Her-
mann, w: Biographisch- Bibliographisches Kirchenlexicon, XXXII Bd., Nordhausen 2011,
k. 263-274.

35

Na temat historii zakonu krzyżackiego w Niderlandach, zob. J. A. M o l, Vechten,

bidden en verplegen. Opstellen over de ridderorden in de Noordelijke Nederlanden, Hilver-
sum 2011.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

495

dróg (ne amitterentur vel subtraherentur propter viarum discrimina), wielki
mistrz zwrócił się do wystawców pozwu o zastosowanie remedium w postaci
sporządzenia transumptów oraz pozwanie wszystkich uważających, że są
zainteresowani sprawą (interesse putantes). Obydwaj biskupi uznali wnio-
sek zwierzchnika Zakonu za usprawiedliwiony. Ponieważ iusta petentibus
non est denegandus assensus, polecili pozwać wszystkich, niezależnie od
ich stanu i statusu społecznego, poprzez przytwierdzenie pozwu do drzwi
kościołów katedralnych w Chełmży i Kwidzynie, jak też do drzwi świątyń
parafi alnych w tych miastach. Finał procedury miał nastąpić po upływie
15 dni, jeśli nie byłby to akurat dzień nieodpowiedni dla posiedzenia sądu
(dies feriata). W takim wypadku termin ulegał przesunięciu na najbliższy
dzień stosowny dla czynności procesowych (dies non feriata)

36

. W takim

stosownym dniu przed południem (hora terciarum) obaj dostojnicy mieli
zasiąść w sali zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku (aula

37

). Przed

tym właśnie sądem powinni stawić się wszyscy zainteresowani, osobi-
ście lub przez pełnomocników, dla zobaczenia i wysłuchania czynności
transumowania oryginałów dokumentów, wystawionych przez papieży
i innych wystawców, kolacjonowania transumptów z oryginałami oraz
pieczętowania ich pieczęciami obydwu biskupów. Stawić się mieli też ci,
którzy znaliby powody, dla których powyższe czynności nie powinny być
dokonane. Dalej biskupi zaznaczali, że nieobecność pozwanych (absencia
seu contumacia) nie wstrzyma akcji inserowania, ponieważ drzwi kościo-
łów jako miejsca publiczne i znane wszystkim (publica et ydonea) będą
obwieszczać o tym pozwie jakby dźwiękiem. Nie będzie zatem można
usprawiedliwiać się niewiedzą o pozwie, skoro zostanie on obwieszczony
tak patenter et notorie

38

.

Do publikacji pozwu Johannes Pot przystąpił niezwłocznie. Informuje

o tym wpis uczyniony na stronie verso pergaminu, Już w niedzielę 19 paź-
dziernika 1421 r. (a zatem dwa dni po ogłoszeniu go przez Abeziera)
o godzinie 7, tuż przed mszą, stojąc przed głównym wejściem do katedry
w Chełmży, „głośnym i wyraźnym głosem” odczytał treść pozwu, a następ-
nie przytwierdził go do drzwi katedry na czas trwania mszy. Wymienionymi

36

W tym konkretnym przypadku ewentualnym dniem „ciszy sądowej” była zapewne

niedziela. Problematykę sądownictwa w dni świąteczne w średniowiecznej Europie przed-
stawiła I. S k i e r s k a, Sabbatha sanctifi ces. Dzień święty w średniowiecznej Polsce, Warszawa
2008, s. 365-372.

37

Może chodziło tu o dużą salę na piętrze, w zachodnim skrzydle północnej części

zamku. Jej wymiary to 10 m szerokości i 28 m długości. Na taką identyfi kację wskazuje
M. G l a u e r t, Das Domkapitel von Pomesanien, s. 112.

38

GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 23, nr 6, 7 (dwa równobrzmiące

egzemplarze).

496

Adam Szweda, Anna Adamska

z imienia świadkami tej ceremonii byli kapelan biskupi Andreas Zaelvelt,
przełożony szkoły katedralnej Jakub Sceyntael i sołtys chełmiński Andreas.
Wkrótce po zakończeniu mszy notariusz odpiął pozew z drzwi katedralnych,
przywieszając w to miejsce jego kopię. Już o godzinie 8 stawił się przed
kościołem parafi alnym pw. NMPanny

39

, do którego drzwi przytwierdził

inny egzemplarz instrumentu notarialnego z pozwem, także zdjętym po
zakończeniu mszy i zastąpionym kopią. Tutaj świadkami byli miejscowy
kapelan Mikołaj Molitoris oraz przełożony szpitala. Dwa dni później,
we wtorek 21 października, podobna procedura odbyła się w katedrze
w Kwidzynie oraz w miejscowym kościele parafi alnym

40

. Jako świadkowie

wymienieni zostali tamtejsi kapelani: Mikołaj Rosenborg, Mikołaj Nebraw
i Jan Wachmoet

41

.

Zgodnie z planem, dnia 5 listopada 1421 r.

42

trybunał biskupi zasiadł

w Szymbarku, a o jego działaniach dowiadujemy się z obszernych – w dużej
mierze jednobrzmiących – narracji kolejnych sporządzanych wówczas doku-
mentów powtarzających

43

. Ich wystawcami byli, rzecz jasna, biskupi Stolp-

mann i Abezier, którzy raz jeszcze tłumaczyli opisane już w pozwie powody
przeprowadzenia całej procedury oraz sposób jego publikacji. Informowali
również, że w wyznaczonym dniu stawił się przed nimi tylko Jan Tiergart
jako pełnomocnik wielkiego mistrza, komturów i braci zakonnych, oka-
zując swoje plenipotencje oraz kopie pozwów. Na ich podstawie Tiergart
domagał się, aby biskupi uznali tych, którzy się nie stawili, za nieposłusz-
nych wobec wezwania sądu (contumaces) i z powodu ich absencji (in con-
tumaciam) zadośćuczynili postulatom strony reprezentowanej przez niego.
Następnie prokurator Zakonu przystąpił do prezentacji poszczególnych
oryginałów

44

i quasquidem litteras transsumi et exemplari ac fi deliter cum

originalibus litteris collacionari et concordari ac in formam publicam redigi
mandari nostrorumque sigillorum appensione muniri ac nostras auctoritatem

39

Znane wezwanie chełmżyńskiego kościoła parafi alnego to św. Mikołaj, potwierdzony

przez wizytację z 1647 r. (Zob. W. R o z y n k o w s k i, Powstanie i rozwój sieci parafi alnej
w diecezji chełmińskiej w czasach panowania krzyżackiego, Toruń 2000, s. 141).

40

Tam oryginał pozwu zawieszony został na mniej więcej dwie godziny, a potem zdjęty

i zastąpiony kopią.

41

GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 23, nr 7 (strona verso pergaminu).

42

Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 2104, pierwszy z serii transumptów opa-

trzył datą 4 XI 1421 r., ale jest to efekt zwykłej pomyłki – zob. Berichte III, nr 85,
przypis 39.

43

Omówienie treści dokumentów i cytaty poniżej podawane są za: GStAPK, XX. HA,

Pergamenturkunden, Schiebl. 53, nr 12. Autopsja pozostałych transumowanych wówczas
dokumentów wykazała, że mutatis mutandis sporządzane były one według identycznego
formularza.

44

W tym fragmencie poszczególne dokumenty powtarzające oczywiście się różnią.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

497

et decretum interponi, per nos debita cum instancia postulavit. Stwierdziwszy
nieobecność „pozwanych”, mimo iż czekano na nich aż do wyznaczonej
w pozwie godziny, sędziowie zaocznie przyjęli dokumenty zaprezento-
wane im przez Jana Tiergarta, wyznaczając mu nowy termin

45

. Pełnomoc-

nik Zakonu stawił się w wyznaczonym czasie, postulując transumowanie
dokumentów. Biskupi ocenili jego prośbę jako usprawiedliwioną i racjo-
nalną, stwierdzając, że przedstawione im pergaminy nie wzbudzają żadnych
zastrzeżeń. Na mocy swojej zwyczajowej władzy (auctoritate ordinaria, qua
fungimur in hac parte) polecili więc notariuszom publicznym inserować
dokumenty, a transumpty skolacjonować z oryginałem i nadać im formę
instrumentu publicznego. Wyrazili też wolę, aby posiadały one moc ory-
ginału oraz jego wiarygodność i wartość dowodową, ilekroć będzie się je
przedstawiać w sądzie lub gdziekolwiek poza nim.

Po tych klauzulach następował wpis treści konkretnego dokumentu oraz

opis towarzyszących mu pieczęci. W koroboracji raz jeszcze wzmiankowano
polecenie sporządzenia instrumentu notarialnego, jak też jego umocnienie
pieczęciami obu hierarchów. Świadkami sporządzania tych kopii notarial-
nych byli pleban z Olsztynka Mikołaj oraz trzej notariusze publiczni: Lau-
rencius Carpentarii z Torunia, Johannes Libenwaldt oraz Johannes Respitz.
Przynajmniej ten ostatni, kleryk diecezji pasawskiej, przybył do Prus razem
z prokuratorem Tiergartem

46

, podobnie jak Johannes Pot, ale to jednak

Pot wygotowywał kolejne transumpty, wspomagany przez miejscowego
notariusza z diecezji pomezańskiej, Kaspara Sartoris z Iławy. Ostateczna
liczba wykonanych wtedy kopii notarialnych jest bez precedensu, nawet
w perspektywie szeroko rozwiniętej regionalnej „kultury transumptu”

47

:

powstało ich bowiem 50

48

. W tej chwili potrafi my wskazać tylko jedną

porównywalną akcję tworzenia dossier dokumentowego na potrzeby bie-
żącej walki politycznej w tej samej epoce: Oto na polecenie króla Francji
Karola V w 1378 r. sporządzono bogato zdobiony kopiarz, zawierający
teksty łacińskie i tłumaczenia na język francuski 172 dyplomów dotyczą-
cych polityki zagranicznej królestwa. Wszystkie one zostały skolacjonowane

45

nos [...] in eorum contumaciam postquam huiusmodi litteras originales per ipsum fratrem

Johannem procuratorem, ut premittitur productas, recepissemus dicto fratri Johanni procuratori
ibidem presenti ad audiendum voluntatem nostram super per eum superius petitis, diem et
horam infrascriptas duximus assignandas.

46

Pracował dla Tiergarta w 1422 r. (RG Online, RG IV 08924, URL: http://rg-online.

dhi-roma.it/RG/4/8924, dostęp: 17.12.2014).

47

Na temat popularności transumptu jako formy dokumentowej, zob. odpowiednio

K. S k u p i e ń s k i, Notariat, s. 156-159, a także O. G u y o t j e a n n i n, J. P y c k e,
B.-M. T o c k, Diplomatique médiévale, Turnhout 1993, s. 271 i 287.

48

Transumowane dokumenty (począwszy od „złotej bulli” z Rimini) zestawiają Berichte

III, nr 85, s. 208-209.

498

Adam Szweda, Anna Adamska

z oryginałami i potwierdzone zbiorowo przez dwóch notariuszy publicznych.
Luksusowy charakter rękopisu każe jednak wątpić, aby był on naprawdę
używany w walce dyplomatycznej z Anglią

49

.

4. Dyskutowana tutaj akcja reorganizowania dossier dokumentowego strony
krzyżackiej na potrzeby kolejnego procesu z Polską nie powinna być postrze-
gana wyłącznie jako epizod biurokratyczny. W rzeczywistości odsłania ona
bowiem podstawowe mechanizmy funkcjonowania słowa pisanego w śre-
dniowiecznej praktyce prawnej. Działania Johannesa Pota w październiku
1421 r. wskazują dobitnie, iż nawet na tak wysokim poziomie rozwoju
piśmienności pragmatycznej, jaki reprezentowała biurokracja kościelna,
dokument ciągle funkcjonował w znacznie szerszym kontekście publicz-
nego rytuału, w którym kluczową rolę odgrywało żywe słowo i gest

50

.

Badanie performatywnego charakteru rytuałów prawnych zajmuje coraz
więcej miejsca w dzisiejszej mediewistyce, chociaż – jak dotychczas – nie
uporano się z istotnymi pytaniami natury metodologicznej: owe rytuały
prawne rekonstruujemy przede wszystkim na podstawie konwencjonalnych
wypowiedzi i stereotypowych zwrotów formularzowych (widać to również
w analizowanym tu przypadku!). Wątpliwość, na ile odbijały one rzeczy-
wistość, pozostaje otwarta

51

W opisie działań Pota uderza nas przede wszystkim ich publicz-

ność i – rzec by można – teatralność

52

. Oczywiste jest, że wybór miejsca

i momentu publikacji pozwu zapowiadającego akcje transumowania nie
był przypadkowy, a motywy religijne (sakralny charakter i powaga prze-
strzeni wokół kościoła) przeplatały się z motywami czysto praktycznymi:
konieczność dopełnienia obowiązku mszalnego ‘gwarantowała’ większą

49

Opis tego źródła w: A. A r t o n n e, Le recueil des traités de la France composé par

ordre de Charles V, w: Recueil de travaux off ert à M. Clovis Brunel par ses amis, collègues
et élèves, t. 1, Paris 1955, s. 53-63.

50

Sprawy te odgrywały ważną rolę w funkcjonowaniu notariatu publicznego, również

w częściach Europy o relatywnie wysokim poziomie alfabetyzacji (por. np. P. S c h u l t e,
Scripturae publicae creditur. Das Vertrauen in Notariatsurkunden im kommunalen Italien
des 12. und 13. Jahrhundert, Tübingen 2003, s. 113-116).

51

Wątpliwość ta odnosi się w równym stopniu do badania »ideologicznej funkcji«

formuł dokumentowych czy »wyrażania indywidualności« testatorów w testamentach. Por.
m.in. A. A d a m s k a, „Stąd do wieczności”. Testament w perspektywie piśmienności prag-
matycznej na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej, Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej 62, 2013, z. 2, s. 194 i nn.

52

Zob. m.in.: M. M o s t e r t, Introduction, w: Medieval Legal Process. Physical, Spo-

ken and Written Performance in the Middle Ages, red. M. Mostert, P. Barnwell, Turn-
hout 2011 (USML 22), s. 5 i nn.; Zwischen Pragmatik und Performanz. Dimensiones
mittelalterlicher Schriftkultur, red. Ch. Dartmann [i inni], Turnhout 2011 (USML 18),
passim.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

499

publiczność dla planowanej ceremonii

53

. Funkcja świątyni jako miejsca

wystawiania i publicznego odczytywania dokumentów znana była od wcze-
snego średniowiecza

54

, podobnie jak praktyka publikowania dokumentów

kościelnych na ścianach i drzwiach świątyń, szerokiej publiczności koja-
rząca się oczywiście ze spektakularnym gestem Marcina Lutra w 1517 r.
Również na ziemiach polskich ma ona dość dawną metrykę: tak właśnie
miały być ogłaszane postanowienia synodu uniejowskiego z 1326 r.

55

Pod koniec XIV w. drzwi kościołów wykorzystywano także do publikacji
pozwów sądów świeckich. Jednak w Prusach praktyka ogłaszania doku-
mentów na kościelnych drzwiach znajduje potwierdzenie źródłowe dopiero
od lat 30. XV w.

56

Publikacji dokumentu notarialnego zawierającego pozew należało doko-

nać w sposób umożliwiający interakcję między nadawcą informacji a jej
odbiorcami: notariusz musiał ogłaszać ją alta et intelligibili voce, zaś zgro-
madzeni świeccy i duchowni, wysłuchując jej i oglądając instrument nota-
rialny przywieszony do drzwi świątyni, deklarowali przyjęcie do wiadomości
pozwu i wynikającą z tego odpowiedzialność prawną

57

. Trzeba przy tym

zakładać rozmaitość poziomów odbioru przekazywanych informacji. Rela-
cja Johannesa Pota z dopełnienia procedury zawiera wiadomość o tym,
że dokładnie odczytał i ogłosił treść pozwu (de verbo ad verbum perlegi et
publicavi). Brakuje jednak informacji, pojawiającej się zazwyczaj przy takich

53

Por. I. S k i e r s k a, Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003,

rozdz. II, 1, s. 43-107.

54

Zob. m.in.: B. Z e l l e r, Writing Charters as Public Activity: Th

e Example of

the Carolingian Charters of St. Gall, w: Medieval Legal Process, s. 27-37; M. K a u f -
h o l d, Öff entlichkeit im politischen Konfl ikt: die Publikation der kurialen Prozesse
gegen Ludwig den Bayern in Salzburg, Zeitschrift für Historische Forschung 22, 1995,
s. 435-454.

55

J. S a w i c k i, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. X, Wrocław 1963,

s. 82. Por. T. G a ł u s z k a, Kolektor Piotr z Owernii i plebani versus biskup Jan Grotowic
i dominikanie. Studium historyczne instrumentu notarialnego z 1333 roku ze zbiorów
Archivum Secretum w Watykanie, PrzHist 105, 2014, z. 3, s. 327-328 i przyp. 76, a także
E. P o t k o w s k i, Paszkwile Jana z Pniew. Z dziejów kultury piśmiennej w Polsce XV w.,
w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofi arowane Aleksandrowi Gieysztorowi…,
Warszawa 1991, s. 483-490.

56

Zob. I. S k i e r s k a, Obowiązek mszalny, s. 42 i przyp. 114 oraz R. C z a j a, Pismo

i przekaz ustny w służbie władzy w Prusach w XV wieku, w: Historia społeczna późnego
średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, Warszawa 2011, s. 242 i przyp. 42.

57

Zob. bardzo ciekawe uwagi Ch. Webera o znaczeniu „aktu wysłuchania” dokumentu

odczytywanego głośno: Ch. F. W e b e r, Urkunden in der symbolischen Kommunikation
zwischen dem Deutschen Orden und Polen: Friedensschluss und Konfl iktführung im
14. Jahr hundert, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preus-
sen: Leben und Nachleben, red. J. Wenta [i inni], Toruń 2008, s. 321.

500

Adam Szweda, Anna Adamska

okazjach, że odczytywany dokument został przetłumaczony na język odbior-
ców i objaśniony im

58

. Być może w analizowanym tu przypadku dokonywał

tego któryś z ofi cjalnych świadków ceremonii, a niemal wszyscy przynależeli
do środowiska lokalnych litterati. Trudno przecież przypuszczać, aby ludzie
zgromadzeni przed kościołami w Chełmży i Kwidzynie byli jednakowo bie-
gli w dokumentowej łacinie. Podobnego zróżnicowania poziomów odbioru
należy spodziewać się, jeśli chodzi o praktyczny wymiar aktu przywieszenia
dokumentu zawierającego pozew na drzwiach kościoła. Nawet w sytuacji
systematycznie rosnącego w późnym średniowieczu poziomu alfabetyzacji,
instrument notarialny przede wszystkim oglądano, poddając się oddziały-
waniu jego retoryki wizualnej

59

, a dopiero w drugiej kolejności – (ewen-

tualnie) czytano go.

Czynniki publiczności i performatywności odgrywały istotną rolę rów-

nież podczas samej akcji transumowania, przeprowadzanej w Szymbarku
w obecności biskupów chełmińskiego i pomezańskiego. Wszystkie czynności
kancelaryjne zostały oczywiście oddane w ręce biegłych w swym zawodzie
notariuszy i źródła informują, że przed trybunałem biskupim zameldował
się tylko prokurator krzyżacki

60

. Równocześnie jednak – przynajmniej for-

malnie – wykreowano możliwość, aby każdy zainteresowany sprawą asysto-
wał, przysłuchiwał się i przyglądał procedurze sporządzania transumptów,
sprawdzania ich zgodności z oryginałem oraz pieczętowania. Być może rację
mają badacze twierdzący, że właśnie ta możliwość publicznej obserwacji była
jednym ze źródeł publicznego charakteru (fi des publica) produkowanych
dokumentów i zaufania do nich

61

. Czy można łatwo zaufać dokumentom

sporządzanym po kryjomu?

Odnowione w wyniku akcji transumowania dossier dokumentowe

Zakonu, zawierające pokaźny transport ‘nowych’ pergaminów, dotarło do

58

Zob. chociażby przykłady analizowane w: M. K a u f h o l d, Öff entlichkeit im poli-

tischen Konfl ikt, s. 443-444; J. v a n L e e u w e n, Rebels, Texts and Triumph: Th

e Use

of Written Documents during the Revolt of 1477 in Bruges, w: Strategies of Writing,
s. 308, oraz A. A d a m s k a, Od łaciny do językow wernakularnych – i z powrotem. Język
dokumentu średniowiecznego w świetle nowszych badań, w: Kultura pisma w średniowie-
czu: znane problemy, nowe metody, red. A. Adamska, P. Kras, Lublin 2013, s. 84-86.
Trzeba jednocześnie zaznaczyć, iż użyte przez Pota wyrażenie pojawia się jako zwrot for-
mularzowy w dokumentach notariuszy publicznych z terenu północnych Niderlandów (zob.
np. Digital Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, nr 485 – online).

59

Pojęcie to wprowadził do dyplomatyki Peter R ü c k, Beiträge zur diplomatischen

Semiotik, w: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomati-
schen Semiotik, red. tenże, Sigmaringen 1996 (Historische Hilfwissenschaften 3), s. 13-47.

60

Czy oznaczało to jednak, że obydwaj biskupi i towarzyszący im notariusze siedzieli

sami w pustej wielkiej sali?

61

Zob m.in.: M. M o s t e r t, Forgery and Trust, w: Strategies of Writing, s. 49 i nn.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku

501

Rzymu, do siedziby krzyżackiego prokuratora

62

. Chyba raczej nie zostało

ono przedłożone w Kurii, ponieważ po rozpoczęciu misji papieskiego
wysłannika Antoniego Zeno z Mediolanu (mianowanego ofi cjalnie 24 listo-
pada 1421 r.), jej oprotestowaniu przez Zygmunta Luksemburskiego i po
rychłym cofnięciu pełnomocnictw dla Antoniego przez papieża

63

nie było

już ku temu sposobności. Transumpty przybyłe z Prus pozostały w archi-
wum prokuratorów zakonnych na długie lata: odnotował je bowiem inwen-
tarz tego zespołu, sporządzony w 1502 r.

64

Jan Tiergart powrócił na pół-

noc dość szybko: w 1424 r. został mianowany biskupem kurlandzkim

65

.

Utrechcki notariusz Johannes Pot zmarł w Kurii jeszcze za pontyfi katu
Marcina V, chyba jako majętny duchowny, skoro w 1431 r. toczył się ostry
spór o objęcie po nim bogatego benefi cjum w Antwerpii

66

.

62

Zakonni gońcy zabrali je z Malborka już 8 XI 1421 r. – GStAPK, XX. HA, Ordens-

briefarchiv, nr 3561; por. Berichte III, nr 85, uwagi wydawcy na s. 210.

63

Ostatnio syntetyczne przedstawienie misji Antoniego wraz z zestawieniem źródeł

i literatury: Wstęp, w: Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. Misja
wysłannika papieskiego Antoniego Zeno z Mediolanu, wyd. S. Jóźwiak, T. Jurek, A. Szweda,
S. Szybkowski, red. A. Szweda, Toruń (w druku).

64

GStAPK, XX. HA, Ordensfoliant 79; o archiwum prokuratora i okolicznościach

sporządzenia tego inwentarza zob. K. F o r s t r e u t e r, w: Die Berichte, Bd. I, Göttingen
1961, s. 29-43; J.-E. B e u t t e l, Der Generalprokurator des Deutschen Ordens an der
Römischen Kurie. Amt, Funktionen, personelles Umfeld und Finanzierung, Marburg 1999,
s. 460-467. Poza dokumentami znalazło się w archiwum Instrumentum sigillis dominorum
Johannis Culmensis et Gerardi Pomesanensis episcoporum sigillatum, per Johannem Pot sub-
scriptum, habens in se citacionem off erent(am) et executam in valvis ecclesiarum Culmensis et
Pomesaniensis pro transsumend(is) privilegiis ordinis – GStAPK, XX. HA, Ordensfoliant 79,
k. 36.

65

M. J a c h, Obsada biskupstw infl anckich w latach 1385-1466, Zeszyty Naukowe

UJ, Prace Historyczne 132, 2005, s. 27.

66

RG Online, RG V 09367, URL: http://rg-online.dhi-roma.it/RG/5/9367, dostęp:

17.12.2014; Ch. S c h u c h a r d, Die Deutschen, s. 149, przypis 827.