Tablica 4
Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej (XVI - XVIII w.)

Karta tytułowa kodeksu
Józefa Karo Szulchan Aruch
(Nakryty stół) z
uzupełnieniami Mojżesza
Isserlesa, Kraków 1594. Józef
Karo (1488-1575), Żyd
hiszpański, później rabin
safedzki w Galilei napisał
kodeks prawa i przepisów
rytualnych Żydów
sefardyjskich,
zamieszkujących południowo-
zachodnią część Europy. Do
zwyczajów Żydów
aszkenazyjskich przystosował
ten kodeks uczony i założyciel
jesziwy w Krakowie, Mojżesz
Isserles (ok. 1520-1572).

Artykuły dotyczące Żydów z
konstytucji sejmowej z 1565 r.
Istotne wpływ na sytuację
Żydów w Polsce miał sejm,
który wydał szereg ustaw
określających ramy ich
działalności gospodarczej.

Sąd rabinów w Wilnie. Spory
między Żydami były według
prawa Rzeczypospolitej
rozpatrywane przez sądy
rabinów. Obowiązywało w
nich prawo żydowskie,
łącznie z przysięgą na Torę.
Instancją odwoławczą były
sądy wojewody lub panów
danych włości.

Dzieci żydowskie w drodze do
chederu (szkoły żydowskiej). Obraz
Jana Piotra Norblina. Tylko chłopcy
mogli uczyć się w szkołach
żydowskich. Nauka trwała cały dzień,
a nauczyciel (melamed) surowo
egzekwował wiedzę od swoich
wychowanków, pomagając sobie
czasem cienkim rzemykiem.
Dziewczęta uczyły się w domu.

Wzrost liczby ludności żydowskiej
zmusił władców polskich do
regulacji jej statusu prawnego.
Stało się to za sprawą kolejnych
przywilejów królewskich oraz
ograniczeń prawno - religijnych,
uchwalanych przez sejmy
Rzeczypospolitej i synody
kościelne. Na ich mocy powstały w
ramach miast dzielnice żydowskie,
posiadające własną organizację
wewnętrzną, samorząd i władze
(kahały). Dzielnice te pozostawały
pod opieką wojewodów lub

1

36 strona statutu
organizacyjnego kahału w
Krakowie z 1595 r. Statut
kahału krakowskiego składał
się z 93 paragrafów i
regulował działalność gminy,
począwszy od jej organizacji,
a skończywszy na życiu
prywatnym jej członków.
Wzorowały się na nim prawie
wszystkie późniejsze statuty
kahalne w Koronie i na Litwie.

Przywilej dla Żydów w Żółkwi
nadany przez króla Jana III
Sobieskiego z 1687 r. W
miastach prywatnych status
prawny Żydów określały
przywileje panów włości. Z
reguły prawa te były
korzystniejsze dla Żydów niż
w miastach królewskich, gdzie
władze miejskie usiłowały
ograniczyć ich działalność
gospodarczą.

Fragment polichromii z
synagogi drewnianej w
Chodorowie, XVII w. Na
ziemiach polskich istniało
wiele bóżnic drewnianych,
budowanych przeważnie w
mniej zamożnych gminach,
które nie mogły sobie
pozwolić na wzniesienie
budynku murowanego. Wiele
z nich zostało jednak
kunsztownie ozdobionych.

Synagoga obronna w Żółkwi,
XVII w. W dawnej Polsce
wzniesiono kilkadziesiąt
bóżnic obronnych. Należały
do nich m.in. synagogi w
Brodach, Czortkowie,
Lublinie, Łucku, Szydłowie,
Tarnopolu i Żółkwi. Były one
ważnym elementem
obronnym w czasie najazdów
Tatarów i Kozaków.

właścicieli miast. W celu
usprawnienia zbierania podatków
od Żydów król Stefan Batory
utworzył w roku 1580 tzw. Sejm
Czterech Ziem (Waad arba aracot).
Instytucja ta była unikalna w
ówczesnej Europie. Sejm ten, jako
naczelny organ samorządu
żydowskiego, spełniał nie tylko
funkcje fiskalne, ale także
sądownicze, ustawodawcze i
opiniotwórcze.

Względnie dobre warunki życia
spowodowały wzrost liczby
ludności żydowskiej. W połowie
XVII w. mieszkało w
Rzeczypospolitej około 300 tys.
wyznawców judaizmu.

Żyd litewski z żoną i córką z XVIII w.
Każda gmina posiadała szkołę,
ponieważ u Żydów nauka czytania i
pisania była obowiązkowa. Chłopcy
żydowscy rozpoczynali naukę

2

Fortyfikowano je także z
myślą o ochronie ludności
żydowskiej przed pożarami i
tumultami na południowo-
wschodnich kresach
Rzeczypospolitej.

czytania i pisania już od czwartego
roku życia w szkołach zwanych
chederami. W niektórych miastach,
jak Kraków, Lublin czy Lwów,
powstały uczelnie talmudyczne
(jesziwy), gdzie młodzieńcy
studiowali Torę (Pięcioksiąg
Mojżesza) i jej komentarze.

Anna Woźniak

&

BLUE LINE design studio

3