Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

1

ERAZM Z ROTTERDAMU:

*niderlandzki działacz religijny+ najsłynniejszym dziełem

ERAZMA

jest

Pochwała głupoty – satyra poświęcona szkolnictwu i wychowaniu młodzieży, nad którą piecze
sprawowało duchowieostwo.

NICCOLO MACHIAVELLI

: *włoski humanista+ uważany za najwybitniejszego przedstawiciela

humanistycznej myśli społecznej. Nie czerpał on wiedzy z uczonych książek, lecz z własnego
doświadczenia i obserwacji. Najwybitniejszym jego dziełem jest Książę (1532). W przekonaniu
Machiavellego ludzie są z natury zmienni, kłamliwi, tchórzliwi, chciwi zysku i zdradliwi.

TOMASZ MORE (Morus):

*angielski humanista+ miał odmienny punkt widzenia na problematykę

społeczną. Dążył do stworzenia wizji idealnego ustroju społecznego. Swoje poglądy zawarł
w pracy Utopia (1516). W wymyślonym przez pisarza paostwie została zniesiona własnośd prywatna.
Całe społeczeostwo uczestniczy w procesie zaplanowanej produkcji, a wytworzone dobra są dzielone
w zależności od potrzeb. Tomasz More położył podwaliny pod rozwój socjalizmu.

JEAN BODIN

: *francuski tetryk paostwa+ przekonywał w swoim głównym dziele Sześd Książ

o Rzeczypospolitej, że najlepszą formą ustroju jest monarchia, ponieważ opiera się na zasadach
prawa naturalnego. Odrzucał średniowieczny model monarchii, którego podstawą był stosunek
lenny. Postulował stworzenie paostwa scentralizowanego w którym wszyscy są bezpośrednio
poddani władcy. Władza paostwowa powinna byd ograniczona prawem boskim i prawem natury.
Zalecał wielką tolerancję. Jego poglądy stały się w późniejszym okresie podstawą monarchii
absolutnej we Francji.

LEONARDO da VINCI:

malarz, rzeźbiarz, architekt. Dzieła: Ostatnia Wieczerza, Mona Lisa.

MICHAŁ ANIOŁ:

malarz, rzeźbiarz, architekt, poeta. Działa: Mojżesz, Pieta, Dawid, freski w Kaplicy

Sykstyoskiej w Rzymie.

RAFAEL SANTI:

malarz pięknych Madonn, architekt. Objął kierownictwo nad budową Bazyliki świętego

Piotra w Rzymie.

MARCIN LUTER:

w 1517r. rozpoczął reformację, która była jedną z największych rewolucji kulturalnych

w dziejach i doprowadziła nie tylko do powstania religii reformowanych, ale też wpłynęła
na wykształcenie nowych struktur paostwowych w krajach, w których większością wiernych zaczęli
był protestanci. Luter zreformował zasady wiary i organizację liturgii; między innymi:



Uznał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię pod dwiema postaciami;



W liturgii głośne czytanie Biblii i śpiewanie psalmów.

Wspólnie z Filipem Melanchtonem przetłumaczył biblię na język niemiecki. Uznał, że Kościół jest
wspólnota wszystkich wierzących.

FILIP MELANCHTON:

niemiecki działacz reformacji. Wspólnie z Marcinem Lutrem przetłumaczył biblię

na język niemiecki.

THOMAS MUNZER:

niemiecki reformator religijny. Organizator powstania chłopskiego w 1525r.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

2

ULRICH ZWINGLI:

reformator szwajcarski. W katedrze w Zurichu głosił on kazania nawołujące do:



zniesienia mszy świętej,



usunięcia z kościołów ołtarzy i obrazów,



uznania Pisma świętego za jedyne źródło wiary,



wprowadzenia języka narodowego do liturgii



sekularyzacji majątków zakonów, których dochody miały byd przeznaczone na pomoc

biednym i rozwój szkolnictwa.

JAN KALWIN:

reformator szwajcarski. Odegrał ogromną rolę po śmierci Zwingliego. Zorganizował

w Genewie gminę wyznaniową, która miała się stad wzorcową republiką chrześcijaoską. Swoje
poglądy wyłożył w pracy Nauka religii chrześcijaoskiej.

Nie uznawał papieża i kościelnej hierarchii, celibatu, kultu świętych oraz większości sakramentów.
Biblię przyjmował jako źródło zasad wiary i życia. Wiara zaś, jako dar boży, nie była w myśl Kalwina
przeznaczona dla każdego.

W nauce o

predestynacji

Kalwin głosił, że Bóg jednych przeznaczył na zbawienie, innych

na potępienie, niezależnie od tego, jak człowiek postępuje w życiu. Dlatego na ziemi każdy powinien
spełniad dobre uczynki, gdyż one są dowodem przynależności do grona ludzi wybranych.

MAKSYMILIAN I HABSBURG:

[1486-1519+ król niemiecki. Od 1508r. cesarz. Dzięki korzystnym

małżeostwom swoim i swoich dzieci zdobył dla Habsburgów Niderlandy i otworzył drogę do tronów
Hiszpanii, Węgier i Czech.

KAROL V HABSBURG: [1516/19 – 1556]

od 1516r. król Hiszpanii, od 1519r. cesarz. Wnuk Maksymiliana I;

dążył do wskrzeszenia uniwersalnej władzy cesarskiej pod berłem Habsburgów. Na lata jego
panowania przypadły narodziny i rozwój reformacji w Niemczech. Rywalizacja o wpływy między
katolikami, na czele których stał cesarz Karol V Habsburg, a protestantami, którzy zawiązali obronny
związek nazywany Szmalkadzkim, doprowadziły do wojny domowej w latach 1546 - 1547.
Rozwiązanie kwestii religijnych na terenie Rzeszy przyniósł

pokój religijny zawarty w 1555r.

w Augsburgu.

Przyjęto zasadę cuius regio, eius religio (czyje panowanie, tego religia). W 1556r.

zniechęcony niepowodzeniami w walce z opozycją abdykował.

FILIP II HABSBURG:

[1556 – 1598 król Hiszpanii+ syn Karola V Habsburga. Przywódca europejskiej

kontrreformacji, nazywany „bardziej papieskim od papieża”. Wprowadził rządy absolutne oparte
na inkwizycji. Walka z reformacją przyniosła mu pasmo niepowodzeo i doprowadziła do tego,
że Hiszpania utraciła znaczenie jako potęga morska

*klęska Wielkiej Armady w 1588r. – pokonany przez

Anglię – Francis sir Drake].

FRANCIS sir DRAKE:

angielski korsarz i admirał; przyczynił się do rozbicia Wielkiej Armady w 1588r. –

pokonał Filipa II Habsburga. Opłynął jako drugi po Magellanie Ziemię.

KAROL VIII WALEZJUSZ:

król Francji od 1483-1498, syn Ludwika XI (1462-1483), z dynastii Walezjuszów

i Karoliny Sabaudzkiej.

LUDWIK XII:

w latach 1498-1515 król Francji. Był wnukiem księcia Ludwika Orleaoskiego (synem Karola

Orleaoskiego), i prawnukiem Karola V, z dynastii Walezjuszów. Brał udział w wojnach wloskich.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

3

FRANCISZEK I:

[1515 – 1547 król Francji+. Pochodził z młodszej linii Walezjuszy, tzw. gałęzi orleaoskiej

i został królem po śmierci Ludwika XII jako jego najbliższy żyjący męski krewny. Prowadził
niepomyślne wojny z cesarzem Karolem V Habsburgiem *wojny włoskie+.

HENRYK II WALEZJUSZ:

król Francji od 1547 r., syn króla Franciszka I (1494–1547), z dynastii

Walezjuszów i Klaudii Francuskiej.

Królowie Franciszek I i jego następca Henryk Ii z rodu Walezjuszy byli wrogo nastawieni
do zwolenników reformacji i doprowadzili do licznych prześladowao. Pod koniec panowania Henryka
II wokół hugenotów zaczęło się tworzyd stronnictwo polityczne popierane przez książąt de Bourbon,
którzy dziedziczyli tron francuski po Walezjuszach.

WILHELM ORAOSKI:

hrabia Nassau, książę Oranii od 1544, stadhouder prowincji Niderlandów

od 1572. Był przywódcą walk z Hiszpanią o niepodległośd prowincji (1561). Podczas tłumienia
powstania przez księcia Albę uciekł do Niemiec. W 1572 powrócił i podjął walkę z Albą. Po zawarciu
unii utrechckiej 1579 stracił wpływy w południowych Niderlandach, co jednak doprowadziło
do powstania Republiki Zjednoczonych Prowincji. Bohater narodowy Holandii, o którym mówi hymn
Holandii.

GASPARD DE COLIGNY:

francuski admirał, przywódca hugenotów, zamordowany w noc

św. Bartłomieja.

KATARZYNA MEDYCEJSKA:

księżna z rodu włoskich Medyceuszy. Żona delfina, a następnie króla Francji

Henryka II z dynastii Walezjuszów. Sprawowała regencję za króla Karola IX.

KAROL IX WALEZJUSZ:

książę Orleanu jako Karol Maksymilian, później król Francji 1560–1574 z dynastii

Walezjuszów. Był synem króla Henryka II i Katarzyny Medycejskiej, młodszym bratem Franciszka II
(1559-1560), po którego śmierci objął tron francuski, i starszym bratem Henryka III (1574-1589).

HENRYK III WALEZY:

ostatni z francuskiej dynastii Walezjuszów, książę Orleanu, w latach 1573-1575

pierwszy elekcyjny król Polski jako Henryk I, od 1574 [do 1589] roku król Francji jako Henryk III.
Wybrany na pierwszej wolnej elekcji w Polsce. Na wieśd o śmierci brata Karola IX potajemnie opuścił
Polskę i objął tron francuski.

HENRYK IV BURBON:

[1589 – 1610 król Francji+. Pierwszy z dynastii Burbonów. Zakooczył wojny

religijne; wydał

edykt nantejski w 1598.

Paryż jest wart mszy.

HENRYK VIII TUDOR:

król angielski od 1509r. *do 1547+. Początkowo gorliwy obrooca katolicyzmu,

popadł w konflikt z papieżem [Klemens VII], który nie chciał unieważnid jego małżeostwa. Wobec
oporu zerwał z kościołem rzymskim i sam ogłosił się głową Kościoła w Anglii –

1534 akt supremacji.

Następstwem jego decyzji były narodziny anglikanizmu.

EDWARD VI TUDOR:

król Anglii w latach 1547–1553, jedyny syn Henryka VIII Tudora, króla Anglii i jego

trzeciej żony Jane Seymour. Edward nigdy nie rządził samodzielnie – rządy w jego imieniu
sprawowała Rada Regencyjna.

LADY JANE GREY:

następczyni Edwarda VI Tudora. Królowa Anglii zwana "dziewięciodniową królową"

lub "królową dziewięciu dni".

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

4

MARIA I TUDOR:

zwana Krwawą; *królowa Anglii w latach 1553–1558+. Córka Henryka VIII Tudora

i Katarzyny Aragooskiej. Po śmierci ojca krwawo rozprawiła się z protestantami. Maria była starszą
siostrą króla Edwarda VI i królowej Elżbiety I, ale każde z rodzeostwa miało inną matkę.

ELŻBIETA I TUDOR:

królowa Anglii i Irlandii (panowała od 17 listopada 1558 do śmierci w 1603), córka

Henryka VIII i jego drugiej żony Anny Boleyn. Ostatnia z rodu Tudorów. Nazywana Królową-Dziewicą.
Przywróciła Kościół anglikaoski, zachowując politykę umiarkowanych działao wobec wyznawców
innych religii. Za spiskowanie skazała na śmierd i ścięcie Marię Stuart.

ANNA BOLEYN:

druga żona króla Henryka VIII Tudora, koronowana w 1533 r. na królową Anglii

i Irlandii, matka Elżbiety I Tudor. Córka Tomasza Boleyna i Elżbiety Howard.

MARIA I STUART:

królowa Szkocji w latach 1542–1567 z dynastii Stuartów. Panowała od 14 grudnia

1542 do 24 lipca 1567 jako królowa Szkotów. Najbardziej znana ze wszystkich szkockich monarchów,
głównie ze względu na swe tragiczne życie. Popierana przez opozycję katolicką przeciwko Elżbiecie I
Tudor; za spiskowanie skazana na śmierd i ścięta w 1587r. Matka Jakuba I Stuarta.

KLEMENS VII

: papież w latach 1523-1534. Odmówił Henrykowi VIII unieważnienia małżeostwa.

PAWEŁ III:

papież od 1534-1549. Rozpoczął walkę z reformacją, zatwierdził regułę zakonu jezuitów

(1540), przywrócił inkwizycję. Za jego pontyfikatu rozpoczął obrady

sobór trydencki (1545 – 1563).

JULIUSZ III:

papież w latach 1549-1555.

PAWEŁ IV:

papież w latach 1555-1559r. Nasilił walkę z reformacją, w 1559r. zaprowadził indeks ksiąg

zakazanych, przyznał inkwizycji prawo stosowania terroru.

IGNACY LOYOLA:

hiszpaoski oficer i teolog; założyciel zakonu jezuitów.

BARTOLOMEO DIAZ:

żeglarz portugalski. Odkrył Przylądek Dobrej Nadziei w 1488r.

KRZYSZTOF KOLUMB:

żeglarz włoski na służbie hiszpaoskiej. Odkrył kontynent amerykaoski w 1492r.

przekonany, że dotarł do Indii.

AMERIGO VESPUCCI:

żeglarz włoski. Opisał ląd odkryty przez Kolumba.

VASCO DA GAMA:

żeglarz portugalski. Odkrył drogę morską do Indii opływając Afrykę w latach 1497-

1498r.

PEDRO CABRAL:

żeglarz portugalski. W 1500r. odkrył wybrzeża Brazylii.

FERNANDO CORTEZ:

żeglarz hiszpaoski. Zdobywca Meksyku i Kalifornii w latach 1519-1521r.

FERDYNAND MAGELLAN:

żeglarz portugalski w służbie hiszpaoskiej. Zorganizował pierwszą wyprawę

dookoła świata w latach 1519-1522r. podczas której zginął na Filipinach.

SEBASTIAN DEL CANO:

objął dowództwo nad wyprawą Magellana w 1521r.; przypłynął z Filipin

do Europy na statku Victoria.

FRANCISCO PIZARRO:

żeglarz hiszpaoski, zdobywca Peru w latach 1531-1534.

IWAN III WIELKI:

wielki książę moskiewski. Zrzucił jarzmo tatarskie w 1480r. Twórca potęgi Rusi

Moskiewskiej.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

5

IWAN IV GROŹNY:

książę moskiewski od 1533r. Car rosyjski od 1547r. Zreformował i wzmocnił

paostwo. Śmierd Iwana IV Groźnego w 1584r. zapoczątkowała wielką smutę – tak określa się
w historiografii okres bezkrólewi i politycznego chaosu w Moskwie na przełomie VI i XVII w. Rządy
po Iwanie IV objął jego syn Fiodor I.

FIODOR I:

syn Iwana IV Groźnego. Car rosyjski od 1584 – 1589. Ostatni z rodu Rurykowiczów. Chory

psychicznie. Rządy w pastwie w jego imieniu sprawował Borys Godunow.

BORYS GODUNOW:

po śmierci Iwana IV Groźnego sprawował rządy w paostwie moskiewskim

w imieniu Fiodora I. Po śmierci Fiodora jego rola w paostwie znacznie wzrosła. Car rosyjski od 1589r.
Na lata jego panowania przypada okres dymitriad.

SULEJMAN WSPANIAŁY:

sułtan turecki od 1520. Za jego panowania imperium osmaoskie osiągnęło

szczyt potęgi. Pokonał Węgrów pod Mohaczem w 1526; w 1529 oblegał Wiedeo.

GUSTAW I WAZA:

król Szwecji od 1523r., założyciel dynastii Wazów. Wywalczył niezależnośd od Danii.

Przeprowadził reformację i przejął majątki kościelne, co pozwoliło mu wzmocnid paostwo.

JAN III WAZA:

król Szwecji w latach 1569 – 1592. Syn Gustawa I Wazy.

ZYGMUNT III WAZA:

król Polski (1587-1632) i Szwecji (1592-1599, jako Sigismund), tytularny król

Szwecji 1599-1632 z dynastii Wazów. Jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny
Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. Koligacja z Jagiellonami dała mu przewagę nad innymi
kandydatami do korony. Prowadził politykę pro habsburską. Zwolennik zawarcia unii brzeskiej (1596).
Doprowadził do długotrwałych wojen ze Szwecją.

GUSTAW ADOLF:

król Szwecji w latach 1611-1632, dowódca, strateg, reformator armii i polityk.

Walczył w wojnie trzydziestoletniej. Poległ pod Lutzen w 1632r.

CHRYSTIAN IV:

wybitny król duoski. Brał udział w wojnie trzydziestoletniej po stronie protestantów.

Poniósł klęskę pod Wołogos.

BETHLEN GABOR:

książę Siedmiogrodu. W 1620r. król Węgier. Uczestniczył w pierwszym etapie wojny

trzydziestoletniej.

ALBRECHT von WALLENSTEIN:

szlachcic czeski. Posiadał tytuł generała Oceanu i Bałtyku. Podczas wojny

trzydziestoletniej głównodowodzący wojsk cesarskich. Zamordowany na rozkaz cesarza Ferdynanda
II.

LUDWIK XIII:

król Francji od 1610-1643r. Syn Henryka IV Burbona. W chwili śmierci ojca miał tylko

9 lat, więc do czasu pełnoletniości realne rządy regencyjne sprawowała jego matka Maria
Medycejska. Panowanie Ludwika XIII przebiegało w cieniu rządów kardynała Richelieu, który stał się
właściwym twórcą systemu rządów absolutnych i którego historycy uważają za główną postad tego
panowania.

ARMAND RICHELIEU:

kardynał. Pierwszy minister w paostwie Ludwika XIII. Twórca absolutyzmu

francuskiego.

LUDWIK XIV:

król Francji od 1643-1715. Syn Ludwika XIII, z dynastii Burbonów. Gdy zmarł Ludwik XIII,

jego syn i następca liczył sobie 4 lata i 2 miesiące. Do czasu osiągnięcia 13 roku życia rządy
sprawowali jego matka Anna Austriaczka i Włoch - kardynał Jules Mazarin, wyznaczony na regenta
jeszcze przez swego poprzednika, kardynała Armanda Richelieu. Doprowadził do szczytu
absolutyzmu. Francja za jego panowania stała się pierwsza potęgą europejską. Kultura francuska
promieniowała na cała Europę. Mecenas sztuki. Wybudował pałac w Wersalu. Nazywany królem

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

6

słooca. Pozostawił Francję wyczerpaną ekonomicznie ciągłymi wojnami i kosztami utrzymania
monarchii.

JULES MAZARIN:

francuski kardynał, od 1642 pierwszy minister Francji. Utrwalił absolutyzm we Francji.

Kontynuował politykę imperialistyczną władzy centralnej. Między innymi rozwiązał parlament
paryski. Jego twarda polityka wewnętrzna wywołała bunt możnych i mieszczaostwa, który
przekształcił się w ruch polityczny zwany

Frondą [1648 – 1653].

Stłumienie go było ostatnim sukcesem

kardynała Mazarina, gdyż wkrótce zmarł.

JEAN BAPTISTE COLBERT:

francuski ekonomista i polityk; minister finansów Ludwika XIV, twórca zasady

merkantylizmu. „Siła króla zależy od jego bogactwa” – mawiał.

JAKUB I STUART:

król Szkocji (jako Jakub VI) w latach 1567-1625 i król Anglii w latach 1603-1625 –

następca Elżbiety I Tudor. Syn Henryka Stuarta i Marii I Stuart, królowej Szkocji. Pierwszy król Anglii
z dynastii Stuartów. Jego panowanie było początkiem unii personalnej Anglii ze Szkocją.

KAROL I STUART:

król Anglii i Szkocji w latach 1625-1649, syn Jakuba I Stuarta. Karol był jedynym

brytyjskim władcą, jaki został obalony i ścięty w 1649r. po wojnie domowej w Anglii.

JOHN PYM:

polityk angielski, jeden z przywódców pierwszej fazy rewolucji w Anglii; członek

Parlamentu Krótkiego i Długiego.

OLIVER CROMWELL:

polityk angielski, główna postad angielskiej wojny domowej, lord protektor Anglii,

Szkocji i Irlandii 1653–1658. Cromwell, który stanął na czele paostwa jako dyktator, ogłosił w latach
1650 – 1651 tak zwane akty nawigacyjne.

KAROL II STUART:

król Anglii i Szkocji w latach 1649-1685, syn Karola I Stuarta. Objął tron po śmierci

Cromwella w 1660r. Stuartowie odzyskali tron angielski, ale na nowych warunkach których Karol II
nie zamierzał dotrzymywad. Wzburzona poczynaniami monarchy opozycja zagroziła w 1679r.
Karolowi II wskrzeszeniem rewolucji, co skłoniło króla do zatwierdzenia uchwalonego przez
parlament dokumentu Habeas Corpus Act.

JAKUB II STUART:

od 1685 król Anglii oraz król Szkocji jako Jakub VII. Młodszy syn Karola I, brat

i następca Karola II, ostatni katolicki król Anglii i ostatni król, który rządził w sposób absolutny. Dążył
do przywrócenia porządku sprzed rewolucji. Parlament postanowił definitywnie rozprawid się
ze Stuartami i w

1688

r. dokonał bezkrwawego przewrotu zwanego

chwalebną rewolucją

, usuwając

z tronu Jakuba II. Tron powierzono Wilhelmowi Oraoskiemu, którego rok później zmuszono
do wydania

deklaracji praw

[1689].

WILHELM III ORAOSKI:

pogrobowy syn Wilhelma II Oraoskiego i Marii Stuart, córki króla Anglii i Szkocji

Karola I. Namiestnik Niderlandów od 1672r., król Anglii po chwalebnej rewolucji.

ANNA STUART:

1702 - 1707r. królowa Anglii, Szkocji i Irlandii, od 1707 r. królowa Wielkiej Brytanii

i królowa Irlandii, pierwsza monarchini Wielkiej Brytanii. Była młodszą córką Jakuba II.

JERZY I HANOWERSKI:

król Wielkiej Brytanii, zapoczątkował od 1714r. panowanie dynastii

hanowerskiej.

JERZY III HANOWERSKI:

król Wielkiej Brytanii od 1760r. Na lata jego panowania przypada wojna

o niepodległośd Stanów Zjednoczonych.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

7

GIOVANNI LORENZO BERNINI:

przebudował plac przed frontem Bazyliki św. Piotra w Rzymie, otaczając

go kolumnadami z obu stron, tworząc w ten sposób jakby teatralną scenę, na której zbierają się
wierni. Był także twórcą konfesji nad grobem świętego Piotra i dzieł o tematyce religijnej, jak Apollo
i Dafne.

PIOTR PAWEŁ RUBENS:

malarz flamandzki. Zasłynął komponowaniem wielkich ołtarzowych obrazów.

Często wykorzystywał w nich motyw Matki Bożej z Dzieciątkiem i motyw ukrzyżowania.

DIEGO VELAZQUEZ:

tworzył głównie portrety członków królewskiej rodziny, dygnitarzy oraz papieży.

MICHELANGELO da CARAVAGGIO:

tworzył w nurcie naturalizmu. W swoich działach zrywał z koncepcją

przestawiania świętych jako postaci pełnych godności. Jego święci mieli zniszczone twarze, często
brudne dłonie i stopy.

GEORGES de la TOUR:

Lotaryoczyk; nazywany malarzem świec. Większośd scen z jego dzieł,

przepojonych treścią religijną, rozgrywa się w mroku nocy, rozświetlonym jedynie światłem świecy
lub lampy.

REMBRANDT van RIJN

: bardzo ceniony za niezwykłą umiejętnośd operowania światłem, jest uważany

za jednego z najwybitniejszych malarzy wszechczasów *Wymarsz strzelców].

JAN SEBASTIAN BACH:

był twórcą religijnych kantat, oratoriów, mszy, utworów organowych.

Był najwybitniejszym przedstawicielem licznej rodziny muzyków pochodzącej z Czech.

ANTONIO VIVALDI:

uprawiał prawie wszystkie gatunki muzyczne, był autorem około czterdziestu oper

i pięciuset koncertów.

KARTEZJUSZ:

[Rozprawa o metodzie] nazywany ojcem nowożytnej filozofii, był twórcą racjonalizmu

i podstaw metodologii badao naukowych. Odrzucał obserwację dokonywane za pomocą zmysłów,
uważając, że są one zawodne i prowadzą do fałszywych wniosków. Na pierwszy plan wysuwał
natomiast samą czynnośd myślenia. Zalecał, aby poznawad świat drogą dedukcji, przy zastosowaniu
właściwych metod. Uznawał ludzki rozum za podstawę wiedzy.

JOHN LOCKE:

filozof angielski. Wskazywał, iż odmiennośd ludzkich przekonao, ma swoje źródło

w odmienności poszczególnych ludzi oraz w ich doświadczeniach. Reprezentował nurt filozoficzny
zwany empiryzmem. Wychodził z założenia, że człowiek rodzi się jako czysta karta

[tabula rasa]

i wskazywał, że źródłem wiedzy ludzkiej może byd jedynie doświadczenie.

WOLTER: Francois Marie Arouet -

francuski filozof i pisarz. Autor Traktatu o tolerancji, Listów

o Anglikach. Atakował ciemnotę i zabobon oraz irracjonalne podejście do zjawisk przyrodniczych.
Krytykował Kościół i religię, wskazując, że stoją one na drodze do szczęścia człowieka. Krytykował
również monarchię absolutną, przeciwstawiając jej Obra monarchy oświeconego, który powoli
wprowadzałby do swojego paostwa reformy i idee oświeceniowe, zmieniając dotychczasowe
stosunki społeczne. Utrzymywał przyjazne stosunki z carycą Katarzyną II i królem pruskim
Fryderykiem II, próbując nakłonid tych władców do przeprowadzenia stosownych zmian.

KAROL MONTESKIUSZ:

francuski filozof. W swej wizji ustroju paostwa zalecał system parlamentarny,

wzorowany na angielskiej monarchii. W dziele O duchu praw zalecał wprowadzenie podziału władzy
na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą

*trójpodział władzy+.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

8

JAN JAKUB ROUSSEAU:

francuski filozof i pisarz. dowodził, że wszyscy ludzie z natury są wolni i równi,

paostwo zaś powstało w wyniku umowy społecznej, będącej dobrowolnym zrzeczeniem się przez
społeczeostwo części swoich praw. Z tej przyczyny ustrojem zapewniającym prawidłowy rozwój
społeczny miała byd republika demokratyczna, oddająca władzę w ręce ludu.

IMMANUEL KANT:

niemiecki filozof. Stworzył filozofię krytyczną, będącą próbą syntezy empiryzmu

i racjonalizmu, gdyż tylko tą drogą można osiągnąd prawdziwą wiedzę.

GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ:

niemiecki filozof, matematyk. Założyciel Akademii Nauk w Berlinie.

Wyróżnił prawdy pierwotne, niewymagające uzasadnienie i prawdy rozumowe, dodając, iż za każdym
razem będą się one przenikały i wynikały jedna z drugiej. Twierdził, że przyszło nam żyd
w najdoskonalszym ze światów, gdyż tylko takie mógł byd dziełem Boga.

IZAAK NEWTON:

angielski fizyk, matematyk, astronom. Jest uznawany za twórcę mechaniki, odkrył

prawo powszechnego ciążenia *prawo grawitacji+ oraz trzy zasady dynamiki.

KAROL LINNEUSZ

: dokonał pierwszej klasyfikacji świata roślin i zwierząt.

JOHANNES KEPLER

: odkrył prawo ruchu planet.

JEAN D’ ALEMBERT:

francuski filozof, matematyk, fizyk. Współtwórca Encyklopedii Francuskiej.

DENIS DIDEROT:

francuski filozof i pisarz. Współtwórca Encyklopedii Francuskiej. Najbardziej znanym

dziełem Diderota jest Kubuś Fatalista i jego pan. Swoje poglądy religijne wyłożył w Liście o ślepcach.
Postulował pierwszeostwo nauk eksperymentalnych przed spekulatywnymi, akcentował też
względnośd ludzkiego poznania i sprzecznośd różnych dziedzin wiedzy. Politycznie, był początkowo
zwolennikiem absolutyzmu oświeconego, jego poglądy ewoluowały jednak w kierunku
demokratyzmu, był zwolennikiem obalenia kolonializmu i despotyzmu.

JAMES WATT:

inżynier, w 1769r. opatentował swój wynalazek – maszynę parową.

FILIP III HABSBURG:

król Hiszpanii i Portugalii (jako Filip II) w latach 1598-1621.

FILIP IV HABSBURG:

król Hiszpanii i Portugalii (jako Filip IV). Syn Filipa III i Małgorzaty Habsburg.

KAROL II HABSBURG:

król Hiszpanii w latach 1665 - 1700. Syn Filipa IV i jego drugiej żony. Zapisał swoje

paostwo w testamencie księciu Filipowi Andegaweoskiemu – wnukowi Ludwika XIV. W ten sposób
chciał zabezpieczyd posiadłości hiszpaoskie przed podziałem terytorialnym.

FILIP ANDEGAWEOSKI:

Filip V - król Hiszpanii z dynastii Burbonów panujący w latach 1700–1724

i 1724–1746 (w 1724 abdykował na rzecz swojego syna Ludwika I, po jego śmierci wrócił na tron). Syn
Ludwika Burbona, który z kolei był pierwszym synem króla Francji – Ludwika XIV i Marii Teresy
Habsburg – córki króla Hiszpanii Filipa IV.

KAROL XII WITTELSBACH:

król Szwecji od 1697 z niemieckiej dynastii Wittelsbachów. Prowadził wojnę

z Rosją, pokonany w bitwie pod Połtawą przez Piotra I (1709).

PIOTR I ALEKSIEJEWICZ WIELKI:

z dynastii Romanowów. Po śmierci swego przyrodniego brata,

bezdzietnego cara Fiodora III, wiosną 1682 r., Duma bojarska okrzyknęła go carem. Był pierwszym
z carów rosyjskich, który podróżował za granicę. 1700, dążąc do odzyskania przez Rosję dostępu

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

9

do Bałtyku, dołączył do koalicji antyszwedzkiej i wypowiedział Szwecji wojnę (północna wojna 1700-
1721). 1703 na zdobytych terenach nad Bałtykiem rozpoczął budowę twierdzy Pietropawłowskiej,
później miasta Petersburg (Sankt Petersburg), które w 1712 uczynił stolicą paostwa. 1721,
po zerwaniu pokoju nysztackiego, przyjął tytuł cesarza (imperatora). Prowadził wojny z Turcją
(osmaoskie imperium) i Persją, które przyniosły mu zdobycze terytorialne nad Morzem Czarnym
i Morzem Kaspijskim. Jeden z członków Ligi Północnej. Brał udział w Wielkiej Wojnie Północnej.

ELŻBIETA PIOTRÓWNA:

caryca Rosji, córka Piotra I. Założyła uniwersytet w Moskwie w 1755r.

FRYDERYK IV OLDENBURG:

król Danii i Norwegii od 1699, syn i następca Chrystiana V. Fryderyk IV był

jednym z najzdolniejszych władców duoskich. Jeden z członków Ligi Północnej. Brał udział w Wielkiej
Wojnie Północnej.

AUGUST II MOCNY:

król Polski w latach 1697-1706 i 1709-1733, elektor Saksonii 1694-1733 jako

Fryderyk August I (Friedrich August I.). Pierwszy władca Polski z dynastii saskiej Wettynów. Jeden
z członków Ligi Północnej. Brał udział w Wielkiej Wojnie Północnej.

KATARZYNA II:

urodzona w Szczecinie Zofia Augusta Anhalt-Zerbst wywodziła się z niemieckiej rodziny

książęcej. Poślubiła rosyjskiego następcę tronu Piotra III. Gdy w wyniku przewrotu pałacowego jej
mąż został odsunięty od władzy i następnie stracony, przejęła rządy jako Katarzyna II *1762 – 1796].
Była kobietą bardzo inteligentną i ambitną. Interesowała się nauką i sztuką, korespondowała
z najwybitniejszymi przedstawicielami oświecenia. Umocniła absolutyzm carski.

FRYDERYK WILHELM I

: Wielki Elektor – 1620 – 1688, elektro brandenburski od 1640r., twórca potęgi

militarnej Prus.

FRYDERYK I HOHENZOLLERN:

od 1688 roku elektor Brandenburgii (jako Fryderyk III) z dynastii

Hohenzollernów, od 1701 roku pierwszy król pruski (nie uznawany przez Rzeczpospolitą).

FRYDERYK WILHELM I:

od 1713 roku król w Prusach, twórca militarnej potęgi Prus. Fryderyk Wilhelm

był jedynym synem Fryderyka I Hohenzollerna i Zofii Charlotty Hanowerskiej.

FRYDERYK II WIELKI HOHENZOLLERN:

król Prus w latach 1740-1786. Pod jego rządami Prusy stały się

jednym z najpotężniejszych paostw europejskich.

KAROL VI HABSBURG:

cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, król Węgier i Czech oraz arcyksiążę

Austrii od 1711 r., ostatni męski przedstawiciel dynastii Habsburgów. Był drugim synem Leopolda I
Habsburga i Eleonory Magdaleny z Wittelsbachów. W 1713 r. ogłosił tak zwaną sankcję
pragmatyczną, według której po jego śmierci posiadłości Habsburgów będzie mogła objąd jego córka
– Maria Teresa Habsburg. Na nim wygasła męska linia rodu Habsburgów, a jego córka
zapoczątkowała linię habsbursko-lotaryoską.

MARIA TERESA:

córka cesarza Karola VI Habsburga i księżniczki Elżbiety von Braunschweig-

Wolfenbüttel. Królowa Czech i Węgier, niekoronowana cesarzowa rzymsko-niemiecka od 1745.
Zapoczątkowała reformy w duchu absolutyzmu oświeconego. Matka Józefa II.

KAROL ALBRECHT WITTELSBACH:

Karol VII Bawarski – elektor Bawarii 1726–1745 (jako Karol Albert),

król Czech 1741-1743, cesarz rzymski 1742–1745. Pochodził z rodu Wittelsbachów, był synem
elektora bawarskiego Maksymiliana II Emanuela i Teresy Kunegundy Sobieskiej, wnukiem króla Polski
Jana III Sobieskiego i praprawnukiem cesarza Ferdynanda II Habsburga. Jego żona Maria Amalia
Habsburg była córką cesarza Józefa I Habsburga.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

10

JÓZEF II:

był synem Marii Teresy i Franciszka Stefana. Początkowo współrządził z matką jako

współregent. Z jego inicjatywy Austria wzięła udział w pierwszym rozbiorze Polski, czemu Maria
Teresa była początkowo przeciwna.

REFORMY:



Usprawnił działanie administracji



Prawa i obowiązki urzędników były dokładnie określone, a płace stosukowo wysokie



Wprowadzono dodatki za wysługę lat, renty dla emerytów i wdów



Kraj podzielono na gubernie, a samorządy lokalne we wsiach i miastach podporządkowano

administracji paostwowej



Zniesiono poddaostwo osobiste chłopów i objęto ich opieką paostwa



Rozwijano sied szkolnictwa elementarnego i średniego



Cesarz dążył do całkowitego uzależnienia Kościoła katolickiego od paostwa. Zlikwidowano większośd

zgromadzeo zakonnych. Budynki klasztorne i majątki skonfiskowano. Działalnośd Kościoła poddano
kontroli administracyjnej. Polityka Józefa II wobec Kościoła została nazwana przez historyków
„józefinizmem”.

TOMASZ JEFFERSON:

amerykaoski mąż stanu, jeden z Ojców Założyciel; główny autor Deklaracji

Niepodległości.

BENJAMIN FRANKLIN:

amerykaoski uczony, polityk i wynalazca. Jeden z Ojców Założycieli. Członek

masonerii. Brał udział w pracach nad Deklaracją Niepodległości oraz konstytucją Stanów
Zjednoczonych. Opracował dokument wydany przez II Kongres – artykuły konfederacji, mające
na celu zapewnienie współdziałania wszystkich kolonii w walce o niepodległośd. Na mocy Artykułów
przyjęto nazwę Stany Zjednoczone, a nowo utworzone paostwo miało mied ustrój republikaosko –
federacyjny. Był również fizykiem – wynalazł piorunochron.

JERZY WASZYNGTON:

bohater walk o niepodległośd Stanów Zjednoczonych. Współautor konstytucji,

pierwszy prezydent (1789 – 1797).

LUDWIK XVI:

Ludwik Ostatni - król Francji i Nawarry od 1774 do 1791, potem król Francuzów (Roi des

Français) do 1792. Ścięty w okresie rewolucji w 1793r. Wnuk Ludwika XV i Marii Leszczyoskiej
(prawnuk króla Polski – Stanisława Leszczyoskiego), oraz króla Polski - Augusta III. Jego żoną była
Maria Antonina. Lata panowania Ludwika XVI to czasy wielkich problemów gospodarczo-finansowych
paostwa. Swe rządy 20-letni król rozpoczął więc od próby reform dotyczących głównie finansów,
ograniczenia podatków, regulacji cen. Rok po objęciu tronu król zapisał się do nadwornej loży
wolnomularskiej.

JÓZEF LA FAYETTA:

polityk, arystokrata francuski, liberał i humanista. Generał, uczestnik wojny

o niepodległośd Stanów Zjednoczonych, wolnomularz. W okresie rewolucji francuskiej był jednym
z jej głównych przywódców wywodzących się z kręgów arystokracji. Był członkiem Stanów
Generalnych, a następnie dowódcą paryskiej Gwardii Narodowej. Był inicjatorem uchwalenia
Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.

JEAN PAUL MARAT:

przywódca kordelierów podczas rewolucji francuskiej; zwolennik terroru.

JERZY DANTON:

przywódca kordelierów podczas rewolucji francuskiej; organizator Komitetu Ocalenia

Publicznego. Ścięty za sprawą Robespierre’a.

MAKSYMILIAN ROBESPIERRE:

przywódca rewolucji francuskiej. Przewodniczący Komitetu Ocalenia

Publicznego. Wprowadził dyktaturę jakobinów i terror. Ścięty po przewrocie termidoriaoskim.

ADAM SMITH:

ojciec klasycznej ekonomi. Uważał, że przedsiębiorczośd jednostek jest motorem rynku.

Niewidzialna ręka rynku. Dążył do zniesienia wszystkiego co ograniczało indywidualną inicjatywę
i konkurencję. Liberalizm gospodarczy. Autor dzieła Przyczyny bogactwa narodu.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

11

GIORDANO BRUNO:

włoski filozof, obrooca teorii Kopernika. Spalony na stosie za odmowę odwołania

swoich poglądów.

ANDERS CELSIUS:

przyrodnik szwedzki. Twórca stustopniowej skali temperatur.

GALILEUSZ:

Galileo Galilei – włoski fizyk, astronom i filozof; odkrył prawa ruchu wahadła

i swobodnego spadania ciał.

LUCAS CRANACH:

niemiecki malarz i grafik okresu Renesansu.

ALBRECHT DURER:

niemiecki malarz i grafik okresu Renesansu.

HANS HOLBEIN:

niemiecki malarz, grafik. Jeden z głównych twórców malarstwa renesansowego.

EUGENIUSZ SABAUDZKI:

feldmarszałek austriacki. Zwycięzca Turków. Namiestnik austriackich

Niderlandów.

FRYDERYK MĄDRY:

elektor saski od 1486-1525. Założył uniwersytet w Wittenberdze. Zwolennik Lutra.

JEAN de la FONTAINE:

francuski bajkopisarz. Członek Akademii Francuskiej.

LUDWIK JAGIELLOOCZYK:

król węgierski i czeski od 1518r.; syn Władysława Jagiellooczyka. Zginął

w bitwie pod Mohaczem.

MACIEJ I:

cesarz rzymsko-niemiecki od 1612r. z dynastii Habsburgów. Jego polityka doprowadziła

do defenestracji praskiej w 1618r.

MOLIER:

Jean Baptiste Poquelin. Najwybitniejszy komediopisarz francuski. Autor Świętoszka.

MUNTEZUMA II:

ostatni władca Azteków od 1503. Uwięziony podstępnie przez Corteza.

JACQUES NECKER:

francuski bankier i polityk.

OSMAN II:

sułtan turecki z dynastii osmaoskiej. Prowadził wojnę z Polską w 1620 *bitwa pod Cecorą+.

SELIM I:

sułtan turecki z dynastii osmaoskiej. Narzucił zwierzchnictwo Mekce i Medynie i uczynił

z Turcji największe paostwo muzułmaoskiej.

WILLIAM SZEKSPIR:

[1564-1616+ angielski dramatopisarz i aktor. Uważany za największego dramaturga

świata. Kupiec wenecki, Poskromienie złośnicy, Romeo i Julia, Hamlet, Otello, Makbet.

JOANNA SZALONA:

Joanna I Kastylijska zwana Joanną Szaloną, lub Joanną Obłąkaną. Mominalna

królowa Kastylii (od 1504) i Aragonii (od 1516). Córka Ferdynanda II Katolickiego i Izabeli I Katolickiej.
Żona Filipa I Pięknego (dzięki temu małżeostwu Habsburgowie uzyskali dziedziczne prawa do korony
Hiszpanii).

FILIP I PIĘKNY

, także Filip I Kastylijski. Syn cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu

Niemieckiego Maksymiliana I Habsburga i jego pierwszej żony, Marii Burgundzkiej. Filip I był
założycielem dynastii Habsburgów w Hiszpanii.

FRYDERYK II AUGUST WETTYN:

król Saksonii w latach 1836-1854.

Historia nowożytna Powszechna XVI – XVIII w. – POSTACIE | © ANECZKA

12

BACON FRANCIS:

angielski filozof, mąż stanu, prawnik. Zwolennik empiryzmu. Twórca klasyfikacji

nauk. Odrzucał teorię Kopernika, przemilczał odkrycia Galileusza.

JAN GUTENBERG:

niemiecki rzemieślnik, wynalazca ruchomej czcionki. Pierwszymi księgami jakie

Gutenberg wydrukował były: Biblia (1455) oraz Księga Wszelkiej Mądrości.