Rzeczpospolita szlachecka w XVIII w a państwa�solutyzmu charakterystyka systemów ustrojowych

Wiek XVIII zapisał się na kartach historii świata jako wiek Oświecenia. Stulecie to charakteryzowało wykrystalizowanie się nowych prądów umysłowych, postaw i ideologii. Możemy nawet mówić o swoistej rewolucji intelektualnej, negującej dotychczasowy światopogląd, sposób myślenia i postrzegania świata. Konsekwencją owego XVIII -wiecznego „oświecenia” umysłów jest propagowanie nowych rozwiązań, które miałyby zastąpić dawne, nie spełniające wymagań epoki. Tendencje do przeprowadzania przemian i reform zaznaczają się niemal we wszystkich dziedzinach życia człowieka, nie wyłączając myśli prawno - ustrojowej i teorii ekonomicznych. Przewrót umysłowy zaowocował więc również ewolucją, jeśli nie użyć nawet sformułowania „rewolucja”, europejskich systemów politycznych.

Mówiąc o systemach polityczno - ustrojowych, mamy na myśli formę rządów, czyli reguły dotyczące struktury, podziału kompetencji oraz wzajemnych stosunków prawnych i faktycznych pomiędzy naczelnymi organami państwowymi, a zwłaszcza głową państwa, rządem i parlamentem. Ożywienie intelektualne, opisane powyżej, doprowadziło do przekształcania się owych reguł ustrojowych, a więc i systemów politycznych, poprzez zainicjowanie szeroko zakrojonego ruchu reformatorskiego, tak charakterystycznego dla epoki. Rzeczpospolita szlachecka weszła tym samym w swoją schyłkową fazę - okres kształtowania się monarchii konstytucyjnej, przypadający na lata 1764 - 1795. Okres Oświecenia jest w Polsce ważny jednak nie tylko ze względu na sam fakt reform ustrojowych. Wobec potęgi mocarstw ościennych nabiera on charakteru walki o zachowanie zagrożonej suwerenności, jest ostatnią próbą zapobieżenia upadkowi, stąd też ewolucja ustrojowa nabiera tak radykalnych kształtów w porównaniu ze stanem poprzedzającym jej podjęcie. W przypadku ówczesnych państw mocarstwowych o ustroju absolutystycznym, takich jak Prusy, Austria i Rosja, przemiany nie są aż tak gruntowne, jednak tu także możemy mówić o oświeceniowej formie systemu politycznego - absolutyzmie oświeconym, datowanym na drugą połowę XVIII w. Przejawiał się on głównie w takich dziedzinach, jak obyczajowość, administracja państwowa, oświata, kwestie socjalne czy stosunki wyznaniowe. Ponieważ te przemiany nie wpłynęły na zmianę systemu politycznego, pozwoliły jedynie na ograniczenie i zmniejszenie najbardziej rażących przeżytków feudalizmu, nie zostaną one więc szerzej omówione. Reform ustrojowych nie podjęła absolutystyczna Francja, która nie chciała i nie była w stanie przeprowadzić niezbędnych modernizacji. Podjęte później próby przemian w obliczu radykalnych nastrojów stworzyły warunki dla rewolucji, która obaliła ostatecznie absolutyzm.
W Polsce okres reform ustrojowych rozpoczyna się dopiero w II połowie XVIII w. czyli dużo później niż na Zachodzie Europy. Pierwsza połowa stulecia to schyłkowy okres oligarchii magnackiej. Kryzys ustrojowy w państwie sięgnął wtedy najgłębszej fazy. Na określenie sytuacji wewnętrznej Rzeczypospolitej najtrafniejszym określeniem jest decentralizacja suwerenności, wynikająca z przejęcia steru rządów w państwie przez sejmiki ziemskie, podejmujące decyzje nawet w najważniejszych kwestiach państwowych. Taki stan rzeczy jest konsekwencją wynaturzenia działalności instytucji politycznych, powszechnej anarchii oraz upadku autorytetu monarchy. Wobec wszechobecnego chaosu trudne dopatrywać się w takiej formie sprawowania władzy przejawów funkcjonowania systemu prawno-politycznego, który stanowił podstawę ustrojową państwa w dobie poprzedzającej upadek i rozdrobnienie polityczne. W tego względu okres ten zostanie w niniejszej pracy pominięty, a próba charakterystyki systemu ustrojowego dotyczyć będzie wyłącznie początków polskiej monarchii konstytucyjnej i kształtu ustroju państwa w oparciu o Konstytucję 3-go Maja.
W okresie, gdy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów utrwalał się system demokracji parlamentarnej i rządów szlacheckiego „narodu politycznego”, a później oligarchii magnackiej, w mocarstwach europejskich kształtował się ustrój absolutyzmu. Ten nowy typ monarchii pozbył się już elementów charakterystycznych dla państw średniowiecznych. Wyraźnie rozgraniczono stosunki prywatnoprawne od publicznoprawnych, z czego te ostatnie stały się dominującymi, by później całkowicie wyprzeć pozostałości feudalizmu. Powyższe sformułowanie można wyrazić prościej : w monarchii absolutnej wszyscy obywatele podlegają władzy państwowej, dlatego też państwo ma prawo nakładać na nich obowiązki i świadczenia bez względu na przywileje poszczególnych grup czy warstw społecznych. Jednocześnie podział na stany staje się coraz bardziej anachroniczny. Tych cech nie można dostrzec, analizując stosunki społeczno-polityczne, zawarte w polskiej ustawie zasadniczej z 1791 r. W przeciwieństwie do kierunków przemian, będących oparciem absolutyzmu, Ustawa Rządowa utrzymywała „wszelkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym” dla stanu szlacheckiego, uznając je za „niewzruszone”.
Aby zrozumieć charakter monarchii absolutnej i jej wyznaczniki, należy przyjrzeć się okolicznościom, które doprowadziły do ukształtowania się tego systemu politycznego. Złożyły się na ten fakt głównie dwie okoliczności: rozwiązanie lub zanik parlamentu będącego zgromadzeniem stanów oraz rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, prowadzącej do osłabienia stosunków feudalnych na wsi.
Brak reprezentacji stanowej, instytucji tak trwale związanej z ustrojem państwa polskiego, jest kolejnym wyznacznikiem monarchii absolutnej, różniącym od siebie dwa omawiane systemy. Uzyskanie przez monarchę suwerennej władzy w państwie było jedynie możliwe właśnie na drodze zniesienia przez niego instytucji zgromadzeń stanowych. I tak w XVI i XVII w. upadają reprezentacje stanowe w monarchii austriackiej, w drugiej połowie XVII w. przestają być zwoływane tzw. Sobory Ziemskie czyli zjazdy rosyjskich dworianów i mieszczan, wtedy też zanikają sejmy krajowe w poszczególnych częściach Prus (w 1663 r. straciły znaczenie najsilniej opierające się Fryderykowi Wilhelmowi sejmy prus Wschodnich), w 1614 r. natomiast ma miejsce ostatnie przez Wielką Rewolucją zebranie Stanów Generalnych we Francji - ich działalności nie można było pogodzić z doktryną suwerenności monarchy francuskiego. To kolejna różnica pomiędzy doktryną absolutyzmu a polską monarchią konstytucyjną, w której sejm, będący reprezentacją szlachty i, w ograniczonym zakresie, mieszczaństwa, jest najwyższym organem władzy państwowej.
Drugim ważnym czynnikiem, który doprowadził do ukształtowania się absolutyzmu, był upadek feudalizmu oraz rozwój nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Kryzysowi systemu folwarczno-pańszczyźnianego towarzyszył wzrost i kumulacja kapitałów, a tym samym i znaczenia, stanu średniego, który stał się nową potęgą gospodarczą. To właśnie mieszczaństwo stanie się głównym oparciem absolutnego władcy, który znajdzie w tej warstwie społeczeństwa sojusznika w walce przeciwko możnym. Odsunięcie szlachty od władzy politycznej, jakie przeprowadzono za rządów absolutystycznych, spowodowało obsadzanie urzędów państwowych szlachtą urzędniczą, powstałą głównie poprzez nobilitacje stanu średniego. Takie zjawisko obserwujemy głównie we Francji i Rosji, wraz nim rola możnych i ich uprzywilejowana pozycja uległy załamaniu. Jak się jednak okazało, poprzez politykę merkantylizmu monarchia absolutna w dużym stopniu wpłynęła na ograniczenie życia gospodarczego kraju, wykluczając liberalizm ekonomiczny. Taka polityka nosi nazwę etatyzmu ekonomicznego. Reglamentacja państwa w dziedzinie stosunków gospodarczych powodowała więc z czasem opozycję mieszczaństwa, domagającego się zniesienia ingerencji władzy w kwestie przemysłu i handlu.
Scharakteryzowany w akapicie powyżej wpływ gospodarki towarowo-pieniężnej na rozwój systemu suwerennej władzy monarszej widoczny jest zwłaszcza w przypadku Francji. W Rosji, Austrii i Prusach w wyniku stosunkowo powolnego rozwoju kapitalizmu monarchia absolutna doprowadziła w dziedzinie gospodarki do umacniania się ustroju feudalnego, a tym samym do oparcia władzy monarszej na szlachcie. Ciekawy przykład pod tym względem stanowi monarchia pruska. Państwo to charakteryzuje się w XVII i XVIII w. silną i rozbudowaną armią. Ona była głównym czynnikiem spajającym w jedną całość poszczególne terytoria Prus, stanowiła też podstawę i oparcie dla absolutnej władzy Wielkiego Elektora. Władca postanowił wykorzystać wojsko także do realizacji celu ograniczenia wpływu feudałów na władzę centralną w państwie - dla szlachty zostały zastrzeżone stanowiska oficerskie, które dawały wysokie dochody, a także zapewniały prestiż i uprzywilejowaną pozycję społeczną. Podobne rozwiązania wprowadzono także w Rosji, ponadto w obu tych krajach szlachta ( rosyjskie dworiaństwo i pruscy junkrowie) sprawowała również samorząd lokalny. Mimo prób podejmowanych przez wielu władców absolutnych, nie udało się pozbawić szlachty politycznych przywilejów stanowych.
W Rzeczypospolitej szlacheckiej dominująca pozycja szlachty ugruntowała się, podobnie jak w Rosji, Austrii czy Prusach, wskutek zbyt powolnego rozwoju kapitalizmu. Państwo polskie było przede wszystkim krajem rolniczym, przeważały duże folwarki szlacheckie, oparte na pańszczyźnianej pracy chłopów. Przemysł, rzemiosło i handel były słabo rozwinięte, a stan średni i miasta cechowała pewna anachroniczność, wynikająca z owego braku dynamizmu życia mieszczańskiego i kupieckiego. Prawa polityczne mieszczan, których wzrost obserwujemy w I połowie XV w. , już w II połowie tego samego stulecia ulegają zahamowaniu wskutek stopniowego ograniczania rozwoju uprawnień miast. W takiej sytuacji polityczno-ekonomicznej mieszczaństwo nie mogło wejść w fazę rozwoju, jakie osiągnęła ta warstwa społeczna we Francji czy w Anglii (tu absolutyzm trwa stosunkowo krótko, bo tylko półtora wieku : 1485 - 1640/1648).
Prawdopodobnie najbardziej znamienną cechą monarchii absolutnej jest rola monarchy i zakres jego kompetencji. Monarcha posiadał bowiem absolutną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę w państwie. Jego odpowiedzialność można określić mianem moralnej, ograniczały go bowiem tylko prawa boskie. Władca państwa absolutnego był suwerenem, skupiał więc w swej osobie pełnię władzy, której nie dzielił z nikim, ani z magnatami i szlachtą, ani z reprezentacją stanową. W niektórych państwach, np. we Francji, mamy jednak do czynienia z pewnymi ograniczeniami prawnymi władzy panującego. Ich formą były prawa fundamentalne, będące swego rodzaju „konstytucją monarchii absolutnej”. Prawa te pozbawiały władcę wpływu na sposób wyboru następcy i nie pozwalały na uszczuplanie domeny monarszej. Do tych zasad dołączono później ograniczenie w postaci stwierdzenia, że król musi być katolikiem. Podobnych wytycznych nie spotykamy w prawodawstwie rosyjskim aż do 1779 r., kiedy to ostatecznie Paweł I ustanowił dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury z pierwszeństwem linii męskiej, czyli wstępowanie na tron najstarszego syna poprzedniego monarchy; wcześniej car nie podlegał żadnemu prawu następstwa korony i mógł dowolnie mianować swego następcę.
W zasady suwerenności władzy monarchy wynikała kolejna cecha państwa absolutnego, a mianowicie omnipotencja czyli wszechstronność, jaką dawało zwierzchnictwo króla lub cesarza nad całokształtem życia społecznego w państwie. Państwo ingerowało we wszystkie dziedziny życia obywateli, roztaczało nad społeczeństwem opiekę, co było równoznaczne z rozciągnięciem nad nim nadzoru policyjnego. Z tego względu monarchię absolutną określa się często mianem państwa policyjnego.
Do monarchy-suwerena należała władza ustawodawcza, wykonawcza i sądowa, on stanowił o wojnie i pokoju, był też zwierzchnikiem sił zbrojnych. Wobec takiej pozycji panującego nie można było wprowadzić monteskiuszowskiego trójpodziału władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Monarcha skupiał w sobie jedną i niepodzielną władzę, która obejmowała swym zakresem ustawodawstwo, czyli legislatywę, wykonawstwo, czyli egzekutywę, i jurysdykcję. Zwierzchnictwo sądownictwa umożliwiało władcy ingerencję u ustalony tok postępowania karnego oraz sprawowanie sądownictwa osobistego i prawa łaski.
Wiek XVIII wykształcił nową teorię uzasadniającą sprawowanie suwerennej władzy przez osobę władcy. Wcześniej taką pozycję króla lub cesarza wyjaśniano, powołując się na zasadę rządów pochodzących z woli Bożej. Oświecenie ustanowiło natomiast panującego pierwszym sługą państwa, którego głównym celem jest zapewnienie dobra ogółu społeczeństwa. Tylko monarcha mógł osądzać o tym, co dla państwa jest najlepsze, posiadał bowiem do tego specjalne predyspozycje, którymi nie cechował się żaden inny członek społeczności państwowej. Władca kierował się więc tzw. racją stanu.
W porównaniu do nieograniczonej i zwierzchniej władzy króla lub cesarza rola monarchy w systemie politycznym Rzeczypospolitej szlacheckiej była bardzo ograniczona. Przede wszystkim cechą polskiego ustroju doby Oświecenia zastosowane zostały dwie główne zasady, odpowiadające ideologii demokratyzmu. Pierwszą z nich była zasada zwierzchnictwa, a więc suwerenności narodu, wyrażona w V artykule konstytucji: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. W praktyce więc naczelnym organem władzy państwowej stawał się szlachecki sejm, będący reprezentacją społeczeństwa. Władza w zreformowanym kraju w dalszym ciągu znajdowała się w rękach najwyższej warstwy społecznej, która sprawowała ją poprzez swoją reprezentację w sejmie i w senacie (zasiadali w nim wojewodowie i kasztelanowie, a także biskupi diecezjalni i ministrowie, wszyscy wywodzący się ze stanu szlacheckiego, który zdominował najważniejsze godności duchowne i świeckie). Pewne prawa polityczne przyznano również stanowi mieszczańskiemu poprzez możliwość wysyłania na sejm tzw. plenipotentów miast, którzy zasiadali w ławach rządowych. Wybierani oni byli przez miejskie zgromadzenia wydziałowe i pełnili funkcje pełnomocników miast, wysyłanych dla przedstawienia postulatów mieszczaństwa i wypowiadania się w kwestiach dotyczących spraw miejskich, przemysłu i handlu; nie byli więc pełnoprawnymi posłami. Polski parlament miał zbierać się co dwa lata na okres 70 dni, z możliwością przedłużenia obrad do dni 100. Drugą demokratyczną zasadą, zawartą w Ustawie Rządowej, była zasada trójpodziału władzy na ustawodawczą, sprawowaną przez izbę poselską i senat, tworzące sejm, władzę wykonawczą, skupioną w rękach króla i Straży Praw, oraz sądowniczą, sprawowaną przez sądy, w tym sąd sejmowy, osądzający z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów oraz w zakresie ważniejszych przestępstw politycznych.
Na mocy postanowień Konstytucji 3-go Maja król tracił prawo sankcji ustaw. Do jego kompetencji w dalszym ciągu należało jednak prawo inicjatywy ustawodawczej (choć wspólnie ze Strażą Praw) i publikacja ustaw. Monarcha także zwoływał i odraczał sesje sejmowe. Ograniczenia w jego pozycji widoczne są zwłaszcza w kwestiach jego kompetencji wykonawczych - panujący musiał powoływać poszczególnych ministrów pod kontrolą sejmu, a wszystkie jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiedniego członka Straży Praw. Praktycznie funkcje rządzenia państwem przesunięte więc zostały na radę ministrów, stąd też „król jest nic sam przez się nie czyniący”, choć jest on przewodniczącym Straży Praw - organu sprawującego najwyższą władzę wykonawczą. W skład Straży wchodzili: monarcha jako przewodniczący, prymas jako głowa duchowieństwa oraz przewodniczący Komisji Edukacji narodowej, pięciu ministrów wybieranych spośród czternastu ( w podwójnej liczbie z Korony i Litwy ), pełnoletni następca trony bez prawa głosu oraz marszałek sejmu dla zapewnienia łączności rządu z sejmem. Straż Praw stała na czele administracji i kierowała czterema komisjami rządowymi: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Ministrowie byli nominowani przez króla podczas sesji sejmu, który posiadał prawo uchwalenia wotum nieufności wobec nowo powołanego ministra. Oprócz inicjatywy ustawodawczej sejm posiadał więc także funkcje kontrolne ( to właśnie przed reprezentacją narodu odpowiadali ministrowie ) i nadzorcze wobec wszystkich organów państwowych.
Straż Praw i komisje rządowe były polskimi centralnymi organami rządowymi, którym powierzono zwierzchnictwo nad polityką wewnętrzną i zagraniczną kraju. Pozycja i funkcje tych organów stały dużo wyższym poziomie organizacji w porównaniu z analogicznymi organami monarchii absolutnych. Organy państw absolutnych również były oparte na centralizmie i biurokratyzmie : na najwyższym szczeblu organizacji administracyjnej stały „ministerialne” organy kolegialne, podzielone na poszczególne podjednostki najczęściej według tzw. kryterium rzeczowego. Należy jednak zauważyć, że w żadnym z nowożytnych państw absolutnych nie doszło do powstania ministerstw zarządzanych przez osobiście odpowiedzialnych ministrów. Byli oni tylko doradcami króla, do którego należały wszystkie decyzje, podczas gdy w komisjach charakterystycznych dla polskiego systemu biurokratycznego skupione były istotne czynności rządowe.
Porównując kształt ustrojowy Rzeczypospolitej szlacheckiej i państw doby absolutyzmu nie sposób zauważyć, że polskie rozwiązania polityczne w dużo większym stopniu odzwierciedlają założenia epoki, w którym zostały one wprowadzone, niż pobieżne reformy, wprowadzone przez „oświeconych” władców absolutnych Prus, Rosji i Austrii. W polskiej Ustawie Rządzącej zawarte zostały dwie demokratyczne zasady, które stanowią istotną cechę ustroju współczesnej republiki parlamentarnej, a do polskiego ustawodawstwa trafiły już dwa stulecia temu - to zasada suwerenności narodu i trójpodziału władz. Kolejną zasadą ustrojową, która zasługuje na podkreślenie, jest zastosowanie w Konstytucji 3 Maja systemu rządów parlamentarno-gabinetowych, czyli powoływania Straży Praw - odpowiednika obecnej Rady Ministrów - odpowiedzialnej politycznie i konstytucyjnie przed parlamentem. To również jeden z głównych wyznaczników obecnego systemu demokratycznego. Wprowadzenie tych rozwiązań do treści konstytucji świadczy o postępowości polskich działaczy politycznych i parlamentarzystów. System monarchii absolutnej, charakteryzującej się suwerenną władzą, a właściwie wszechwładzą monarchy i brakiem instytucji stanowiących reprezentację społeczeństwa, a także formą państwa policyjnego, w zestawieniu z postępową polską konstytucją wydaje się pewnym anachronizmem. Jednak na dorobek polskiego Oświecenia w zakresie prawodawstwa przyszło czekać zbyt długo. Paradoks polega na tym ,że to właśnie owe trzy mocarstwa o „anachronicznej” formie rządów, które zdecydowały się jedynie na powierzchowne przemiany społeczne, administracyjne i wyznaniowe, dokonają kolejnych dwóch rozbiorów Polski, przekreślając tym samym dzieło Ustawy Rządowej z dnia 3 Maja 1791 r.