Wstęp

[ Epoka wczesnonowożytna – wiele początków, wspólny kres ]

1.Czasy wczesnonowożytne:

• 1685 r. – profesor retoryki i historii uniwersytetu Halle – Christoph Cellarius wydaje pracę „Historia universalis”, w której dzieli historię krajów zachodniej Europy na trzy epoki:
  - starożytność;
  - średniowiecze;
  - nowożytność;

• Według Cellariusa epoka średniowiecza kończyła się wraz z upadkiem Konstantynopola (1453), a nowożytność zaczęła się wraz z reformacją;

• 1492 r. – rozszerzenie horyzontów geograficznych mieszkańców Europy;

• 1519 r. – cesarzem niemieckim obrano króla hiszpańskiego Karola I, religijna dysputa w Lipsku;

• 1494 r. – początek tzw. wojen włoskich był według Lepolda von Ranke końcem średniowiecznej res publica Christiana i początkiem kształtowania się nowożytnego systemu państw europejskich;

• Early Modern Period – pojęciem tym po raz pierwszy posłużono się w Stanach Zjednoczonych w połowie lat 40. dwudziestego wieku;

2.Cezury początkowe:

• Pojawienie się humanizmu i renesansu uchodzi za graniczny moment między średniowieczem a czasami wczesnonowożytnymi;

• Szybki rozwój sztyki drukarskiej zapoczątkowany przez Johannesa Gutenberga;

• Zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 roku;

• „odkrycie” Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku;

• Zakończenie rekonkwisty w 1492 roku (upadek Grenady);

• Początek wojen włoskich;

• Początek reformacji w Rzeszy w 1517 roku (wystąpienie Marcina Lutra);

• Humanizm i wyrosły z niego renesans (powrót do zainteresowania antykiem) uchodzą za początek przejścia ze średniowiecza do czasów wczesnonowożytnych;

• W XIV wieku we Włoszech pojawiły się pierwsze prądy kulturowe, a swoje apogeum osiągnęły w XV wieku między innymi we Florencji, skąd właśnie humanizm (studia humanitatis) na początku XVI wieku rozprzestrzenił się po całej Europie;

• Swój rozwój Włochy zawdzięczały licznej grupie greckich uczonych, którzy uciekli z Konstantynopola w 1453 roku;

• Rewizja dotychczasowego obrazu wszechświata, począwszy od heliocentrycznego systemu stworzonego przez Mikołaja Kopernika;

• W XV wieku teza o kulistości ziemi stawała się coraz bardziej popularna w kręgach naukowych, zarówno dzięki odkryciom geograficznym, jak i przetłumaczeniu dzieła Ptolemeusza;

• 12 października 1492 roku Krzysztof Kolumb dostrzegł na horyzoncie małą wyspę Guanahani w rejonie Karaibów, którą nazwali San Salvador (celem Kolumba było jednak dotarcie do Azji – źródła złota i korzeni);

• Niemiecki kartograf Martin Waldseemuller nazwał nowy kontynent „Ameryką” na cześć florentczyka Amerigo Vespucciego, który jako pierwszy o nowo odkrytych terytoriach zaczął pisać jako o Nowym Świecie (mundus novus);

• Wyprawa Kolumba wpłynęła bezpośrednio i pośrednio na sytuację wielu państw i regionów, prowadząc do rozwoju jednych (m.in. Portugalia, Hiszpania, Niderlandy), a degradacji drugich (m.in. państwa włoskie);

• Odkrycia geograficzne zapoczątkowały proces stopniowych, ale dogłębnych zmian w świadomości Europejczyków;

• 1517 r. – wystąpienie Marcina Lutra, które doprowadziło do rozbicia kościoła rzymskokatolickiego i powstania nowych wyznań: luteranizmu, kalwinizmu i anglikanizmu;

• Poglądy i idee Lutra doprowadziły do rozbicia jedności religijnej chrześcijan i podziału Europy na dwa zaciekle zwalczające się obozy: katolicki i protestancki;

• Druga połowa XV wieku – ruchoma czcionka drukarska zastosowana przez Johannesa Gutenberga, nie wynalazł jej, a urządzenie do odlewania czcionek z ołowiu, umożliwiające seryjną ich produkcję, efektem było zwiększenie produkcji wydawniczej;

• 1457 r. - w Moguncji ukazuje się pierwsza książka;

• Marcin Luter swoje tezy oparł na źródłowych studiach „Pisma Świętego” wydanego po grecku i hebrajsku;

• Wprowadzenie absolutyzmu;

• Nowa reforma gospodarcza – merkantylizm;

• Zmiana stosunku władcy do poddanych;

3. Cezura końcowa:

• Za koniec epoki wczesnonowożytnej a początek czasów nowoczesnych przyjmuje się rewolucję francuską (1789-1799 r.);

• Stary porządek (ancien regime) po 1789 r. załamał się najpierw we Francji, a następnie wskutek wojen rewolucyjnych prawie w całej Europie;

• Rewolucja francuska była efektem wcześniejszych ruchów intelektualnych – oświecenia;

• Nasilenie procesu sekularyzacji;

• „wiek demokratycznych rewolucji”/”epoka kryzysu i przemian” – okres od wybuchu rewolucji lub upadku Rzeszy albo do kongresu wiedeńskiego, a nawet do 1830 r. traktowany jako osobna epoka;

Rozdział 1
[ Wielkie dynastie wkraczają na scenę ]

1. Państwa Habsburgów:

• 1424 r. – rządy w Austrii formalnie obejmuje książę Styrii – Fryderyk Habsburg;

• Zasada – „cały świat jest poddany Austrii” (Austraie est imperare orbi universo);

• Polityka władców Austrii zmierzała do trwałego opanowania korony cesarskiej;

• Jednym z kierunków ekspansji habsburskiej stały się Czechy, Węgry i Burgundia;

• Jedyny syn i następca Fryderyka III – Maksymilian I;

• Prawo salickie – kobiety nie mogą dziedziczyć ziemi lub władzy;

• 1479 r. – bitwa pod Enguinegatte, klęska Ludwika XI (króla francuskiego);

• 1482 r. – układ w Arras, Maksymilian zawiera układ ze stanami Niderlandów i Ludwikiem XI, na mocy tej umowy córka Maksymiliana – Małgorzata, miała poślubić delfina Francji Karola i otrzymać w posagu hrabstwo Artois i Franche-Comte;

• 1494 r. – Karol VIII podpisuje z Maksymilianem I traktat w Senlis, w którym zrzekł się Artois i Franche-Comte;

• 1490 r. – Maksymilian nakazuje utworzenie pierwszej stałej linii pocztowej łączącej Tyrol i Niderlandy;

• 1495 r. – utworzenie Sądu Kameralnego Rzeszy z siedzibą w Spirze (jedna z reform Maksymiliana);

• „Niechaj inni prowadzą wojny, ty, Austrio, żeń się szczęśliwie” – zasada Maksymiliana;

• 1515 r. – mariaże zawarte w Wiedniu;

• 16 lipca 1515 r. – spotkanie w Trautmannsdorfie nad rzeką Litawą;

• Kolejny przedstawiciel dynastii Habsburgów – Karol Habsburg;

• W Hiszpanii został obrany królem, jako Karol I;

• Dążył do odrodzenia monarchii uniwersalnej, jego wizja polegała na zbudowaniu cesarstwa opartego na duchowej jedności Europy wynikającej z chrześcijaństwa, którego głową było papiestwo;

1.2. Rewolucja w Niderlandach:

• 5 stycznia 1477 r. – bitwa pod Nancy, ginie książę Burgundzki Karol Śmiały;

• 11 lutego 1477 r. – Flandria wymusza wydanie tzw. dużego przywileju, uznającego autonomię poszczególnych prowincji niderlandzkich i obiecującego respektowanie wydanych im dotąd przywilejów;

• 1548 r. – powołanie do życia burgundzkiego okręgu Rzeszy;

• 1549 r. – sankcja pragmatyczna stwierdzająca, że odtąd prowincje niderlandzkie miały tworzyć jedną, niepodzielną już nigdy całość;

• Poszerzenie terytorium burgundzkiego:
  - 1524 r. – włączenie Fryzji;
  - 1528 r. – włączenie Utrechtu i Overijssel;
  - 1536 r. – Groningen (z Ommeland) i Drenhte;
  - 1543 r. – włączenie Geldrii;

• Do najbardziej rozwiniętych regionów Europy zaliczana była wówczas Flandria, Brabancja i Holandia;

• Stany Generalne – zbierały się od 1464 roku, uważały się za reprezentację prowincji i ich partykularnych interesów;

• Stany Prowincjonalne – początkowo tworzone przez duchownych, szlachtę i przedstawicieli miast, skład stanów prowincjonalnych odzwierciedlał skład społeczny danej prowincji;

• Izby retoryki – organizowały się na wzór cechów, uczono w nich mieszczan sztuki oracji, pisania wierszy i aktorstwa;

• Devotio moderna – ruch świeckich, którzy chcieli unormować życie każdego człowieka według surowych reguł chrześcijańskich, rozwijał się wewnątrz kościoła chrześcijańskiego, ale wprowadzał do niego nowe idee;

• Rudolph Agricola – troszczył się o zaszczepienie humanizmu w Niderlandach;

• 1523 r. – na stosie w Brukseli spalono byłych augustianów Hendrika Voesa i Johana van Esche;

• 25 października 1555 r. – w pałacu książąt brabanckich w Brukseli zebrali się członkowie Stanów Generalnych, cesarz Karol V przekazuje władzę w Niderlandach synowi Filipowi II;

• 1557 r. – bankructwo w Hiszpanii;

• 1556 r. – w tzw. kompromisie grupa kalwińskiej szlachty sprzymierzyła się i 5 kwietnia zażądała od Małgorzaty Parmeńskiej zawieszenia praw skierowanych przeciw innowiercom oraz korekty polityki religijnej;

• 1566 r. – powstanie przeciw Hiszpanom, niszczenie obrazów w kościołach, rozpoczęło się to 10 sierpnia w Steenvoorde i przetoczyło do zachodniej Flandrii przez dwanaście prowincji;

• 25 sierpnia 1566 r. – Małgorzata ogłosiła likwidację inkwizycji i amnestię dla członków kompromisu, który wkrótce się rozwiązał;

• Rada Zaburzeń – polecono jej prześladować wszystkich kacerzy i osoby zamieszane w antyhiszpańskie działania;

• Gezowie – na południu zwani leśnymi (walczyli po lasach), a na północy wodnymi (walczyli na morzu), wojna między nimi rozpoczęła się we Flandrii, Artois i Hainaut;

• 1 kwietnia 1572 r. – gezowie zajęli port w Brielle na wyspie Voorne raz zdobyli wiele miast w Holandii i Zelandii;

• Lipiec 1572 r. – Wilhelm Orański namiestnikiem;

• 1573 r. – oblężenie Lejdy przez Hiszpanów;

• 1575 r. – uniwersytet w Lejdzie;

• 4 września 1576 r. – zamach stanu dokonany przez grupę oficerów związanych z księciem Oranii;

• Październik 1576 r. – w Gandawie zwołano posiedzenie Stanów Generalnych, podpisanie pacyfikacji gandawskiej (8 listopada 1576 r.), która była dokumentem proklamującym formalnie walkę z Hiszpanią i przywrócenie dawnych wolności kraju;

• 1577 r. – Don Juan de Austria atakuje Namur;

• 6 stycznia 1579 r. – katolicy jednoczą się i zawiązują unię w Arras;

• 23 stycznia 1579 r. – Holandia, Zelandia i Utrecht zawiązują unię utrechcką, wspólna walka przeciw Hiszpanii;

• 19 lipca 1580 r. – układ z Plessis-les-Tours;

• 26 lipca 1581 r. – detronizacja Filipa II, akt narodzin Republiki Zjednoczonych Prowincji;

• 20 marca 1602 r. – holenderska Kompania Wschodnioindyjska;

• Hendrik Laurenszoon Spiegel – filolog i kupiec, opublikował pierwszą gramatykę niderlandzką;

• Pieter Corneliszoon Hooft – napisał historię walki o uwolnienie się spod hiszpańskiego panowania;

• Joost van den Vondela – tragedia „Gysbreght van Aemstel”;

• Rene Descartes – filozof, matematyk i fizyk, “Discours de la methode”;

• Malarze: Rembrandt Harmensz van Rijn, Peter Paul Rubens;

• 28 sierpnia 1618 r. – zamach stanu dokonany przez Maurycego Orańskiego;

• 30 stycznia 1648 r. – pokój z Hiszpanią;

• WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA – 23 maja 1618 – 24 października 1648;

1.3. Europejskie podboje Turcji:

• Podstawy potęgi państwa osmańskiego stworzył Mehmed II zwany Zdobywcą;

• Całkowite panowanie Turków nad Morzem Czarnym;

• W 1520 roku tron objął Sulejman Wspaniały – rozpoczął proces kodyfikacji prawa, a także stworzył nowe prowincje (wilajety), aby zintegrować zdobyte przez jego poprzedników terytoria;

• 29 sierpnia 1521 r. – zdobycie Belgradu;

• 29 sierpnia 1526 r. – Bitwa pod Mohaczem;

• Przymierze z Hayreddinem zwanym Barbadossą;

• 28 września 1538 r. – Bitwa pod Perwezą;

• 19 czerwca 1547 r. – pokój w Adrianopolu;

• 17 lutego 1568 r. – nowy pokój, który zachowywał dotychczasowe status quo;

• 16 sierpnia 1570 r. – układ w Spirze;

• Po Sulejmanie Wspaniałym Selim II;

• 25 maja 1571 r. – Papież, Wenecja, Hiszpania i zakon joannitów zawiązały Świętą Ligę i rozpoczęły przygotowania do odzyskania terenów straconych na rzecz imperium osmańskiego;

• 7 października 1571 r. – bitwa pod Lepanto;

1.4. Europa Jagiellonów:

• W ich władaniu znajdowała się Litwa, Polska, Czechy i Węgry;

• Konflikt polskich chrześcijan i czeskich narodowców;

• Papież proponuje koronę czeską Maciejowi Korwinowi, uznanego przez Morawy, Łużyce i Śląsk;

• 10 października 1470 r. – traktat w Grazu, podpisany przeciw Maciejowi Korwinowi przez dyplomację Polską z cesarzem Fryderykiem III;

• 21 lutego 1474 r. – podpisanie trwałego pokoju między polską a Węgrami;

• 1515 r. – w Wiedniu zawarte zostały tzw. traktaty małżeńskie;

1.5. Wojny włoskie:

• Rywalizacja o dominację w zachodniej Europie na progu czasów nowożytnych rozpoczęła się we Włoszech;

• Cele króla Francuskiego Karola XVIII prowadzącego wojnę we Włoszech:
  - zajęcie Królestwa Neapolu;
  - stworzenie bazy wypadowej dla nowej krucjaty przeciw Turcji;
  - wynik sojuszu korony francuskiej z mieszczaństwem, właścicielami manufaktur i kupców, którzy chcieli rozszerzyć działalność na basen Morza Śródziemnego;

• Bezpośrednią przyczyną ich wybuchu były francuskie roszczenia do sukcesji w Królestwie Neapolu i Księstwie Mediolanu;

• Na Półwyspie Apenińskim dominowało 5 państw: Republika Florencka i Wenecka, Księstwo Mediolanu, Królestwo Neapolu, Państwo Kościelne;

• 9 kwietnia 1454 r. – pokój w Lodi;

• Lega Italica – układ między państwami włoskimi, Florencja, Mediolan, Neapol, Wenecja, papież;

• Załamanie polityki równowagi;

• 1494 - 1487 r. – PIERWSZA WOJNA WŁOSKA – O Neapol;

• 1499 - 1504 r. – DRUGA WOJNA WŁOSKA – O Mediolan i Neapol;

• 1504 – 1508 r. – TRZECIA WOJNA WŁOSKA;

• 1508 - 1510 r. – WOJNA LIGI CAMBRAI przeciwko Wenecji;

• 1510 - 1514 r. – Wojna przeciwko Francji;

• 1515 r. – WOJNA O MEDIOLAN;

• 1521 – 1529 r. – SIÓDMA WOJNA WŁOSKA;

• 31 marca 1495 r. – powstała zawiązana w celu walki z Turkami, ale też antyfrancuska Święta Liga, zwana także Ligą Wenecką, Hiszpania, Wenecja, Mediolan, papiestwo i cesarz Maksymilian I;

• 29 czerwca 1501 r. – układ między królem francuskim Aleksandrem VI i królem Ferdynandem Aragońskim, przewidywał podział królestwa Neapolu;

• Powstanie Ligi z Cambrai;

• 14 maja 1509 r. – bitwa pod Agnadello;

• 5 października 1511 r. – papież, cesarz, Wenecja i Hiszpania utworzyli nową Świętą Ligę;

• 23 marca 1513 r. – Francja zawarła sojusz z Wenecją;

• 24 lutego 1525 r. – bitwa pod Pawią;

• 3 kwietnia 1559 r. – pokój w Cateau-Cambresis, zawarty między Hiszpanią i Francją;

• Skutki:
  - koniec politycznej samodzielności państewek włoskich;
  - niezależność zachowała jedynie Wenecja;
  - Francja straciła pozycję hegemona w północnych Włoszech;
  - Król Francuski przekazał Sabaudię i Piemont księciu Emmanuelowi Filibertowi;

• 1563 r. – powołanie do życia tzw. rady włoskiej;

1.6. Francja Walezjuszów:

• Monarchia francuska zajmowała wśród państw chrześcijańskiej Europy szczególne miejsce;

• 1495 r. – zakonnik, dyplomata i historyk Robert Gauin opublikował „Cimpedium super Francorum origine et gestis”;

• Regencja Anny de Beaujeu;

• 1484 r. – Anna zwołuje do Tours Stany Generalne, gremium to przekształciło się w organ reprezentacyjny i było zwoływane przez władców według uznania, najczęściej w sytuacjach kryzysowych;

• 1495 r. – powołana została tzw. Duża Rada, której podporządkowany był cały kraj;

• Podział administracyjny Francji:
  - wzmocnienie kontroli nad instytucjami państwa, w dążeniu do uzyskania władzy absolutnej przez Antoine’a Duprata;
  - urząd skarbowy nadzorowany przez radę królewską;
  - kraj podzielony na szesnaście okręgów finansowych;

• Dwór królewski nie miał jeszcze stałej siedziby, od 1537 roku rezydował najczęściej w Fontainebleau w pobliżu Paryża;

• Ceremoniał przejęty od Habsburgów hiszpańskich;

• Renesans dociera do Francji;

• „Francję Katedr” zastąpiła „Francja pałaców”;

• Sprzedaż urzędów;

• Strajki i zamieszki z powodu biedy w kraju – Lyon 1529 r.;

1.7. Dobra królowa Elżbieta:

• 17 listopada 1558 r. – władzę w Anglii przejęła ostatnia z dynastii Tudorów Elżbieta, córka króla Henryka XVIII Tudora i Anny Boleyn;

• Przywrócenie królewskiej zwierzchności nad Kościołem w Anglii;

• Elżbieta zwołała Parlament w trakcie którego 29 kwietnia 1559 r. ponownie przyjęto „Book of Common Prayer” oraz „Act of Uniformity” i „Act of Supremacy”;

• Parlament uznał Elżbietę Supreme Governor (Najwyższy Rządca), a nie Supreme Head (Najwyższego Zwierzchnika) Kościoła anglikańskiego;

• John Foxe – jeden z religijnych emigrantów z czasu panowania Marii I Tudor, opublikował historię angielskich męczenników za wiarę, „Księga Męczenników”;

• Po śmierci Marii Tudor królową Anglii, Szkocji i Irlandii została Maria I Stuart;

• Andrew Melville - przedłożył w 1578 roku „Second Book of Discipline”, w której opowiedział się za prezbiterianizmem;

• 1559-1567 r. – powstanie w Ulsterze, na czele stał Shane O’Neill, przeciw wprowadzeniu angielskiego prawa w Irlandii;

• 1594-1603 r. – rebelia, na której czele stał Hugh O’Neil;

• Richard Hooker – „Reguły Polityki kościelnej”;

• Purytanie – termin pojawił się około 1565 roku i początkowo odnosił się do prezbiterian, którzy chcieli oczyścić Kościół anglikański z liturgii katolickiej;

• John Whitgift – został arcybiskupem Canterbury;

• 21 kwietnia 1572 r. – sojusz angielsko-francuski w Blois;

• 1577-1580 r. – Anglicy po raz pierwszy opływają kulę ziemską;

• 1585 r. – Richard Grenville zakłada pierwszą kolonię angielską w Ameryce;

• 1589 r. – Wielka Armada wysłana przez Anglię w celu uprzedzenia ataku Filipa II, klęska Hiszpanii;

• 1595 r. – w północno-wschodniej części Ulsteru wybuchł bunt przeciw władzy angielskiej (Irlandia);

• 1563 r. – „Statue of Artificers” ustawa dotycząca rzemiosła, regulowała kwestie wykształcenia i płacy rzemieślników;

• 1572 r. – „Poor Rate Law”, podatek na cele społeczne;

• 1598 r. – „Act for The Relief of the Poor”;

• Christopher Marlowe – jako pierwszy w latach 80 XVI wieku wystawił na deskach teatralnych “Doktora Fausta”;

• William Shakespeare – napisał 37 tragedii, komedii i romansów;

Rozdział 2
[ Dominium maris Baltici ]

2.1. Moskwa wkracza na arenę historii:

• Między księstwami ruskimi bezpośrednio podległymi Złotej Ordzie najsilniejszą pozycję w rywalizacji z Twerem odbyło w XIV wieku Wielkie Księstwo Moskiewskie;

• Książę Iwan I – pierwszy jednoczyciel Rusi, zwany „Kalitą” od kalety, sakiewki, trzosiku, główny poborca danin;

• Moskwa została stolicą księstwa Iwana I Kality;

• W 1462 roku samodzielne rządy w Wielkim Księstwie Moskiewskim objął Iwan III, który kontynuował zbieranie ruskich ziem, podporządkowując sobie kolejne księstwa;

• 18 stycznia 1478 r. – utrata samodzielności politycznej Nowogrodu;

• 1480 r. – bitwa nad rzeką Ugrą;

• Koniec panowania tatarskiego na Rusi;

• 1502 r. – rozpada się Złota Orda;

• W dziejach jednoczenia ziem ruskich ogromną rolę odegrała Cerkiew prawosławna, zarówno dzięki przywilejom, jakie uzyskała od chanów tatarskich, jak i postawie patriotycznej, kiedy wraz z książętami próbowała stawić czoła mongolskiej dominacji;

• Cyprian – metropolita kijowski;

• Polityka zagraniczna Moskwy – była podporządkowana jednej idei – zjednoczeniu całej Rusi, musiało to prowadzić do wojny z Wielkim Księstwem Litewskim, w którego składzie znajdowała się zachodnia i południowa część ziem ruskich;

• 1480 r. – Iwan III zawarł przymierze z władcą chanatu krymskiego Menglim i Girejem, którego czambuły dwa lata później spustoszyły Ukrainę i spaliły Kijów;

• Wojna z Litwą po śmierci Kazimierza IV Jagiellończyka;

• 1505 r. – w Moskwie podpisano sześcioletni rozejm;

• 1508 r. – popisano „Wieczny pokój’, na zasadzie status quo ante;

• 8 września 1514 r. – bitwa pod Orszą, pogrom armii moskiewskiej, któremu dowodził kniaź Iwan Czeladnin;

• Niclas von Popplau – rycerz śląski, zaproponował cesarzowi Iwanowi II wejście w koligacje rodzinne z Habsburgami, w 1489 roku ofiarował Iwanowi III królewską koronę, którą ten miałby przyjąć z rąk cesarza, tym samym uznając nad sobą zwierzchność cesarską;

• 16 sierpnia 1490 roku – uzgodniono w Moskwie treść pierwszego w historii traktatu moskiewsko-niemieckiego o przyjaźni, niezobowiązujące przymierze obronno-zaczepne, w którym mówiono o „przyjaźni, miłości, braterstwie i zgodzie” między cesarzem Fryderykiem III a moskiewskim władcą;

• Cesarz Maksymilian I Habsburg – zaczął konstruować plan ligi antypolskiej, w której skład oprócz niego mieli wejść: zakon krzyżacki, książęta sascy, Brandenburgia, Dania, Inflanty i Moskwa;

• 1515 r. – traktat wiedeński z Jagiellonami;

• Architekci włoscy pracujący w Moskwie:
  - Arystoteles Fiovaranti – kierował budową soboru Uspieńskiego w latach 1474-1478 r.;
  - Aleviz Novo – sobór Archangielski ok. 1509 roku;
  - Marco Ruffo;
  - Pietro Solari – pałac Granitowy na Kremlu;

• Iwan IV Groźny – zwany Okrutnym, syn Wasyla III, w 1547 r. ogłosił się pełnoletnim i położył kres władzy bojarskich rodzin Glińskich i Szujskich, przyjął wówczas tytuł cara i poślubił Anastazję Zacharinę;

• 1549 r. – sobór ziemski, Iwan oskarżył bojarów o sianie zamętu w królestwie;

• Sudiebnik – nowy kodeks karny uchwalony w 1550 roku na nowym soborze;

• Iwan rozpoczyna reformowanie kraju;

• Dzieci bojarskie – najniższa warstwa feudałów związana z bojarami;

• System kormleni – polegał na tym, że gubernatorzy poszczególnych prowincji byli utrzymywani z podatków płaconych przez miejscową ludność;

• 1556 r. – „Ułożenie o służbie” – ustalało powinności właścicieli ziemskich odpowiednio do posiadanych przez nich majątków;

• Iwan IV podporządkował sobie chanaty kazański i astrachański, dzięki czemu państwo moskiewskie uzyskało kontrolę nad szlakami komunikacyjnymi do Azji Środkowej;

• W 1558 roku Iwan udzielił przywileju kupieckiej rodzinie Stroganowów na podbój ziem leżących za Uralem, w 1582 roku rodzina ta zorganizowała wielką wyprawę w głąb Syberii, dowodził jej Jermak Timofiejowicz;

• Opricznina - wydzielony przez Iwana IV ogromny obszar ziem, który poddał swej bezpośredniej władzy i nadał członkom swej gwardii (opricznicy), rozdzieliła ona państwo Moskiewskie na dwie części, celem było złamanie siły i znaczenia ciągle buntującego się bojarstwa;

• Dworianie – przedstawiciele szlachty;

• Ziemszczyzna – ziemia zarządzana przez Dumę Bojarską, obłożona ogromnym podatkiem;

• 1571 r. – na państwo moskiewskie najechał Dewlet Girej, zdobył Moskwę i spalił ją;

2.2. Koniec unii kalmarskiej. Szwecja Wazów:

• 1397 r. – Unia Kalmarska, zawarta między Danią a Szwecją była zarzewiem ciągłych konfliktów między tymi państwami;

• 21 października 1449 r. – królem zostaje Kntusson Bondy;

• 29 lipca 1450 r. – królem zostaje Chrystian I;

• 10 października 1471 r. – bitwa pod wzgórzem Brukeberg;

• 1477 r. – sejm w Stragnas, założenie uniwersytetu w Uppsali i Kopenhadze;

• Luty 1483 r. – reces w Halmstad;

• Król Jan zawiera sojusz z Anglią i Rosją;

• 25 listopada 1497 r. – koronacja Jana na króla szwedzkiego;

• Luty 1500 r. – bitwa pod Hemmingsted;

• Władzę po śmierci Jana objął Chrystian II;

• 8/9 listopada 1520 r. – tzw. sztokholmska krwawa łaźnia, ponad 100 zwolenników Stena Sture, a zarazem przeciwników unii kalmarskiej zostało publicznie straconych pod pretekstem kacerstwa;

• Styczeń 1521 r. – wybuch powstania, na czele którego stanął Gustaw Eriksson Waza;

• 1523 r. – sejm w Stragnas, królem obrano Gustawa Erikksona Wazę, jako Gustawa I Wazę;

• Ostateczne zerwanie unii kalmarskiej;

• Danii zależało na przywróceniu unii kalmarskiej i podporządkowaniu sobie Szwecji, jej zerwanie uznano za zakłócenie naturalnego porządku rzeczy;

• Alvsborg – forteca, która strzegła miasta Nya Lodose, miejsce to stanowiło szwedzkie okno na Zachód i jego posiadanie uważane było przez Szwedów za jedną z najważniejszych kwestii, gdyby zamknięto to miejsce dla szwedzkich kupców, gospodarka szwedzka stanęłaby w obliczu kryzysu;

• 1559 r. – tron szwedzki obejmuje Fryderyk II, który sprzymierzył się z Polską oraz Lubeką i w 1563 roku wypowiedział wojnę Szwecji;

• 1611-1613 r. – wojna kalmarska, rozpoczęła się z inicjatywy Chrystiana IV, przebiegała ona niekorzystnie dla Szwedów, którzy ponownie stracili Alvsborg;

• 1613 r. – pokój w Knared;

• 1614 r. – Zjednoczone Prowincje Niderlandów zawarły przymierze ze Szwecją i pomogły jej w spłaceniu ostatniej raty za twierdzę Alvsborg;

2.3. Ruch egzekucyjny i Rzeczpospolita Obojga Narodów:

• Ruch egzekucyjny – polityczne dążenia średnio zamożnej szlachty za panowania ostatnich Jagiellonów, celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie administracji, sądownictwa, skarbowości i wojska, miały doprowadzić do wzmocnienia państwa, a ograniczenia wpływów możnowładztwa i duchowieństwa, jego geneza sięga panowania Kazimierza Jagiellończyka, kiedy na sejmie w Korczynie (1455 r.) władca ten zapowiedział zwołanie sejmu mającego obradować nad reformą państwa i prawa;

• 1496 r. – król Jan I Olbracht zgodził się, aby zwołanie pospolitego ruszenia wymagało zatwierdzenia przez sejmiki;

• 1504 r. – pozbawiono króla prawa sprzedaży dóbr ziemskich bez zgody senatu i łączenia urzędu kanclerza i podkanclerza z urzędem wojewody lub kasztelana;

• W ustawie nihil novi zabroniono królowi wprowadzania jakichkolwiek zmian w prawie bez zgody senatu i izby poselskiej;

• Ograniczenie władzy królewskiej, nad królem stoi prawo, które chciała ustanawiać szlachta;

• Stronnictwo egzekucyjne dążyło początkowo do egzekucji, czyli przestrzegania prawa obowiązującego w państwie;

• Uważano, że jeśli zacznie się przestrzegać starych praw, to wrócą dobre czasy;

• Postulaty ruchu egzekucyjnego:
  - za panowania Zygmunta I Starego zasadniczym postulatem szlachty było utrzymanie wolnej elekcji;
  - przestrzeganie ustawy o incompatibiliach, czyli o zakazie łączenia urzędów;
  - działania administracji i sądownictwa – skarżono się na zaniedbywanie obowiązków starostów i wojewodów;
  - jeden z postulatów ruchu egzekucyjnego dotyczył obowiązków Kościoła katolickiego wobec państwa – szlachta domagała się, aby zgodnie ze statutem Kazimierza Wielkiego sołtysi z dóbr kościelnych byli zobowiązani do służby wojskowej, a duchowieństwo płaciło ze swoich ziem podatki na obronę państwa;
  - postulowano także sprawdzenie darowizn poczynionych na rzecz Kościoła;
  - sprzeciwiano się egzekucji starościńskiej wyroków wydawanych przez sądy kościelne;
  - całkowita wolność celna, zniesienie ceł wewnętrznych, przestrzeganie ograniczenia przywileju posiadania ziemi tylko do przedstawicieli stanu szlacheckiego;
  - likwidacja cechów i podporządkowanie ludności żydowskiej mieszkającej w dobrach szlacheckich sądownictwu patrymonialnemu;

• Zygmunt August – niechętny wobec ruchu egzekucyjnego, któremu zarzucał brak sprecyzowanego planu reform i łączenie postulatów politycznych z religijnymi, król nie chciał dalszego ograniczenia kompetencji i zakresu swej władzy, za jego panowania wykształciło się stronnictwo egzekucyjne złożone z przedstawicieli średnio zamożnej, dobrze wykształconej i świadomej swych celów szlachty, zmierzało ono do zdobycia przez szlachtę przewagi w państwie i scentralizowania jej władzy w sejmie;

• 1555 r. – sejm piotrkowski, przedstawiciele szlachty zażądali swobody wyznaniowej i domagali się realizacji programu reformy państwa;

• Mikołaj Sienicki – zwany Demostenesem (Domestosem =D), jeden z przywódców stronnictwa egzekucyjnego;

• Na początku lat 60. XVI wieku doszło do zmiany stosunku króla do ruchu egzekucyjnego pod wpływem sytuacji w Inflantach i grożącej wojny z Moskwą, a przede wszystkim z powodu braku pieniędzy na prowadzenie polityki zagranicznej;

• Na sejmie warszawskim 1563/1563 r. przeprowadzono rewizję królewskich nadań i zapoczątkowano tym samym proces porządkowania domeny królewskiej, rozpoczęto lustrację poszczególnych dóbr;

• Po 1567 roku nastąpiło zahamowanie działalności ruchu egzekucyjnego, gdyż okazało się, że nie tylko magnaci nielegalnie korzystali z dóbr królewskich, lecz czyniła to także szlachta, najważniejsza była tu jednak kwestia unii z Litwą;

• Jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego było także doprowadzenie do unii z Litwą;

• 1564 r. – sejm koronny, wspólne obrady Litwy i Polski, na czele delegacji litewskiej stał Mikołaj Radziwiłł Czarny;

• 1568 r. – zwołanie sejmu koronnego do Lublina przez Zygmunta Augusta, a litewski do Wołynia, debata nad kształtem unii;

• 5 marca 1569 r. – Zygmunt August ogłasza dekret o inkorporacji Podlasia do Korony, 27 maja uczył to samo w stosunku do województwa wołyńskiego i bracławskiego, a 6 czerwca przyłączył województwo kijowskiel

• 1 lipca 1569 r. – unia lubelska, Litwini zgodzili się ostatecznie na zawarcie unii pod warunkiem, że Wielkie Księstwo Litewskie zachowa odrębność państwową;

• Połączone państwo nazwano Rzeczpospolitą Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego;

• Wspólny sejm i władca, wspólna izba poselska i senat, wspólna polityka zagraniczna, moneta oraz wolność handlu, oddzielne urzędy centralne, kancelarie, wojsko, skarb, prawo i języki urzędowe;

• Inflanty wspólnym lennem Korony i Litwy;

• Marzec 1569 r. – unia z Prusami Królewskimi;

2.4. Inflancki tygiel:

• Inflanty w połowie XVI wieku składały się z:
  - państwa zakonu krzyżackiego;
  - arcybiskupstwa Rygi;
  - biskupstw: Dorpatu, Ozylii-Wieku i Kurlandii;

• Wszystkie te państewka tworzyły „konfederację”;

• Zygmunt August w 1552 roku postanowił doprowadzić do połączenia Inflant z Litwą;

• W połowie XVI wieku Inflantami zainteresował się też car Iwan IV Groźny, gdyż utrudniały one handel Moskwy z Europą Zachodnią;

• Plan koadiutorski – opracowany przez księcia pruskiego Albrechta, miał on doprowadzić do mianowania księcia meklemburskiego Krzysztofa koadiutorem arcybiskupa ryskiego Wilhelma Hohenzollerna;

• 1546 r. – reces wolmarski, zabraniał obcym książętom obejmowania urzędu koadiutora;

• 14 września 1557 r. – układ pokojowy w Pozwolu;

2.5. Pierwsza wojna północna (1558-1583):

• Iwan IV Groźny podjął działania wojenne pod pretekstem naruszenia dwunastoletniego rozejmu z 1554 roku, mówiącego, że zakon krzyżacki nie będzie zawierał sojuszu z Litwą;

• 1558 r. – oddziały moskiewskie wkraczają do Inflant inicjując walkę o dominium maris Baltici, czyli opanowanie Bałtyku;

• 1559 r. – Wilhelm Furstenberg podpisuje deklarację mówiącą o odstąpieniu Danii Estonii (Harii i Wironii);

• Po śmierci Chrystiana III władzę po nim przejął Fryderyk II;

• 31 sierpnia 1559 r. – Inflanty podpisują w Wilnie układ z Zygmuntem Augustem, na mocy którego uznały go za swego protektora i przekazały w ręce litewskie zamki na lewym brzegu Dźwiny;

• Wojna Szwecji i Moskwy z powodu kontrowersji na temat przebiegu linii granicznej między państwami;

• 2 sierpnia 1560 r. – bitwa pod Ermes;

• 1560 r. – powstanie chłopskie w Inflantach, miejscowa szlachta wymuszała na chłopach płacenie wysokich danin i obciążała ich uciążliwymi szarwarkami, walka o niezależność;

• 28 listopada 1561 r. – układ w Wilnie zawarty przez Kettlera i arcybuskupa ryskiego Wilhelma z Zygmuntem Augustem, na mocy którego postanowiono sekularyzować państwo zakonne, a Inflanty wcielić do Polski i Litwy;

• 4 października 1562 r. – małżeństwo Jana Wazy z Katarzyną Jagiellonką;

• 1563 r. – armia rosyjska rozpoczyna oblężenie Połocka;

• 5 października 1563 r. – Zygmunt August zawiera przymierzę z królem duńskim Fryderykiem II;

• Sojusz polsko-duński opierał się jedynie na wrogim stosunku do Szwecji;

• 31 lipca 1563 r. – Dania i Lubeka wypowiedziały wojnę Szwecji, przyczyną były sprzeczne interesy w Inflantach i konflikt dynastyczny między Danią a Szwecją;

• 26 stycznia 1564 r. – bitwa nad Ułą koło Połocka, klęska oddziałów rosyjskich;

• „Król inflancki” – Magnus, ogłoszony królem Inflant przez Iwana IV Groźnego 26 czerwca 1570 roku;

• 1570 r. – rokowania pokojowe w Szczecinie;

• 13 stycznia 1570 r. – zakończenie rokowań pokojowych i podpisanie układów:
  - szwedzko-duńskiego;
  - szwedzko-lubeckiego;
  - szwedzko-cesarskiego;

• Dania bardzo osłabiona po wojnie;

• 15 stycznia 1582 r. – rozejm w Jamie Zapolskim;

Rozdział 3
[ Dominium orientis ]

3.1. Wojny polsko-szwedzkie o panowanie nad Bałtykiem:

• W 1587 roku tron polski dostał się w posiadanie królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy;

• Artykuły kalmarskie – według nich po śmierci króla szwedzkiego Jana III władcą Rzeczpospolitej i Szwecji miał zostać jego syn Zygmunt, miały one również na celu obronę słabszej Szwecji, której zagwarantowano m.in. nienaruszalność granic i pozostawianie pieniędzy zbieranych w ramach podatków;

• 1592 r. – nowym królem Zygmunt III Waza, koronacja w Uppsali;

• 24 lipca 1599 r. – detronizacja Zygmunta Wazy w Szwecji;

• Riksdag – szwedzki sejm, ogłosił regentem Karola Sudermańskiego (późniejszego Karola IX);

• We wrześniu 1600 roku armia szwedzka rozpoczęła działania w Inflantach;

• 1601 r. – oblężenie Kokenhausen;

• Krzysztof Mikołaj Radziwiłł – hetman litewski;

• 1605 r. – bitwa pod Kirkcholmem, klęska Szwedów;

• Król szwedzki Gustaw II Adolf podejmuje decyzję o kontynuowaniu wojny z Rzeczpospolitą;

• 1617-1629 r. – wojna o Inflanty;

• 26 września 1621 r. – kapitulacja Rygi;

• Jan Karol Chodkiewicz – hetman wielki litewski;

• 9 października 1621 r. – układ pokojowy pod Chocimiem;

• 17 stycznia 1627 r. – bitwa pod Walmojzą (Wallhoff), Litwini pod wodzą Jana Stanisława Sapiehy ponieśli klęskę w Inflantach;

• 19 stycznia 1629 r. – pokój w Baldenmojzie;

• 1626-1629 r. – wojna o ujście Wisły, atak na Prusy;

• 18 września 1626 r. – oblężenie Gniewa (Gniewu?);

• 8 maja 1627 r. – bitwa pod Tczewem, król szwedzki ciężko ranny;

• 18 listopada 1627 r. – bitwa pod Oliwą, flota polska pokonała eskadrę szwedzką;

• 1629 r. – bitwa pod Górznem;

• 15 maja 1629 r. – bitwa pod Trzcianą, klęska Szwedów;

• 16 września 1629 r. – rokowania w Altmarku, podpisanie rozejmu, porażka Zygmunta III i Rzeczpospolitej;

• Rokowania w Sztumskiej Wsi – miały doprowadzić do zawarcia pokoju, przy pośrednictwie Holandii i Francji;

• 25 lipca 1655 roku – kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem, sukces szwedzkiej armii pod dowództwem Arvida Wittenberga na terytorium Rzeczpospolitej;

• 20 października 1655 r. – porozumienie w Kiejdanach, na mocy którego zniesiono unię polsko-litewską i zawiązano unię ze Szwecją;

• 29 grudnia 1655 r. – w Tyszowicach nad Bugiem została zawiązana konfederacja wojska koronnego, które opowiedziało się po stronie Jana Kazimierza, nieformalną stolicą Rzeczpospolitej stał się Lwów;

• 1 kwietnia 1656 r. – w katedrze we Lwowie król polski ogłosił Bogurodzicę Królową Korony Polskiej;

• 28/30 lipca 1656 r. – bitwa na prawym brzegu Wisły;

• 6 grudnia 1656 r. – traktat rozbiorowy w Radnot, terytorium państwa polsko-litewskiego miały podzielić między siebie Szwecja, Brandenburgia i Siedmiogród;

• 27 maja 1657 r. – zawarcie traktatu Rzeczpospolitej z Habsburgami;

• 1657 r. – wojna duńsko-szwedzka;

• 26 lutego 1658 r. – pokój w Roskilde;

• Druga wojna duńska;

• 24 listopada 1659 r. – bitwa pod Nyborgiem, zwycięstwo Duńczyków nad Szwedami;

• 6 czerwca 1660 r. – traktat kopenhaski;

• 3 maja 1660 r. – traktat pokojowy, korzystny dla Szwecji;

3.2. Wielka Smuta i triumf Rzeczpospolitej:

• Fiodor I Iwanowicz – objął tron po śmierci Iwana IV Groźnego, ostatni władca Rosji z dynastii Rurykowiczów;

• Borys Godunow – chciał objąć rzeczywistą władzę w Rosji, w maju 1591 roku miał się przebić nożem w czasie ataku epilepsji, kiedy w 1598 roku zmiarł car Fiofor, nadzwyczajny sobór ziemski wybrał na cara Borysa Godunowa;

• Hiob – pierwszy patriarcha;

• 1603 r. – jeden ze sług książęcych na dworze ukraińskiego magnata Adama Wiśniowieckiego podał się za carewicza Dymitra (ostatniego z synów Iwana Groźnego) – władze carskie twierdziły, że samozwaniec nazywa się Griszka Otriepjew i jest zbiegłym mnichem;

• 21 stycznia 1605 roku - doszło do pierwszej poważnej konfrontacji militarnej pod Dobryniczami, porażka wojsk Samozwańca;

• 20 czerwca 1605 roku – Dymitr Samozwaniec odbył uroczysty wjazd do Moskwy, caryca mniszka Maria Nagoj uznała Fiodora II za prawdziwego syna carewicza Dymitra;

• 1606 r. – bitwa pod Kaługą;

• Powstanie Bołotnikowa – w Putywlu, w końcu listopada 1606 roku udało się amii carskiej pokonać chłopskich powstańców pod Moskwą;

• Gorczakow – kolejny Samozwaniec, podawał się za carewicza Piotra, syna cara Fiodora II Iwanowicza;

• Łżedymitr – trzeci samozwaniec, Dymitr Samozwaniec II;

• 1609 r. – oblężenie Smoleńska;

• Wojna Rzeczpospolitej z Moskwą;

• 4 lipca 1610 r. – Bitwa pod Kłuszynem;

• 1611 r. – oddziały polsko-litewskie zdobywają Smoleńsk;

• Michał Romanow – zapoczątkował dynastię Romanowów;

3.3. Moskwa Romanowów:

• 3 stycznia 1619 r. – trwającą wojnę z Rzeczpospolitą zakończono podpisaniem rozejmu w Dywilinie (Deulino);

• 1617 r. – pokój Rosji ze Szwecją;

• W 1 połowie XVII wieku mimo zamętu wewnętrznego Rosjanom udało się skolonizować Syberię;

• Wojna z Rzeczpospolitą za zajęcie Smoleńska;

• 25 lutego 1634 r. – kapitulacja rosyjskich oddziałów;

• 1634 r. – pokój polanowski, nad rzeką Polanówką;

3.4. Kozacy, Tatarzy i konflikt polsko-turecki:

• Ukraina – gmina bracławska + kijowska;

• Od południa Ukraina sąsiadowała z chanatem krymskim, który był lennem tureckim;

• Dzikie Pola – Zaporoże – obszar za porohami na Dnieprze, ojczyzna Kozaków;

• Kozacy – kozak z języka tureckiego, oznaczał człowieka wolnego, niezależnego rozbójnika i wagabundę;

• W Polsce Kozakami nazywano wszystkich, którzy nie mieli stałego miejsca zamieszkania;

• 29 grudnia 1591 r. – ataman kozacki Krzysztof Kosiński napadł z Kozakami na dom księcia Dymitra Kurcewicza Bułygi w Białej Cerkwii, ograbił go z klejnotów, pieniędzy i zabrał znajdujące się w domu dokumenty;

• 2 lutego 1593 r. – bitwa pod Piątkiem koło Cudnowa;

• Semen Nalewajko – przewodził powstaniu przeciw oddziałom kozackim napadającym na dwory szlacheckie na Podolu;

• 1595 r. – Zamoyski odparł pod Cecorą interwencyjną wyprawę turecko-tatarską do Mołdawii dowodzoną przez Ahmeda Pasę i Gazi II Gireja;

• 7 września 1620 r. – bitwa pod Cecorą, dowodzona przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego;

• 9 października 1621 r. – układ pokojowy pod Chocimiem, zamieniony w pokój wieczysty w 1624 roku;

• 17 maja 1630 r. – Stanisław Koniecpolski wyrusza naprzeciw Kozakom w kolejnym powstaniu pod Perejasławiem;

• 4 lipca 1633 r. – bitwa pod Sasowym Rogiem nad Prutem;

• 22 października 1633 r. – bitwa pod Paniowcami;

• Budowa twierdzy Kudak;

• Kolejne powstanie kozackie, którym dowodził Paweł Pawluk;

• 16 grudnia 1637 r. – bitwa pod Kumejkami;

• 1638-1648 r. – złoty pokój, nie toczyły się wtedy żadne działania militarne na Ukrainie;

• Bohdan Zenobi Chmielnicki – pisarz wojska zaporoskiego, podstępem wydobył od hetmana Jana Barabasza listy królewskie, w których Władysław IV obiecywał Kozakom przywrócenie odebranych w 1638 roku praw;

• Kolejne powstanie kozackie (nuda);

• 29 kwietnia – 16 maja 1648 r. – oblężenie obozu nad rzeczką Żółte Wody;

• 26 maja 1648 r. – bitwa pod Korsuniem;

• Królem w Polsce zostaje Jan Kazimierz;

• Oblężenie Zbaraża i Zborowa;

• Ugoda Zborowska – zwiększała limit Kozaków rejestrowanych do 40 tys. I przywracała ich dawne przywileje;

• 1651 r. – bitwa pod Beresteczkiem;

• 23 września 1651 r. – bitwa pod Białą Cerkwią;

• 2 czerwca 1652 r. – bitwa pod Batohem;

• 17 grudnia 1653 r. – odnowienie rokowań pod Żwańcem;

• Włączenie Ukrainy do państwa rosyjskiego;

• 1654 r. – ugoda perejesławska, podporządkowanie Kozaków Rosji;

• Wojna Rzeczpospolitej z Moskwą (koleeeejna);

• 29 stycznia-2 lutego 1655 r. – bitwa pod Ochmatowcem;

• 1658 r. – pokój w Kardis;

• 1656 r. – rozejm w Niemieży;

• 16 września 1658 r. – traktat w Hadziaczu, określał warunki powrotu Ukrainy do Rzeczpospolitej, tzw. unia hadziacka;

• Kolejna wojna z Moskwą;

3.5. Hohenzollernowie w Brandenburgii i w Prusach:

• Rozkład państwa brandenbursko-pruskiego i upadek autorytetu elektorskiego w trakcie wojny trzydziestoletniej;

• 1651 r. – Fryderyk Wilhelm zreorganizował Tają Radę – najwyższy organ zarządu administracyjnego Brandenburgii i rozszerzył jej kompetencje na wszystkie prowincje wchodzące w skład państwa brandenbursko-pruskiego;

• Kamera Nadworna – zajmowała się sprawami zarządu finansowego domen elektorskich, regaliów i innych dochodów niezwiązanych z podatkami;

• 1655 r. – Szwedzi atakują Polskę;

• 27 stycznia 1656 r. – Porozumienie w Królewcu;

• 19 września 1657 r. – układ w Welawie, koniec wojny Polski i Brandeburgii;

Rozdział 2:
[ Miary przestrzeni i postępu ]

2.1.Systemy miar i wag:

• 1799 r. – we Francji opracowano wzorce metra i kilograma;

• 1765 r. – w Rzeczpospolitej podjęto próbę wprowadzenia jednolitego systemu miar i wag;

• System angielski miar i wag był oparty na trzech jednostkach podstawowych:
  - jardzie – miara długości (0,9144 m), składał się z 3 stóp i 36 cali, 1760 jardów stanowiło milę angielską, jednostką pomiaru powierzchni był jard kwadratowy, 4840 jardów kwadratowych składało się na podstawową jednostkę obrachunkową powierzchni w Anglii – akr (0,4047 ha);
  - funcie – miara masy, różne rodzaje: funt troy, funt tower, funt londyński, funt kupiecki, dzieli się na 16 uncji i 7000 ziaren;
  - sekundzie – miara czasu, analogiczna do używanej współcześnie;

• W Polsce miarą długości był łokieć (około 0,595 m), na który składały się 2 stopy, 3 sztychy, 4 ćwierci, 8 dłoni, 24 palce, 192 ziarna;

• W handlu – sążnia – 3 łokcie;

• Najpopularniejszą miarą długości, używaną w obmiarach pól, był pręt równy 7,5 łokciom, a odległość była mierzona zazwyczaj w stajach (zagonach);

• Najpopularniejszą miarą powierzchni była włóka chełmińska (7,5-8,5 km);

• Objętość ciał sypkich mierzono w łasztach (ok. 3618 l);

• Podstawową miarą objętości płynów była beczka;

2.2.Proch i rewolucja militarna:

• Jednym z głównych motorów postępu w czasach wczesnonowożytnych było zastosowanie w działaniach wojennych na wielką skalę prochu strzelniczego;

• Proch został wynaleziony w Chinach w IX w.;

• 1356 r. – Chińczycy wyprodukowali pierwszą armatę, w które pociski były odpalane za pomocą prochu;

• 1420 r. – w Europie wynaleziono proch ziarnisty, pozwalający na sprawniejsze i niezawodne odpalanie ładunku;

• Rozpowszechniło się użycie artylerii ruchomej z działami zróżnicowanego kalibru;

• Proch strzelniczy spowodował również szybki rozwój broni palnej w Europie;

• Pika – broń drzewcowa;

• 1620 r. – zastosowanie papierowego naboju, po raz pierwszy w armii brandenburskiej;

• Masowe zapotrzebowanie na nowe rodzaje broni doprowadziło do pojawienia się dział żelaznych, tańszych od produkowanych dotychczas z brązu oraz żelaznych kul;

• Dalszy postęp, m.in. w dziedzinie techniki (wytop żelaza) i organizacji państwa oraz armii, która stała się dużo liczniejsza;

• Wszystkie te zmiany angielski historyk Goeffrey Parker określił mianem rewolucji militarnej XVII wieku;

2.3. Druk i rewolucja intelektualna:

• Wynalazek druku pojawił się po raz pierwszy w Chinach – wynalazł go kowal Bi Sheng, który około 1040 roku zestawiał ceramiczne czcionki w formach z żelaza;

• W Europie wynalazek druku jest zasługą Johannesa Gutenberga, który rozpoczął drukowanie książek nową metodą przed 1452 r.;

• Pierwszą drukarnię w Paryżu otwarto w 1470 roku, w Wenecji w 1470 roku, w Neapolu w 1471 roku, w Krakowie w 1474 roku;

• W XVIII wieku nastąpił renesans drukarstwa;

• Rozwój czasopiśmiennictwa zdobywającego coraz szerszy krąg czytelników;

2.4. Żegluga oceaniczna i rewolucja transportowa:

• Największym źródłem postępu i przyczyną rozwoju handlu w skali światowej było udoskonalenie budowy i oprzyrządowania statków morskich;

• Jednym ze źródeł sukcesu flot europejskich była zmiana w ożaglowaniu statków;

• Portugalska karawela – mały statek z burtami budowlanymi z drewna „na zakładkę”, sterem na stewie rufowej i trzema masztami: dwoma prostokątnymi i jednym trójkątnym;

• Postęp w sztuce rysowania map (kartografii), który dokonał się w XV i XVI wieku;

• Nowy sposób przekazywania informacji – posta – od łacińskiego „positio mansio”, pierwotnie oznaczającego tylko miejsce pożyczania lub wymiany koni;

• Janetto de Tassis – podjął się zorganizowania stałej sieci pocztowej łączącej Insbruck z Niderlandami, Italią i Francją;

• każdy list przechodził przez tzw. czarny gabinet, gdzie go otwierano, czytano, w razie potrzeby kopiowano, starannie zamykano i dopiero wówczas przekazywano adresatowi;

• 1534 r. – wprowadzono stałe opłaty pocztowe dla osób prywatnych;

• 1558 r. – w Polsce zorganizowano pierwszą stałą linię pocztową;

2.5. Odległość:

• Jedynym środkiem transportu lądowego były zwierzęta pociągowe, a najszybszym z nich był zaprzęg konny;

• Wprowadzenie wozów z ruchomą przednią osią, pod koniec XVI wieku pojawiły się pierwsze karoce, a w XVII wieku dyliżanse;

• Powstanie licznych mostów ułatwiających komunikację;

• Transport rzeczny i morski bardzo powolny;

• W Europie i Chinach żeglowne rzeki były głównymi arteriami handlowymi;

• Flisacy wiślani – spławiali zboże na tratwach do Gdańska;

2.6. Przewóz towarów:

• Kolejnym czynnikiem określającym możliwości rozwoju świata w XVI-XVIII wieku były techniczne możliwości prowadzenia wymiany dalekosiężnej;

Rozdział 3:
[ Europa poznaje świat ]

3.1.Wyprawy odkrywcze Portugalczyków:

• Najważniejszym osiągnięciem cywilizacyjnym Europejczyków było poznanie świata i uruchomienie stałych połączeń morskich między kontynentami;

• Prym w odkrywaniu świata i dróg morskich dla Europy wiedli przez długi czas Portugalczycy;

• Prekursorem wypraw odkrywczych był pochodzący z rodziny królewskiej Henryk zwany Żeglarzem, który zgromadził wokół siebie uczonych, kartografów oraz żeglarzy i zaraził ich pasją odkrywania świata;

• Karawela – nowy typ statku, zbudowany specjalnie do takich wypraw;

• 1435 r. - Gil Eannes dopłynął do wybrzeża Afryki około 250 km na południe od przylądka Ras Abu Dżudur;;

• 1444 r. – Eannes pojmał w pobliżu Przylądka Białego 200 niewolników, co zapoczątkowało europejski handel niewolnikami z Afryki;

• Dinis Dias opłynął Przylądek Zielony;

• Z Afryki płynęły do Europy złoto, kość słoniowa i niewolnicy;

• Afrykańczycy usadowili się na wyspach okalających Afrykę: Maderze, Azorach, Wyspach Zielonego Przylądka, Fernando Po, Wyspach św. Tomasza;

• 1487 r. – Bartolomeu Diaz dotarł do Przylądka Burz, przemianowanego później przez Jana V na Przylądek Dobrej Nadziei;

• 1497-1499 r. – najważniejsza wyprawa odkrywcza Portugalczyków, dowodzona przez Vasco da Gamę, która miała otworzyć Europejczykom nową drogę do Indii;

• Vasco da Gama wyruszył z Lizbony 8 lipca 1487 roku na czele eskadry składającej się z 4 okrętów i załogi złożonej ze 160 ludzi;

• 20 maja 1498 roku załoga dotarła do portu w Kalikat, na południowo-zachodnim wybrzeżu Indii;

3.2. Pierwsza wyprawa Kolumba i odkrywanie Ameryki:

• Krzysztof Kolumb pochodził z Genui, był agentem handlowym genueńskiego domu bankowego, osiadł w Lizbonie, skąd odbył kilka rejsów po Ocenia Atlantyckim;

• 1492 r. – Kolumb zawarł z królem Aragonii Ferdynandem II i królową Kastylii Izabelą I umowę w Santa Fe, która gwarantowała mu w razie osiągnięcia celu tytuł szlachecki, godność admirała oceanu i przywileje w odkrytych krajach;

• 3 sierpnia 1492 roku Kolumb wyruszył z portu Palos koło Kadyksu, na czele flotylli składającej się z 3 okrętów z załogami liczącymi razem 90 marynarzy;

• 12 października 1492 roku Kolumb dotarł do wyspy, którą nazwał San Salvador;

• 15 marca 1493 roku wrócił do portu w Palos i udał się na dwór królewski do Barcelon, gdzie złożył sprawozdanie ze swojej podróży;

• 1494 r. – traktat w Tordesillas, który miał rozgraniczać kolonie zamorskie monarchii Portugalskiej i Kastylijskiej;

• Kolumb wyprawiał się do Ameryki jeszcze trzykrotnie;

• Odkryty kontynent zaczęto nazywać Ameryką, od imienia florenckiego żeglarza Amerigo Vespucciego, nazwę tę w 1507 roku na swojej mapie umieścił szwajcarski kartograf Martin Waldseemuller;

3.3. Ferdynand Magellan i pierwszy rejs dookoła świata:

• Ferdynand Magellan był kolejnym żeglarzem, którego odkrycia doprowadziły do ostatecznego poznania kształtu świata i okiełznania oceanów przez Europejczyków;

• Magellan wypłynął z portu w Sewilli 10 sierpnia 1519 roku na czele flotylli składającej się z 5 statków z 270 marynarzami na pokładzie;

• 6 grudnia 1519 roku Magellan dotarł do wybrzeży Brazylii;

• 31 marca 1520 roku Magellan założył w Patagonii osadę Puerto San Julian;

• 6 marca 1521 roku flotylla dotarła do wysp Guan i Rota w archipelagu Marianów, a 16 marca do jednej z wysp na Filipinach;

• 27 kwietnia 1521 roku poległ w czasie jednej z potyczek na wyspie Mactan;

• Ostatecznie Hiszpanie opuścili Filipiny 12 czerwca 1521 roku, kierując się do dzisiejszego Brunei na wyspie Borneo;

• 12 września 1522 roku powrócono do Hiszpanii;

3.4. Odkrycie Australii:

• Abel Janszoon Tasman odkrył Australię;

• 1601 r. – Manuel Gohindo de Eredia żeglował przez morze Arafura i mógł wylądować także na Ziemi Arnhema w północnej Australii;

• 1606 r. – Hiszpan Luiz Vallez de Torres sforsował cieśninę między Nową Gwineą a Australią, zwaną tak do dzisiaj od jego nazwiska;

• 1606 r. – pierwszy statek holenderski pod dowództwem Willema Jansza dotarł do Australii w pobliżu do zatoki Karpentaria;

• 1616 r. – Holender Dirk Hartog dopłynął do Zatoki Rekina w zachodniej Australii;

• 24 października 1642 roku Tasman dotarł do późniejszej Tasmanii i nazwał ją na cześć gubernatora Batawii Ziemią Antona Van Diemena;

3.5. Odkrywanie Syberii:

• Rosyjska penetracja Syberii rozpoczęła się od likwidacji chanatów tatarskich zajmujących strategiczne pozycje nad środkową i dolną Wołgą;

• 1552 r. – podbicie chanatu kazańskiego;

• 1556 r. – chanat astrachański;

• Rosjanie zakładają Tiumeń (1585 r.) i Tobolsk (1587 r.);

• W połowie XVII wieku Rosjanie dotarli nad Bajkał i do Amuru;

• 1689 r. – pokój w Nerczyńsku między Rosją i Chinami;

• Jednym z największych odkrywców północno-wschodnich krańców Azji i Alaski stał się Duńczyk w służbie rosyjskiej Vitus Johanssen Bering;

• Rosjanom zależało na znalezieniu drogi morskiej przez Ocean Lodowaty (Ocean Arktyczny) do Indii i Chin, a także dotarciu do Ameryki w celu nawiązania kontaktów z położonymi yam koloniami angielskimi i hiszpańskimi;

• Bering stanął na czele ekspedycji kamczackiej, która ruszyła w styczniu 1725 roku;

• W lipcu 1729 roku Bering dopłynął do Ochocka, a stamtąd lądem udał się w drogę powrotną;

• 1 marca 1730 roku dotarł do Petersburga;

• Śladem Beringa ruszyła ekspedycja dowodzona przez Iwana Fiodorowa i Michaiła Gwozdiewa;

• 1734-1742 r. – czas trwania ekspedycji, w jej czasie zostały dokładnie opisane wybrzeża Dalekiej Północy od Archangielska do ujścia Anadyru, środkowe biegi Obu, Jeniseju i Leny oraz tereny wschodniej Syberii;

• 1737 r. - Bering dotarł do Ochocka;

• 1740 r. – flotylla osiągnęła Kamczatkę, gdzie założono miasto i port Pietropawłowsk;

• 15 lipca 1741 roku dowódca jednego ze statków Aleksiej Czirikow dotarł do wybrzeży Alaski;

Rozdział 4:
[ Miary populacji ]

4.1. Wielkość państw i liczba ludności:

• Granice terytorialne państw ulegały szybkim zmianom;

• Czasy wczesnonowożytne to okres tworzenia wielkich imperiów, które dalej rozwijały się w XIX wieku;

• Podwaliny potęgi terytorialnej Rosji, Chin, Monarchii Hamsburgów;

• Rzeczpospolita była obok Rosji i monarchii Habsburskiej największym terytorialnie państwem europejskim;

• Największymi państwami świata były w końcu XVIII wieku nowe potęgi światowe: Rosja, Chiny i Stany Zjednoczone Ameryki;

• W XVIII wieku następował stały i szybki wzrost zaludnienia związany ze zmianą sposobu odżywiania, wprowadzeniem nowych środków leczniczych i stopniową poprawą warunków życia;

4.2. Demograficzny ancien regime:

• Do połowy XVIII wieku demografią światową rządziła zasada równowagi między życiem a śmiercią;

• Wysoka umieralność niemowląt;

• Ludzie żyli znacznie krócej niż dzisiaj;

• Przeciętna długość życia we Francji wynosiła 23,8 lat dla mężczyzn i 25,7 lat dla kobiet;

4.3. Migracje:

• Na skutek podboju Ameryki z Hiszpanii do Nowego Świata przeniosło się w XVI i XVII wieku 200 tysięcy osób, a w XVIII wieku 500 tysięcy;

• Migracja z wysp brytyjskich do Ameryki miała po części charakter wyznaniowy;

• Za ocean przenosili się przedstawiciele radykalnego skrzydła reformacji angielskiej – tzw. purytanie, którzy znaleźli tam znakomite warunki krzewienia swoich wyznań;

• Największe procesy migracyjne spowodował handel niewolnikami;

• W Europie wczesnonowożytnej dochodziło do migracji ludności żydowskiej – w 1492 roku wydalono Żydów z Hiszpanii, a nieco później z Portugalii i niektórych krajów niemieckich;

• Moryskowie – nawróceni na katolicyzm muzułmanie hiszpańscy, których oskarżano o skryte wyznawanie islamu;

• Znaczne rozmiary przybrała po 1685 roku emigracja francuskich hugenotów, głównie do protestanckich krajów niemieckich;

• Migracje powodowały trwałe zmiany w strukturze etnicznej na obszarach pogranicznych w całej Europie;

4.4. Ewolucja modelu rodziny:

• U zarania epoki wczesnonowożytnej rodzina miała charakter wyraźnie patrymonialny;

• O dominującej pozycji męża – ojca w rodzinie decydowały różne czynniki: patrylinearny charakter rodu utwierdzony od XIII wieku, używanie nazwiska rodowego po ojcu od XIV wieku, odsunięcie w większości państw europejskich kobiet od tronu, brak prawnej zdolności kobiet do samodzielnego występowania przed sądem;

• W XVIII wieku doszło do swoistej rewolucji obyczajowej w rodzinie – pozycja żony, szczególnie w zamożniejszych miastach wyraźnie się wzmocniła;

• Zaczęła się zmieniać również rola kobiet w nauczaniu Kościoła (a to ci niespodzianka) – z istot narażonych tylko na grzech i pokusę stawały się emisariuszkami Boga w powstrzymywaniu od złych uczynków swoich mężów;

• W stosunku do dzieci ojciec zachowywał pełnię praw opiekuńczych aż do chwili opuszczenia przez nie domu rodzinnego i usamodzielnienia się;

• Odkładanie decyzji o zamążpójściu spowodowane nadumieralnością kobiet;

• Dominacja rodzin nuklearnych (prostych), składających się z rodziców, dzieci i ewentualnie służby;

• Północno-zachodni model rodziny – późny wiek zamążpójścia, przewaga niewielkich rodzin nuklearnych z obecnością służby;

• Środkowoeuropejski model rodziny – gospodarstwa rozszerzone i złożone (np. z udziałem komorników), służba niezawodowa;

• Śródziemnomorski model rodziny – zróżnicowany wiek nowożeńców, liczne gospodarstwa złożone;

• Wschodnioeuropejski model rodziny – małżeństwa zawierane zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn w młodym wieku, gospodarstwa złożone, oparte na więzach krewniaczych;

4.5. Eksplozja demograficzna i kontrola urodzeń:

• Gwałtowny spadek śmiertelności ludzi w Europie w 2 połowie XVIII wieku;

• Wiązał się przede wszystkim ze zdecydowaną poprawą warunków sanitarnych i poziomu higieny osobistej – brukowanie ulic i chodników, budowa wodociągów i kanalizacji w miastach, przestrzeganie rygorów związanych z oczyszczaniem miasta;

• Zwyczaj dostosowywania ubioru do wieku człowieka – dzieci w luźnych strojach, umożliwiających rozwój fizyczny, upowszechnienie środków służących higienie osobistej, rosła produkcja i sprzedaż mydła (!!!!);

• Wyraźne ograniczenie liczby urodzeń, będące skutkiem późniejszego wieku zawierania małżeństw i wcześniejszej rezygnacji ze współżycia małżeńskiego;

• Znaczną grupę mieszkańców miast stanowiły niezamężne kobiety pracujące jako dziewki służebne, kucharki i mamki w domach mieszczańskich;

• Urodzenie nieślubnego dziecka stawiało kobietę poza marginesem społecznym;

• Wiele przypadków zabójstw dzieci przez ich matki;

4.6. Zwycięstwo cywilizacji miast:

• Jednym z najważniejszych zjawisk demograficznych dokonujących się w XVI-XVIII wieku były widoczne szczególnie w Europie procesy urbanizacji;

• Do największych miast Europy w XVI wieku należały: Paryż, Madryt, Neapol, Londyn, Rzym, Wenecja, Mediolan, Palermo, Antwerpia, Moskwa;

• W XVII wieku nastąpiły w wielu państwach europejskich procesy depopulacyjne, które doprowadziły w wielu państwach europejskich do upadku miast;

• Proces urbanizacji był szczególnie intensywny przede wszystkim w XVIII wieku;

• Najgwałtowniej rozwijały się miasta Anglii;

• Największe miasta w XVIII wieku: Paryż, Lyon i Marsylia, Neapol, Palermo, Rzym, Wenecja, Mediolan, Amsterdam, Madryt, Lizbona, Moskwa, Petersburg, Berlin, Warszawa;

• Najludniejsze miasto świata w tym okresie – Pekin, liczył 3 mln mieszkańców;

Rozdział 5:
[ Drogi i bezdroża rozwoju rolnictwa ]

5.1. Koniunktura zbożowa:

• Ponad 90% ludności świata mieszkało w niewielkich wsiach;

• Jednym z podstawowych dążeń państw wczesnonowożytnych było zapewnienie samowystarczalności żywieniowej i zabezpieczenie przed systematycznie nawracającymi skutkami nieurodzaju i związanego z tym głodu;

• Dualizm agrarny – rolnictwo w zachodniej i wschodniej Europie podążyło różnymi drogami:
  - Europa „rolniczo-feudalna” – rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i słabsze tempo rozwoju miast;
  - Europa „przemysłowo-kapitalistyczna”;

• Eksport zboża z rejonu Morza Bałtyckiego na Zachód;

• Rynek wiślany – ukształtował się dzięki zbożu płynącemu do Gdańska z wiślanych portów w Małopolsce;

• Handel narewski – próba włączenia się do tego zyskownego handlu państwa moskiewskiego w połowie XVI wieku, która spowodowała długotrwały konflikt z państwem polsko-litewskim zakończony klęską Moskwy;

• Petersburg jednym z najważniejszych portów morskich nad Bałtykiem;

• Na dalekim południu hodowla bydła: Wołyń, Ruś Czerwona, Podole, Mołdawia, Wołoszczyzna, wschodnie pastwiska Węgier;

5.2. Folwark pańszczyźniany:

• Folwark pańszczyźniany – nowy typ gospodarstwa wiejskiego, związany z eksportem zboża z obszarów Polski, produkujący na zbyt;

• Pierwsze folwarki na ziemiach polskich w XIII wieku, zakładane przez instytucje kościelne;

• Pustki –ziemie niegdyś uprawiane, ale porzucone przez chłopów w czasie XV-wiecznego kryzysu;

• Rugi chłopskie – gospodarstwa chłopów;

• Konstytucje z 1520 i 1521 roku wprowadzały dla chłopów obowiązek jednego dnia pracy darmowej w tygodniu;

5.3. Rewolucja cen i upadek systemu folwarczno-pańszczyźnianego:

• Długotrwały dobrobyt w Turcji, państwie moskiewskim, Czechach i Węgrach doprowadził do skostnienia ich systemów politycznych i przejścia na ekstensywne sposoby funkcjonowania gospodarki;

• W mniejszych miastach i na wsiach brakowało pieniądza, a jednocześnie ekonomicznie podupadały folwarki średniej szlachty i gospodarstwa chłopskie, co stało się przyczyną zupełnego rozkładu rynków lokalnych w Rzeczpospolitej;

5.4. Ogradzanie:

• W Anglii rozwijała się na wielką skalę w XV-XVI wieku hodowla owiec (eksport głównie do Flandrii);

• Zamiana gruntów ornych na pastwiska;

• Komasacja pól – likwidacja charakterystycznych dla trójpolówki układów szachownicowych;

• Ogradzanie wiązało się z ogradzaniem przekształconych gruntów, co miało przeszkodzić w wypasaniu bydła należącego do warstw uboższych na pastwiskach bogatych właścicieli ziemskich;

• 1535 r. – wprowadzenie prawa zakazującego właścicielom ziemskich hodowli więcej niż 2 tysięcy owiec;

• Copyholderzy – chłopi dysponujący lepszym prawem posiadania gruntu w Anglii, użytkowali ziemię na zasadzie pisemnego nadania przez właściciela, byli zwolnieni od wszelkich powinności lennych;

• W XVIII wieku doszło do zupełnej reorientacji polityki państwa wobec wsi, ogrodzenia uzyskały sankcję prawną, jaką były ustawi stanowione przez parlament;

• Freeholders – grupa wolnych chłopów, posiadających własne gospodarstwa rolne i korzystających z gruntów gminnych;

5.5. Płodozmian:

• Intensyfikacja produkcji rolniczej w Niderlandach – przejawiała się wprowadzeniem nowego systemu zagospodarowania ziemi uprawnej – płodozmianu;

• System trójpolowy wymuszał kolektywną uprawę ziemi, uzależniał od siebie wszystkich właścicieli czy dzierżawców pól w kwestii czasu wykonywania prac polowych, zmianowania upraw;

• W Holandii rozwój sadownictwa, ogrodnictwa i uprawy roślin przemysłowych (len, tytoń);

• Trójpolówka bezugorowa – system zakładający uprawę roślin strączkowych i okopowych obok zbóż;

• Samowystarczalność żywieniowa w Holandii;

• W Anglii w XVII wieku rozwinęło się piśmiennictwo specjalistyczne, propagujące postęp w rolnictwie;

• Gabriel Plattes – proponował wprowadzenie racjonalnego systemu uprawy, polegającego na obsiewaniu pól na zmianę zbożem i roślinami pastewnymi;

• Jetrhro Tull - agronom, wprowadził w swoim gospodarstwie uprawę rzędową i maszynę do mechanicznego siewu zboża;

• Charles Townshend – propagował wprowadzenie tzw. czteropolówki nofrolskiej, która polegała na obsiewaniu pól kolejno rzepą, jęczmieniem, koniczyną i pszenicą;

5.6. Nowe uprawy:

• Kukurydza – sprowadzona z Ameryki przez Krzysztofa Kolumba;

• Fasola – również pochodząca z Ameryki, szczególna popularność we Włoszech;

• Ziemniak – z rejonu Andów w Ameryce Południowej;

• 1764 r. – postulaty wprowadzenia uprawy ziemniaków w Polsce;

5.8. Plantacje:

• Uprawa niektórych roślin poszukiwanych przez Europejczyków nie była możliwa na Starym Kontynencie lub też ich produkcja była bardzo kosztowna, np. trzcina cukrowa;

• Pierwszy cukier z Hispanioli (Haiti) i Puerto Rico trafił do Hiszpanii w 1522 roku;

• Efektem ubocznym uprawy trzciny cukrowej była produkcja rumu;

• Trzcina cukrowa w Portugalii;

• Młyny cukrowe;

• Uprawy kawowca w Brazylii – jako pierwszy przywiózł je do Ameryki francuski kapitan Gabriel Mathieu w 1723 roku;

• W 1727 roku sadzonki kawowca pozyskał w Gujanie Francuskiej portugalski oficer Francisco do Malo Palheta, dzięki któremu plantacje kawy zaczęły się rozwijać w Brazylii;

• Bawełna – początkowo uprawiana w Egipcie i Indiach, skąd trafiła w XIV wieku do Europy;

• Handel niewolnikami;

Rozdział 6:
[ Handel rządzi światem ]

6.1. Handel śródziemnomorski:

• Średniowieczne centra handlowe Europy wskutek odkrycia nowej drogi do Indii i rozwoju handlu oceanicznego traciły znaczenie i przeżywały powolny upadek;

• Republiki włoskie – Wenecja i Genua, odczuwały to szczególnie dotkliwie;

• 1718 r. - traktat w Pozarevacu;

• Rozwój cesarskich portów w Trieście i Fiume (Wenecja);

• Najważniejsze porty na Morzu Śródziemnym: Marsylia, Livorno, Messina (Mesyna) i Genua;

• 1555 r. – umowa handlowa Francji z sułtanem Sulejmanem Wspaniałym;

• Głównym portem Francji była Marsylia;

• 1606 r. – utworzono Kompanię do Handlu Lewantyńskiego w celu intensyfikacji wymiany i poprawy bezpieczeństwa żeglugi w Anglii, organizowała flotylle będące w stanie obronić przed piratami towary przewożone na Bliski Wschód;

• Główny port – Livorno;

• Portem docelowym dla holenderskich statków handlowych było Aleppo;

6.2. Handel morski w rejonie Morza Północnego i Bałtyku:

• Odpowiednikiem monopolu weneckiego na Morzu Śródziemnym była dominacja Hanzy na morzach północnej Europy;

• 1474 r. – traktat w Utrechcie, który gwarantował uprzywilejowaną pozycję hanzeatów w handlu z Anglią;

• Angielska Kampania Wschodnia;

• Szykanowanie hanzeatów w Londynie;

• Likwidacja kantoru hanzeatyckiego w Nowogrodzie Wielkim;

• 1669 r. – odbył się ostatni zjazd miast hanzeatyckich;

• W XVII i XVIII wieku Holendrzy zdominowali zupełnie handel bałtycki;

• Potęgi morskie na Bałtyku – Dania i Szwecja;

• 1660 r. – pokój w Roskilde;

6.3. Handel oceaniczny – kierunek Azja:

• Dwie wyprawy Vasco da Gamy utrwaliły monopol Portugalczyków na intratny handel z Indiami;

• Faktorie w Maskarenach, Malindi, Mozambiku, Zanzibarze, na wyspie Sokotra, Maskacie, Ormuzie;

• Portugalia nie była w stanie zagospodarować olbrzymich posiadłości rozsianych na stworzonym przez jej żeglarzy szlaku handlowym;

• Handel Portugalczyków w Indiach miał charakter rabunkowy;

• 1639 r. – ogłoszono wydalenie misjonarzy i kupców portugalskich w Japonii i izolację polityczną oraz gospodarczą;

• 1581 r. – unia personalna z Hiszpanią;

• Pozbawienie kupców holenderskich dostępu do towarów kolonialnych sprowadzanych do Europy za pośrednictwem Portugalczyków zmusiło ich do szukania bezpośrednich kontaktów z Indiami;

• 1602 r. – powstanie Kompanii Wschodnio-indyjskiej;

• Holandia – monopol w handlu goździkami i gałką muszkatołową oraz kwiatem muszkatołowym;

• Początkiem końca holenderskiej dominacji na morzach świata były angielskie akty nawigacyjne z lat 1651, 1660 i 1665, które likwidowały pośrednictwo Holendrów w handlu z koloniami brytyjskimi;

• Okres przewagi brytyjskiej;

• 1654 r. – traktat handlowy zawarty przez Oliviera Cromwella z Portugalią, który otwierał przed flotą angielską wszystkie porty portugalskie w Europie, Indiach i Brazylii;

• Bilans płatniczy w handlu europejskim w Azji był bardzo niekorzystny dla Europejczyków – musieli płacić tylko szlachetnymi kruszcami;

6.4. Handel oceaniczny z Ameryką:

• Hiszpanie poszukiwali w Ameryce przede wszystkim złota i srebra, które w sposób rabunkowy eksploatowali i wywozili do Europy;

• System monopolistyczny – eliminował mieszkańców kolonii z jakiegokolwiek udziału w handlu z metropolią czy między koloniami w Ameryce;

• W przemycie towarów europejskich do kolonii hiszpańskich przodowali Holendrzy i Anglicy oraz Francuzi;

• 1778 r. - Uwolnienie handlu z koloniami;

• Szybki upadek ekonomiczny Hiszpanii;

• Handel niewolnikami z Afryki;

• 1543 r. – wydany przez króla Hiszpanii zakaz obracania w niewolników Indian;

• 1713 r. – pokój w Utrechcie, monopol na handel niewolnikami z koloniami hiszpańskimi w Ameryce otrzymali kupcy brytyjscy, a głównym portem w tym handlu stał się Liverpool;

• Niewolników pozyskiwano głównie z Afryki Zachodniej – Wybrzeże Zatoki Gwinejskiej określano mianem Wybrzeża Niewolniczego;

• Gwinea, Senegal, delta Nilu, delta Konga i Angoli, Mozambik;

• Największy targ niewolników w Ameryce – port w Cartagenie;

• Transsaharyjski handel niewolnikami;

6.5. Formy organizacji handlu:

• Kompanie handlowe - nowe organizacje, których celem było zmonopolizowanie określonych kierunków handlowych w ramach fundującego je i wyposażającego w przywileje państwa;

• Pierwsze kompanie handlowe na północy założyli Anglicy – londyńska Company of Merchant Adventures działająca już od 1407 roku;

• Kompania Lewantyńska (1536 r.), Kompania Moskiewska (1555 r.), Kompania Północnoamerykańska (1589 r.), holenderska Kompania Wschodnioindyjska (1602 r.), angielska Kompania Wschodnioindyjska (1600 r.);

• 20 marca 1602 r. – powstała holenderska Kompania Wschodnioindyjska, na mocy uchwały parlamentu która gwarantowała jej monopol w handlu i zakładaniu kolonii w Azji;

• Swoje kompanie wschodnioindyjskie założyli również Francuzi, Duńczycy i Szwedzi;

• Jarmarki w Szampanii i Brie;

• Największy wynalazek – kredyt;

• System zależnych od siebie i następujących po sobie jarmarków;

• Powstawanie targów towarowych m.in. we Frankfurcie nad Menem;

• Targi lipskie;

• Wielkie jarmarki na ziemiach polskich – Poznań, Gniezno, Toruń, Gdańsk, Lublin, Sandomierz, Jarosław, Lwów;

• Handel hurtowy wyparł jarmarki na zachodzie Europy w XVII wieku;

• Największe składy europejskie bawełny w Kadyksie, Lizbonie i Liverpoolu, największy w Amsterdamie;

• Giełdy – specjalne zgromadzenia kupieckie, miejsce spotkań bankierów, kupców, pośredników handlowych, maklerów giełdowych i bankowych;

• Rynek papierów wartościowych – wynalazek giełdy amsterdamskiej;

• 1637 r. – krach;

• Hossa – lokaty długoterminowe;

• 1695 r. – początek giełdy londyńskiej;

• 1747 r. – pojawiły się oficjalne kursy akcji Kompanii Wschodnioindyjskiej, Banku Anglii, Kompanii Mórz Południowych czy pożyczek udzielanych przez rząd angielski;

6.6. Pieniądz, kredyt, bankowość:

• Olbrzymi niedobór szlachetnych kruszców, co utrudniało handel na szerszą skalę;

• Kopalnie srebra w Tyrolu, Saksonii i Czechach oraz złota w okolicach Salzburga;

• Niewolnicza praca przy wypłukiwaniu złota w Meksyku i Ameryce Środkowej;

• 1544 r. – odkrycie wielkich pokładów srebra w Potosi i Zacatecas w 1548 roku;

• 1555 r. – metoda amalgamacji za pomocą rtęci, która umożliwiła wydobycie srebra na większą skalę;

• Rewolucja w biciu monety srebrnej - talaru;

• Od połowy XVII wieku rozpoczął się nawrót do pieniądza złotego (nowa moneta – pistol);

• Produkcja monet miedzianych, jako pierwszy wprowadził je w 1560 roku biskup Munster;

• Wprowadzenie pieniądza papierowego – najpierw bank w Sztokholmie, później Bank Anglii;

• Powstanie banku w Nottingham;

• Pierwsze banki publiczne powstały w XV wieku w Genui i Barcelonie

• 1694 r. – powstanie Banku Anglii;

• Monopol na wypuszczanie banknotów;

• Banki lombardowe – kupcy uzyskiwali tam pożyczkę pod zastaw towarów;

Rozdział 7:
[ Rewolucja przemysłowa i kapitalizm ]

7.1. Zmiany w organizacji pracy – system nakładczy:

• Intensyfikacja i zmiany organizacji produkcji;

• Manufaktury rozproszone zajęły miejsce scentralizowanego warsztatu rzemieślniczego;

• System nakładczy – przedsiębiorca dostarczał surowiec do produkcji opłacanym przez siebie chałupnikom, wynagradzał ich za pracę, a następnie przejmował gotowe wyroby i sprzedawał je na rynku;

• Manufaktura rozproszona - nakładca był właścicielem surowca i produktu ostatecznego;

7.2. Kryzys rzemiosła:

• Partacze – rzemieślnicy niezrzeszeni w cechach, produkujący nielegalnie, mieszkający zazwyczaj w jurydykach kościelnych i szlacheckich;

• Zamykanie ubożejących cechów;

• Monopol cechowy chroniony przez prawo;

7.3. Manufaktura scentralizowana:

• Manufaktura scentralizowana – produkcja skoncentrowana była w jednym, specjalnie do tego przystosowanym pomieszczeniu, większość prac wykonywana była w manufakturze ręcznie, bez użycia maszyn, wydajniejszych od rąk ludzkich;

• Domy pracy przymusowej;

• Manufaktury magnackie – zatrudniano w nich na zasadzie przymusu chłopów pańszczyźnianych, którym obciążenia związane z pracą na folwarku pańskim zamieniano na pracę w manufakturach;

• Manufaktury sukiennicze;

7.4. Główne gałęzie przemysłu:

• Angielski system włókienniczy – Yorkshire, Norfolk;

• Włókienniczy również - Brandenburgia, Śląsk, Dolna Nadrenia, Saksonia, Czechy, Szwajcaria;

• Przemysł lniarski – Łużyce Górne, Śląsk, Czechy;

• Przemysł bawełniany;

• Produkcja jedwabiu;

• Produkcja wstążek;

• Wyrób koronek;

• Maszyna dziewiarska – wynaleziona w końcu XVI wieku przez Williama Lee;

• Produkcja zegarów – Genewa i Neuchatel;

• Produkcja luster - Wenecja;

• Rozwój produkcji żelaza;

• Wiercenia głębinowe;

• Ubóstwo lasów na wyspie;

7.5. Siła robocza:

• Wzrost produkcji przemysłowej;

• W XVII-XVIII wieku wydłużył się dzień roboczy;

• Narastanie dysproporcji społecznych;

7.6. Początki angielskiej rewolucji przemysłowej:

• Szybki rozwój przemysłowy Anglii;

• Angielska rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w przemyśle włókienniczym;

• 1733 r. – John Key opatentował czółenko mechaniczne, które pozwalało na znaczne przyspieszenie produkcji i umożliwiło wyrób tkanin o większej niż dotychczas szerokości;

• 1741 r. – uruchomiono pierwszą maszynę przędzalniczą;

• 1764 r. – wynalezienie przędzarki Jamesa Hargreavesa;

• 1769 r. – wprowadzenie do użytku przędzarki Richarda Arkwrighta napędzanej siłą wody lub zwierząt;

• 1779 r. – przędzarka Samuela Cromptona;

• 1787 r. – krosno mechaniczne Edmunda Cartwrighta;

• 1792 r. – maszyna do produkcji przędzy czesankowej;

• Joseph Maria Jacquard – wynalazł krosno do produkcji tkanin wzorzystych;

• Eli Whitney – wynalazł odzianiarkę, oddzielającą włókno bawełniane od nasion, co pozwoliło uzyskać znacznie lepszy surowiec do produkcji włókienniczej;

• 1698 r. – opatentowanie pompy wodnej poruszanej parą;

• 1712 r. – Thomas Newcomen opatentował pompę parową, którą użyto do pracy w kopalniach;

• 1769 r. – James Watt opatentował model własnej maszyny parowej, którą zastosowano w przemyśle po raz pierwszy w 1776 roku;

7.7. Kapitał i kapitalizm:

• Kapitał – pieniądze, które można było przeznaczyć na inwestycje;

• Pierwotne źródło kapitału to nagromadzone przez właścicieli ziemskich dochody z renty gruntowej;

• Subwencjonowanie inwestycji przemysłowych przez państwo;

• „duch kapitalizmu” – nowa ideologia, pracowitość, oszczędność czasu i pieniędzy, wstrzymywanie się od zbytku, pojawienie się pojęcia etyki zawodowej przedsiębiorcy;

7.8. Myśl ekonomiczna epoki wczesnonowożytnej:

• Bulionizm - oserwacja ruchu cen i związanych z tym konsekwencji, tworzenie ilościowej teorii pieniądza, twórcą Mikołaj Kopernik, który wyłożył swoje poglądy w rozprawie „Sposób bicia monety” i Thomas Gresham – „Memoriał o zrozumieniu wymiany”;

• Szkoła z Salamanki – podstawą jej dociekań była zależność między podażą pieniądza a jego siłą nabywczą;

• Merkantylizm – Antonio Serra, w 1613 roku zwrócił uwagę, że o zamożności danego kraju nie decyduje kurs walut, ale bilans wymiany handlowej z zagranicą, czołowym przedstawicielem merkantylizmu angielskiego był Thomas Mun, który swoje poglądy ogłosił w 1664 roku w pracy „Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym”, przewaga ekonomiczna jednego państwa może się zaznaczyć tylko przez upadek drugiego, co było zachętą do prowadzenia wojen z konkurentami handlowymi i osiągania tą drogą przewagi ekonomicznej;

• Kolbertyzm – Francja, od nazwiska Jeana Baptiste’a Colberta, uznawał, że należy chronić rynek wewnętrzny kraju wysokimi cłami do czasu, aż miejscowe rolnictwo i przemysł będą mogły konkurować z towarami importowanymi, dążenie do likwidacji ceł wewnętrznych, zakładanie faktur królewskich, sprzyjanie zakładaniu kompanii handlu zamorskiego i tworzeniu kolonii, wprowadzenie zakazu emigracji, sukces ekonomiczny kraju może się dokonać jedynie poprzez klęskę sąsiadów;

• Kemaralizm – Niemcy, znaczenie zasobów ludzkich w budowaniu dobrobytu państwa, działania zmierzające do rozwoju sił wytwórczych, walka z wyludnieniem wsi, ożywianie produkcji w miastach;

• Fizjokratyzm – Pierre le Pesant de Bois-guillebert, przeciwko merkantylizmowi, błędnym było utożsamianie posiadania pieniędzy z bogactwem, pieniądz wyłącznie elementem potrzebnym w handlu, prawdziwe bogactwo w produkcji materialnej – zwłaszcza rolnej;

• Francois Quesnay – francuski ekonomista, fizjokratyzm klasyczny, „Tablica ekonomiczna”, teoretyczne podstawy fizjokratyzmu, ziemia jako jedyne źródło bogactwa;

• Anne Robert Jacques Turgot – stworzył podstawy teorii kapitału, zamożność można osiągnąć żyjąc z procentów od pożyczonych pieniędzy albo z dochodu od posiadanego kapitału, kapitał tworzy się przez rezygnację z konsumpcji całego dochodu;

• Szkoła klasyczna - Anglia, William Petty, zastosowanie statystyki jako metody dociekań – „arytmetyka polityczna”, teoria bogactwa narodowego, podstawowymi czynnikami produkcji praca i ziemia;

• Adam Smith – twórca klasycznej ekonomii i liberalizmu gospodarczego, 1776 r. – „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” – pierwsza próba naukowej analizy zjawisk ekonomicznych, rozróżnienie wartości użytkowej od wartości wymiennej, oszczędność jako źródło powstania i wzrostu kapitału uznawał oszczędność, krytyka merkantylizmu;

Rozdział 8
[ Nierówne społeczeństwa ]

8.1. Społeczeństwo stanowe:

• W Europie wczesnonowożytnej wyznacznikiem pozycji społecznej podobnie, jak w średniowieczu pozostawała nadal przynależność stanowa;

• Na szczycie hierarchii społecznej stał władca;

• Monarchia mieszana – władca dzieli władzę z większym lub mniejszym stopniu z reprezentacją stanów, monarcha był też arbitrem w konfliktach między stanami, wykorzystywał animozje między nimi dla poszerzenia swoich prerogatyw;

• Swobody podatkowe – zawierały się w uzyskiwaniu dla członków danego stanu, niekiedy również ich poddanych, ulg w płaceniu podatków;

• Swobody gospodarcze – prowadziły do uzyskania określonego monopolu – np. monopolu posiadania ziemi, handlu i sprzedaży wyrobów rzemieślniczych na terenie rodzimego miasta;

• Dostęp do prestiżu i władzy – reglamentacja dostępu do określonego stroju, koloru szat, miejsca w kościele, używanych pojazdów, wystawności urządzanych przyjęć i uroczystości rodzinnych;

8.2. Szlachta:

• Na szczycie hierarchii społecznej stała szlachta, która posiadała monopol na używanie tytułów arystokratycznych i własność ziemi;

• Udział szlachetnie urodzonych wśród ogółu społeczeństwa był różny w zależności od państwa – najwięcej mieszkało ich w Polsce;

• W Rzeczpospolitej szlachta uzyskała przywileje, które pozwoliły jej zdominować pod względem politycznym, społecznym i gospodarczym inne stany;

• W parlamencie zasiadali posłowie i senatorowie wywodzący się wyłącznie ze szlachty;

• System ordynacji rodowych – niedzielne dobra ziemskie, dziedziczone przez najstarszego potomka męskiego;

• Na szczycie hierarchii szlachty państwa polsko-litewskiego stała magnateria, która posiadała własne majątki liczące kilkaset osiedli;

• Ordynacja ostrogska – największa z ordynacji magnackich;

• Zdecydowana większość szlachty należała do grupy szlachty średniej, która posiadała co najmniej jedną wieś, której przedstawiciele nadawali ton życiu politycznemu i gospodarczemu państwa;

• Szlachta gołota- szlachta pozbawiona majątków ziemskich, która jednak korzystała nadal z przywilejów stanowych;

• Szlachta węgierska – również liczna, mająca monopol na posiadanie ziemi, dostęp do urzędów oraz zasiadanie w lokalnych zgromadzeniach stanowych;

• System arystokratyczny w Rzeszy Niemieckiej – w obrębie tego organizmu funkcjonowała wielka liczba udzielnych państewek rządzonych przez dynastów noszących zróżnicowane hierarchicznie tytuły arystokratyczne, uznających jedynie formalne zwierzchnictwo cesarza u uczestniczących w sejmach Rzeszy;

• Szlachta rodowa i szlachta urzędnicza we Francji Burbonów;

• Szlachta rodowa – w jej skład wchodzili przede wszystkim posiadacze tytułów arystokratycznych, których władcy z dynastii Burbonów w spektakularny sposób starali się związać ze swoim dworem;

• Szlachta urzędnicza – uzyskiwała szlachectwo przez zasiadanie w lokalnych parlamentach i sprawowanie urzędów w administracji państwowej;

• Szlachta dworska we Francji – skupiała hiszpańskich grandów (wyższą szlachtę), grandowie przebywali w pobliżu siedziby władcy, wzorowali się na obowiązującym tam protokole dworskim, utrzymywali liczne zastępy klientów, będące elementem pożądanego prestiżu;

• Rody parowskie w Anglii – tworzone przez książąt, hrabiów, baronów, uprawnionych do zasiadania w Izbie Lordów;

• Arystokracja dziedziczna – do dziedziczenia tytułów i dóbr uprawnieni byli tylko najstarsi synowie;

• Landlordzi – właściciele ziemscy, w ich grupie obok rodzin arystokratycznych znajdowali się przedstawiciele tzw. nowej szlachty (gentry);

• W obrębie gentry funkcjonowały trzy warstwy ziemiaństwa: baroneci (rycerze dziedziczni), bannereci (kawalerowie) oraz właściciele ziemscy bez tytułów rycerskich, używający herbu;

• Utarty charakter angielskiego ziemiaństwa sprzyjał zrastaniu się nowej warstwy przedsiębiorstw i szlachty;

• Regenci – oligarchia mieszczańska w Holandii, znacznie bogatsza od miejscowej szlachty;

• W drugiej połowie XVII i XVIII wieku nastąpiło wyraźne rozejście się dróg rozwoju szlachty w Europie Wschodniej i Zachodniej;

• Na wschodzie szlachta przez posiadane folwarki miała bezpośredni związek z produkcją rolną, dominowała wśród kardy urzędniczej, tworzyła elitę intelektualną swoich krajów;

• Na zachodzie przedstawiciele tego stanu nie uczestniczyli już w produkcji, zadowalali się czynszami czy rentą z posiadanych dóbr i kapitałów;

• Osiemnasty wiek często określany jest jako wiek arystokracji;

• W całej Europie szlachta naśladowała życie największego dworu na kontynencie – Wersalu;

• Urbanizacja szlachty była szczególnie zaawansowana na zachodzie Europy, ale w takich stolicach jak Wiedeń, Warszawa czy Petersburg też było pełno pałaców, należących do najbogatszej szlachty;

8.3. Mieszczaństwo:

• Korporacje obywateli – mieszkańcy miast europejskich w XVI-XVIII wieku, zorganizowani w konfraternie kupieckie czy cechy rzemieślnicze;

• Najaktywniejsi przedsiębiorcy i kupcy starali się upodobnić do szlachty, nabywali dobra ziemskie, przyjmowali styl życia stanu uprzywilejowanego;

• Elity największych miast polskich zachowywały prawo do nabywania ziemi, co ułatwiało im swobodne przenikanie do warstwy szlacheckiej;

• Patrycjat – grupa płacząca niemal dziedziczne sprawowanie władzy w mieście z posiadaniem dóbr ziemskich, w miastach niemieckich próbował oddzielić się od reszty mieszczan, tworząc ekskluzywne konfraternie;

• We wszystkich miastach europejskich w tej epoce poważnie wzrosło znaczenie ludzi wykształconych;

• W Rzeczpospolitej największe miasta królewskie do końca istnienia państwa zachowały charakter korporacyjny, starały się też ograniczać dostęp do prawa ziemskiego dla obcych, broniąc w ten sposób monopolu swoich korporacji kupieckich i cechowych;

• W XVIII wieku nastąpił w większości krajów europejskich rozkład dawnych struktur municypalnych;

• Ważną rolę w kształtowaniu nowego oblicza miasta europejskiego odgrywali ludzie żyjący w religijnych diasporach, np. Żydzi;

• Hugenoci - nazwa francuskich ewangelików reformowanych (potocznie nazywanych kalwinistami) w XVI i XVII wieku;

• W miastach zachodnioeuropejskich zaczęła obowiązywać nowa etyka kupiecka dopuszczająca wolną konkurencję, towarzyszyło jej pojawienie się reklamy i rozwinęła się w związku z ty nowa branża – zawody związane z piśmiennictwem;

8.4. Początki klasy robotniczej:

• Do miast stale napływała ludność ze wsi, poszukująca tutaj środków do życia – napływ nowej siły robotniczej;

• Jurydyki – obszary miejskie wyłączone spod jurysdykcji władz miejskich, należące do szlachty lub instytucji kościelnych;

• We Francji istniały do średniowiecza tajne stowarzyszenia czeladnicze, które kultywowały tajemnicze rytuały, przejęte później przez masonerię; miały one na celu wspieranie wolnego rzemiosła przeciw monopolom cechowym;

• W Anglii powstały stowarzyszenia wzajemnej pomocy – grupujące ubogich rzemieślników: tkaczy, gręplarzy, krawców i przewoźników, które walczyły o określone warunki płacy dla swoich członków, organizowały strajki i rozruchy połączone z niszczeniem maszyn odbierających im pracę;

• Robotnicy dniówkowi – osoby niemające stałego zatrudnienia, które wynajmowały się do prac dorywczych;

• Domy pracy przymusowej;

• Robotnicy najemni – rekrutowali się przeważnie z proletariatu miejskiego, ale także z grupy zubożałych rzemieślników i ubogiej ludności wiejskiej zatrudnianej w systemie nakładczym;

8.5. Chłopi:

• Stan chłopski podobnie jak mieszczaństwo charakteryzował się olbrzymim zróżnicowaniem majątkowym;

• W bardziej zacofanej Europie Wschodniej utrzymało się aż do XIX wieku poddaństwo osobiste chłopów;

• Wspólne użytkowanie ziemi będącej własnością całej gminy;

• W całej Europie obowiązywała zasada, że chłopi nie byli właścicielami ziemi, a jedynie ją dzierżawili;

• Dzierżawa wieczysta (emfiteuza) i dzierżawa dziedziczna;

• Na południu Francji występowało tzw. połownictwo, w którym chłop oddawał właścicielowi połowę plonów zamiast czynszu;

• Prawo polowania;

• W Anglii proces indywidualizacji uprawy ziemi, likwidacja stanu chłopskiego;

• Kapitalizm agrarny – na wsi angielskiej pozostali tylko wielcy właściciele, drobni dzierżawcy i najemni robotnicy rolni;

• Folwark pańszczyźniany – pozostawał najbardziej typową jednostką gospodarczą w Europie Zachodniej;

• Przymus propinacyjny – łączył się z obowiązkiem zakupu przez chłopa określonej ilości alkoholu w pańskiej karczmie;

• Pauperyzacja ludności chłopskiej – pojawianie się coraz liczniejszej grupy chłopów drobnorolnych (zagrodników) i bezrolnych (chałupnicy, komornicy);

8.6. Społeczeństwo państwa moskiewskiego:

• W strukturze państwa moskiewskiego, a później Rosji, zachowały się długo odmienne od europejskich podziały społeczne;

• W XVI ludność carów dzieliła się na dwie grupy:
  - ludzi służebnych tworzących klasę feudałów;
  - ludność poddaną, wśród których dominowali chłopi;

• Wewnątrz klasy feudałów istniał podział na bojarów i kniaziów oraz dworian i dzieci bojarskie;

• Najniższą warstwą ludzi służebnych byli urzędnicy carscy – diacy i poddiacy;

• Iwan IV Groźny wydał bojarom otwartą wojnę w celu likwidacji ich samodzielności politycznej i ekonomicznej;

• Wotczyny – dziedziczne dobra;

• Opricznina – ziemie nadawane członkom gwardii cara;

• Nadania te nie miały charakteru dziedzicznego i nosiły nazwę pomiestja;

• 1694 r. – ukaz cara Piotra I, który zrównał właścicieli pomiestji z właścicielami dób dziedzicznych, tworząc tym samym jednolity stan szlachecki;

• 1722 r. – tabela rang, która zastąpiła dotychczasowe podziały wewnątrz szlachty, tzw. hierarchia czynów, wprowadzała ona czternastostopniową hierarchię służbową zobowiązującą przedstawicieli szlachty do dożywotniej służby w armii, flocie lub administracji cywilnej;

• Tytuły arystokratyczne w Rosji były dziedziczne, ale na mocy wyroku sądu zatwierdzonego przez cara można było utracić szlachectwo;

• 1775 r. – wydana przez Katarzynę II ustawa o guberniach, szlachta otrzymała własne sądownictwo stanowe na szczeblu powiatu i guberni;

• 1785 r. – wydanie karty szlacheckiej, skierowana do przedstawicieli szlachty wszystkich narodowości, potwierdzała jej dziedziczne prawo do ziemi;

• w państwie moskiewskim przez długi czas nie wyodrębnił się stan mieszczański;

• 1785 r. – ustawa o miastach, odnosiła się do wszystkich mieszkańców miast, przez co miała w pewnym sensie charakter przywileju, wprowadzała podział mieszkańców miast na 6 kategorii:
  1. Właścicieli budynków w mieście,
  2. Średniozamożnych mieszczan,
  3. Rzemieślników,
  4. Obcych kupców,
  5. „znakomitych mieszkańców” – najbogatszych,
  6. Ludność „posadzka”, czyli wszyscy pozostali;

• Ludność chłopska dzieliła się na 3 kategorie:
  1. Chłopów osiadłych,
  2. Chłopi państwowi,
  3. Chłopi poddani,

• 1497 r. – ustawa, próby ograniczenia wychodźstwa ze wsi;

8.7. Społeczeństwo państwa osmańskiego:

• Ludzie zgodnie z obowiązującym muzułmańskim prawem religijnym byli jedynie użytkownikami ziemi, a nie jej właścicielami;

• Grunty dzieliły się pod względem prawno-fiskalnym na 4 kategorie:
  1. Państwowe;
  2. Prywatne;
  3. Należące do pobożnych fundacji;
  4. Nieużytki;

• W ramach gruntów państwowych występowały:
  - tapulu – użytkowane przez chłopów na zasadzie dzierżawy wieczystej i przekazywane po śmierci ich męskim potomkom;
  - mukataalu – przechodziły we władanie dowolnej osoby na podstawie zwykłej umowy dzierżawnej w zamian za określony w umowie czynsz lub dziesięcinę na rzecz państwa;

• Ziemie prywatne dzieliły się na 4 kategorie;

• Grunty z pobożnych fundacji były przekształcane z gruntów prywatnych;

• Pod względem adminstracyjno-wojskowym grunty dzieliły się na: dobra sułtańskie (dochody z nich były zastrzeżone dla skarbca państwowego), grunty hass (przeznaczone dla dostojników państwa), grunty ziamet (nadawane dowódcom prowincjonalnym), timary(nadania dla sipahów i prowincjonalnej konnicy), timary odebrane (dochody wakujących timarów były ściągane aż do nadania kolejnemu sipahowi przez skarb państwa), apanaże niewojskowe;

• Zamykanie się stanu szlacheckiego;

• Chłopi tureccy dzielili się na dwie klasy:
  - posiadających własną ziemię;
  - małorolnych i bezrolnych;

• Rzemieślnicy i kupcy mogli zrzeszać się w organizacjach cechowych;

• Grupa niewolników pozyskiwanych w wyniku wojen, porywanych podczas specjalnych wypraw na terytorium wroga (jasyr) lub kupowanych;

8.8. Społeczeństwo chińskie:

8.9. Feudalizm japoński:

8.10. Społeczeństwo indyjskie:

Rozdział 9:
[ Między tronem a parlamentem ]

9.1. Absolutyzm klasyczny:

• Absolutyzm – próba pogodzenia instytucji państwa ukształtowanego w monarchii stanowej, z jego nowymi zadaniami; rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, rosnąca zamożność warstwy kupców i przedsiębiorców oczekujących ochrony ze strony państwa skłaniała władców europejskich do odejścia od zgodnej współpracy ze zgromadzeniami stanowymi dążącymi do utrzymania wywalczonych w okresie wcześniejszym przywilejów i nastawionymi do wszelkich reform negatywnie;

• Władca absolutny – chciał skupić pełnię władzy w swoich rękach, utożsamić państw ze swoją osobą;

• Ludwik XIV – „państwo to ja”;

• Budowanie sprawnego aparatu administracyjnego opierało się na dwóch zasadach: centralizmie i biurokratyzmie;

• Centralizm – polegał na podporządkowaniu niższego organu władzy organowi wyższemu, a w rezultacie podporządkowaniu wszystkich szczebli administracji władcy absolutnemu (hierarchia biurokratyczna);

• Biurokratyzm – sprowadzał się do wykształcenia sprawnej i dysponującej odpowiednimi do stawianych zadań kwalifikacjami kadry urzędniczej;

• Urzędnicy komisaryczni – należeli do nich sekretarze stanu, generalny kontroler finansów czy intendenci;

• Resortowość – polegała na stworzeniu na szczeblu centralnym odrębnych pionów organizacyjnych dla określonej grupy spraw na czele z ministrami, którym podporządkowani byli urzędnicy w terenie wyspecjalizowani w dziedzinie kompetencji resortu;

• Kolegialność – pozwalała panującemu na lepszą kontrolę nad podległymi mu urzędnikami, a ich samych zmuszała do bardziej obiektywnego wypełniania swoich obowiązków;

• Unifikacja terytorialna i podatkowa;

9.2. Monarchia absolutna we Francji:

• Prawa fundamentalne monarchii - jedyne ograniczenie prawne absolutnej władzy królewskiej we Francji, zawierały się w zasadach następstwa tronu i nienaruszalności domeny królewskiej;

• Najważniejszym zagrożeniem dla monarchii absolutnej były francuskie Stany Generalne, będące reprezentacją duchowieństwa, szlachty i miast;

• Faille – stały podatek na utrzymanie armii;

• Stany Prowincjonalne - organy samorządu lokalnego, który usiłował przeciwstawiać się monarchii absolutnej;

• Parlamenty – pełniły funkcję najwyższych sądów i miały pewien wpływ na ustawodawstwo;

• Ordonans – dekret prawodawczy;

• Remonstracje – zastrzeżenia do treści ordonansu;

• Sędziowie byli nieusuwalni i sprawowali swoje funkcje dziedzicznie;

• Urzędy ministerialne, urząd kanclerza (kontrola nad aktami wychodzącymi z kancelarii królewskiej), sekretarze stanu, generalny kontroler finansów (Jean Baptiste Colbert);

• Pierwszy minister – Armand Jean du Pessis de Richelieru, Jules Mazarin;

• Rada Prywatna (Rada Stron Procesowych) – zbierała się pod przewodnictwem kanclerza, miała wyłącznie kompetencje sądowe;

• Rada Stanu (Tajna Rada) – przewodniczył jej król, najważniejszy organ doradczy króla;

• Rada Depesz – kwestie administracji wewnętrznej państwa;

• Rada Finansowa – debatowała nad finansami państwa;

• do zarządu lokalnego należeli gubernatorzy, rekrutowali się z arystokracji i stanowili realne zagrożenie dla monarchii absolutnej;

• Intendenci - sprawowali władzę w 34 okręgach generalnych, utworzonych początkowo w celach podatkowych, mieli szerokie kompetencje administracyjne, skarbowe, podlegały im sprawy wojskowe i wymiar sprawiedliwości;

• Dwoistość systemu podatkowego;

• W dziedzinie sądownictwa monarchia absolutna dążyła do zapewnienia pełni władzy sądowej królowi;

• Władza sądownicza znalazła się w rękach sądów królewskich;

• Niższym szczeblem sądownictwa były sądy patrymonialne, od wyroków których można było apelować do sądów prewotalnych;

• Sądy baliwialne – instytucje odwoławcze dla poprzednich i rozstrzygały w pierwszej instancji w poważniejszych sprawach;

• Sądy prezydialne – przyjmowały apelacje z sądów baliwialnych;

• Przeprowadzona w drugiej połowie XVII wieku kodyfikacja prawa:
  1. Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 roku,
  2. Ordonans o postępowaniu karnym z 1670 i 1673 roku;

9.3. Absolutyzm oświecony:

• Rządy absolutne w monarchii francuskiej;

• Absolutyzm „oświecony” – ukształtował się w XVIII wieku pod wpływem ideologii oświeceniowej, wyrastający z klasycznej formy ustrojowej, władca „pierwszym sługą państwa”, monarchowie „oświeceni” przeprowadzali reformy w duchu racjonalizmu i laicyzacji stosunków społecznych w rządzonych państwach;

• Absolutyzm policyjny – ogromna liczna przepisów porządkowych i ordynacji regulujących życie społeczne i gospodarcze;

• Rozbudowa administracji państwowej i lokalnej;

• 1713 r. – Karol Xvi w monarchii Habsburgów wydaje tzw. sankcję pragmatyczną dopuszczająca córki do tronu w przypadku braku potomstwa męskiego i konstytuowała niepodzielną monarchię austriacką, stanowiącą dotąd jedynie unię personalną różnych krajów;

• Kolegialne instytucje resortowe: Nadworna Rada Wojenna, Nadworna Izba Skarbowa, Kancelaria Stanu, Najwyższa Izba Sprawiedliwości, Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka, Rada Stanu;

• W 1763 roku w krajach austriackich i Czechach wprowadzono jednolity podział administracyjny na sześć guberni na czele z gubernatorami, którzy do pomocy mieli radców gubernialnych;

• 1783 r. – Józef II kieruje do wszystkich urzędników kodeks moralny urzędnika państwowego;

• 1781 r. – Józef II znosi poddaństwo osobiste chłopów i zezwolił im na swobodne przemieszczania się;

• Wydano również dekrety tolerancyjne dla protestantów i prawosławnych;

• Józef II rozbudował także struktury policji, sieć tajnych agentów i systemy szpiegostwa;

9.4. Rozwój systemów parlamentarnych w Europie. Przypadek Holandii:

• Ustrój wczesnonowożytnej Holandii był niezwykle skomplikowany;

• Holandia była związkiem siedmiu niezależnych prowincji, które 23 stycznia 1579 roku zawarły unię w Utrechcie;

• W każdej z tych prowincji rządziły Stany Prowincjonalne;

• Stany Prowincjonalne Fryzji składały się z czterech sekcji – w trzech z nich zasiadali przedstawiciele dawnych jednostek terytorialnych, w czwartek przedstawiciele jedenastu miast fryzyjskich;

• Wszystkie zgromadzenia prowincjonalne miały swoje organy wykonawcze, w Holandii i Zelandii byli nimi urzędnicy określani mianem pensjonariuszy;

• Najwyższym centralnym organem władz republiki były Stany Generalne, zwołane po raz pierwszy w 1581 roku;

• Organem wykonawczym Stanów była Rada Państwa, w której skład wchodziło po trzech przedstawicieli Holandii, Zelandii, Fryzji i Geldrii, po dwóch przedstawicieli pozostałych trzech prowincji i namiestnik, sprawowała nadzór nad twierdzami pogranicznymi, budżetem i sądownictwem wojskowym oraz kontrolowała finanse państwa;

• Przedstawiciel dynastii orańskiej – pełnił dziedzinie funkcję namiestnika poszczególnych prowincji, był reprezentantem króla;

• W Holandii ukształtował się system realnej dwuwładzy – namiestników i Stanów Generalnych;

• Olbrzymi wpływ na rządy w państwie mieli regenci;

9.5. Angielska monarchia parlamentarna:

• W Anglii wykształcił się w ciągu XVII i na początku XVIII wieku inny system rządów parlamentarnych, zdecydowanie bardziej scentralizowanych;

• Dominującą rolę parlamentu w Anglii określały dwa akty prawne:
  1. Bill of rights z 1689 roku;
  2. Ustawa o następstwie tronu z 1701 roku;

• W ustawie o następstwie tronu określono zasady sukcesji tronu angielskiego, dopuszczając do niej dynastię hanowerską;

• Wprowadzono niezawisłość urzędów sędziowskich – ustalono, że sędzia może być pozbawiony swojej funkcji tylko na żądanie obu izb parlamentu, również zasada konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla;

• Na przełomie XVII i XVIII wieku ukształtował się też system rządów gabinetowych;

• Pierwszy minister – Kanclerz Skarbu lub Pierwszy Lord Admiralicji;

• Doszło do pełnego podporządkowania gabinetu parlamentowi, co pozwoliło na wprowadzenie zasady nieodpowiedzialności króla i formalne pozbawienie go udziału we władzy wykonawczej;

• Ustaliła się zasada solidarnej odpowiedzialności politycznej całego gabinetu przed parlamentem;

• Ograniczenie pozycji króla w państwie;

9.6. Monarchia mieszana w Rzeczpospolitej:

• W państwie polsko-litewskich wytworzył się w XVI wieku specyficzny system polityczny będący modyfikacją monarchii stanowej;

• Parlament znalazł się pod wyłączną kontrolą szlachty;

• 1501 r. – na mocy konstytucji nihil novi szlachta zastrzegła sobie kontrolę nad stanowieniem prawa w państwie, odtąd nowe prawa mogły być stanowione tylko za jednomyślną zgodą trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej;

• 1569 r. – unia lubelska, nadała ustrojowi Rzeczpospolitej ostateczny kształt, przekształcała dotychczasową unię personalną Polski i Litwy w unię realną ( nierozerwalną ), wspólnie obierany monarcha, sejm i polityka zagraniczna;

• 1573 r. – artykuły henrykowskie – monarcha był wybierany przez ogół szlachty przez elekcję, podlegał prawu i mógł być pozbawiony tronu w przypadku jego łamania;

• Najwyższym organem ustawodawczym państwa był dwuizbowy sejm;

• Izbą wyższą parlamentu był senat;

• Izba poselska składała się z reprezentantów sejmików ziemskich wybieranych na specjalnych zgromadzeniach przedsejmowych i zaopatrywanych w instrukcje ograniczające ich samodzielność podczas obrad;

• W połowie XVII wieku wprowadzono jako precedens prawo do sprzeciwu wobec uchwał sejmowych przez jednego posła, zaowocowało to ustaleniem zasady liberum veto, prawa nawet pojedynczego posła do zablokowania uchwał i zerwania sejmu;

• Próby reform ustrojowych;

• 1773-1775 r. – powołano do życia Radę Nieustającą, której powierzono kierowanie administracją państwową;

• 1789 r. – Rada Nieustająca została rozwiązana przez Sejm Wielki, zwany czteroletnim;

• 3 maja 1791 r. – ustawa zasadnicza przekształciła Rzeczpospolitą w monarchię konstytucyjną:
  - najwyższym organem ustawodawczym pozostawał dwuizbowy sejm powoływany na 2 lata, w którym ograniczono rolę senatu;
  - zniesiono liberum veto;
  - uchwały miały zapadać zwykłą lub kwalifikowaną większością głosów;
  - król miał stać na czele władzy wykonawczej, a tron miał być dziedziczny;
  - powołano Straż Praw;

• Odpowiednikiem sejmu w poszczególnych ziemiach i powiatach były sejmiki szlacheckie;

• W Rzeczpospolitej funkcjonowało sądownictwo stanowe;

• 1578 r. – powstał sąd apelacyjny (Trybunał Koronny) dla sądów szlacheckich w Polsce;

• 1793 r. – II Rozbiór Polski;

• 1795 r. – III Rozbiór Polski;

9.7. Republika Arystokratyczna:

• Specyficzną formą ustrojową, która przetrwała do końca XVIII wieku we Włoszech była republika arystokratyczna (Wenecja i Genua);

• Najwyższym organem ustawodawczym była Wielka Rada;

• Organem ustawodawczym był Senat, który spośród swoich członków wyłaniał prezydium – Najjaśniejszą Signorię Wenecką, która zwoływała Wielką Radę;

• Najwyższym organem sądowniczym była Rada Czterdziestu (Quarantia);

9.8. Podstawy ustrojowe państwa osmańskiego:

• Stworzone przez Osmanów państwo było monarchią absolutną, której funkcje były podporządkowane jednemu naczelnemu celowi – zadaniom militarnym;

• Brak dziedzicznej arystokracji;

• Na czele państwa i armii stał sułtan;

• W rządzeniu krajem korzystał z pomocy rady złożonej z najwyższych urzędników mianowanych i odwoływanych przez niego, zwanej Wysoką Portą;

• Najwyższym urzędnikiem w radzie był wielki wezyr – pierwszy doradca sułtana;

• Państwo podzielone na prowincje;

• W ramach imperium istniały kraje wasalne, których doradcy podporządkowywali się sułtanowi;

• Trzon armii stanowiły jednostki regularne – janczarzy;

9.9. Ustrój Chin pod rządami dynastii Ming i Qing:

9.10. Ustrój Państwa Wielkich Mogołów:

9.11. Doktryny polityczne w XVI-XVIII wieku:

• Rozwój instytucji państwa w Europie pociągnął za sobą rozwój myśli politycznej, koniecznej do legitymizacji absolutnej władzy monarchy czy do wykazania wyższości ustrojowej organów przedstawicielskich w państwie;

• Niccolo Machiavelli - prekursor nauki o państwie, autor dzieła „Książę”, w którym zawarł maksymę „cel uświęca środki” a która jest do dzisiaj kojarzona z jego osobą, zalecał w nim racjonalne stosowanie przemocy, podstępu, obłudy, aby osiągnąć zakładane cele polityczne;

• Marcin Luter – doceniał rolę państwa jako instytucji, która powstrzymuje ludzi od upadku moralnego przez kontrolę ich zachowań i karanie występków, przyznawał władzę absolutną i prawo do stosowania środków przymusu w celu wzbudzenia w poddanych uczucia strachu przed władzą;

• Jan Kalwin – uznawał państwo za narzędzie w rękach Boga, przyznawał w związku z tym monarsze władzę absolutną opartą na bożym majestacie, wobec której sprzeciw był świętokradztwem, za ideał państwa uznawał republikę arystokratyczną, którą powinni rządzić ludzie wybitni, w tym także duchowni;

• Jean Bodin – orędownik monarchii absolutnej w najczystszej postaci, uważał, że król stoi ponad prawem i w swoich działaniach jest ograniczony wyłącznie przez prawo boskie i naturalne, utożsamiał suwerenność państwa z absolutną władzą;

• Thomas Hobbens – najwybitniejszy myśliciel angielski, prawo władcy do nieograniczonej niczym władzy wywodził z umowy społecznej, a nie z prawa boskiego, brak władzy miał powodować wojnę każdego z każdym;

• John Locke – twórca angielskiego liberalizmu, zakładał, że człowiek jest zdolny do zachowań altruistycznych i działań na rzecz wspólnoty, z którą się utożsamia, za podstawowy akt umowy społecznej uważał konstytucję, w państwie miały obowiązywać rządy prawa, autor „Dwóch traktatów o rządzie”;

• Montesquieu – odpowiednik Locka we francuskiej myśli politycznej, autor dzieła „O duchu praw”, w którym zawarł swe poglądy na temat państwa, za najlepiej rządzone państwo uznał takie, w którym jego poszczególne organy pozostają ze sobą w równowadze i nawzajem się kontrolują, wprowadził zasadę trójpodziału władzy (władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza);

• 1789 r. – Deklaracja praw człowieka i obywatela;

Rozdział 10:
[ Życie codzienne ]

10.1. Konsumpcja luksusowa i bieda:

• Luksus był i jest jednym z najważniejszych motorów postępu i rozwoju gospodarczego;

• Około połowy XVI wieku pojawiły się zegarki kieszonkowe;

• Zegar wahadłowy został wymyślony przez Galileusza, ale właściwy mechanizm zegarowy skonstruował holenderski matematyk Christian Huygens w połowie XVII wieku;

• W luksusie widziano potencjalne źródło nie tylko grzechu, ale i ruiny gospodarczej obywateli;

• Nowy impuls do walki z luksusem dała reformacja;

• Marcin Luter opowiadał się za oedynacjami antyzbytkowymi, ale zalecał jednak pewien umiar;

• Ubiór prawie wszędzie i prawie zawsze służył podkreśleniu różnic pozycji społecznej i był elementem luksusu;

• Na dworze francuskim w 1 połowie XVI wieku kobiety nosiły suknię rozszerzoną u dołu i rozciętej z przodu w celu ukazania sukni noszonej pod spodem, mężczyźni natomiast nosili obcisłe jedwabne spodnie w kolorze purpurowym lub płomiennie czerwone, pokaźny rozporek (!) w spodniach zamykała klapka w kształcie ozdobnej muszli;

• Ordynacje antyzbytkowe i ordynacje odzieżowe wydawane w XVI-XVIII wieku we wszystkich państwach europejskich były przede wszystkim wyrazem protestu górnych warstw społecznych wobec prób naśladownictwa ze strony parweniuszy;

• Szaleństwo mody w Europie;

• Około 1700 roku moda zdominowała ubiory codzienne, bycie modnym zaczęło oznaczać podążanie z duchem czasu;

• Ubiór chłopski zmieniał się nieznacznie i tylko w istotnych szczegółach;

• Wraz ze wzrostem liczby ludności rosły ceny, przede wszystkim żywności przy jednoczesnym wolniejszym wzroście wynagrodzeń;

• We wszystkich krajach europejskich rosnące ceny pogarszały warunki życia ubogich i sprawiały, że ich szeregi stale rosły;

• Po wydaniu pieniędzy na chleb niewiele pozostawało na zakup innych towarów;

• Jedzenie mięsa w XV i XVI wieku nie było luksusem zastrzeżonym jedynie dla bogaczy, było go bowiem pod dostatkiem, a nawet w nadmiarze, jego spożycie zaczęło jednak maleć w połowie XVI i trwało aż do połowy XIX wieku, co spowodowane było wzrostem zapotrzebowania na zboże;

• Bieda nie dotknęła Anglii z relatywnie wysokim poziomem życia chłopów w porównaniu z innymi krajami;

• Obszar biedy wzrastał w trakcie kryzysów i klęsk elementarnych, które najbardziej dotykały najbiedniejsze warstwy społeczeństwa;

• Miasta wspierały swoich, a pozbywały się obcych;

• Specjalna polityka wobec biednych;

• 1349 r. – Parlament angielski uchwalił „Ordinance of Laboures”, na mocy której jałmużny nie można było odtąd dawać żebrakom zdolnym do pracy;

• Statut z 1388 r. – określany, jako pierwsze angielskie prawo dla ubogich, zakaz przemieszczania się żebraków, służących i robotników;

• Ustawy o opiece nad ubogimi w Niderlandach, Francji i Brandenburgii;

• Przytułki dla ubogich;

• Ogromna liczba biednych;

10.2. Pałace i domostwa:

• Obronne zamki zostały zastąpione przez wystawne pałace;

• Pałace angielskie w Whitehall, Hampton Court, Greenwich i Nonsuch;

• Obfitość złota w pałacach, na ścianach, sufitach, poduszkach, itd.

• Mimo przytłaczającego przepychu w pałacach tych wszechobecny był fetor – zanieczyszczano je moczem i „innym paskudztwem” (lololol);

• Domy budowano z kamienia, cegły, drewna i gliny;

• 1547 r. – pożar strawił drewniane miasto Troyens;

• Ogracznie pałaców i domów było jednym z największych problemów wczesnonowożytnej Europy, prymitywne kominki, w 1720 roku odkryto odwieczną tajemnicę ciągu w kominie – można było ogrzać cały pałac!

10.3. Świat zmieniających się przedmiotów:

• Biedni w mieście i na wsi mieli w swych domostwach zaledwie kilka sprzętów: ława, stołek, zbite z desek łóżka, wory wypchane słomą;

• Dopiero na początku XVIII wieku ławy były zastępowane przez krzesła, pojawiły się materace wełniane lub pierzyny, itd.;

• W XVI wieku stopniowo poprawiała się sytuacja ekonomiczna chłopów, coraz lepszej jakości dobra materialne;

• Poprawa wyposażenia domów chłopskich;

• Zmiana w strukturze produkcji przyczyną wzrostu zamożności wsi;

10.4. Dzień powszedni, dzień świąteczny:

• Rytm dnia powszedniego wyznaczał świt i zachód słońca;

• Statuty cechowe – wprowadzały czas pracy od wczesnego ranka do zachodu słońca z dwugodzinną przerwą na posiłek;

• Dzień wyglądał zupełnie inaczej wśród szlachty;

• Obyczaje w miastach stopniowo zaczęły się różnić od wiejskich;

• Ludzie świętowali wtedy tylko, gdy nadarzała się do tego okazja;

• Święta doroczne Europejczyków – Wielkanoc, Boże Narodzenie, święto wiosny, noc świętojańska, Nowy Rok, święto Objawienia Pańskiego i karnawał;

• Zabawy dworskie od zabaw ludowych różniły się tylko statusem urzędników;

• W miastach ośrodkiem życia społecznego była gospoda, oberża i piwiarnia;

• W Anglii w drugiej połowie XVI wieku dużą popularnością cieszyły się takie rozrywki, jak szczucie psami niedźwiedzia lub byka, walki kogutów, walki zapaśnicze, czy zawody piłkarskie;

• Największym świętem ludowym w roku był karnawał, pod jego koniec organizowano parady i konkursy, bawiono się, ale przede wszystkim jedzono i pito;

10.5. Ekspansja nowych smaków i przyzwyczajeń:

• Korzystano z niedostępnych jeszcze w średniowieczu przypraw, jak pieprz, gałka muszkatołowa, kwiat muszkatołowy, cynamon, goździki;

• Wzrost użycia aromatów i przypraw miejscowych, dotąd mało używanych;

• Wzrost spożycia alkoholu, wzrost znaczenia wódki (w 1529 roku została wydana książka zawierająca hymn pochwalny na cześć wódki);

• Pojawienie się kawy, jako napoju;

• Leonhard Rauwolf – pierwszy Europejczyk, który opisał kawę;

• Słodzenie kawy;

• W XVII i XVIII wieku Europejczycy zaczęli uprawiać kawowiec w swoich koloniach;

• Pierwsze wiadomości o herbacie pojawiły się w Europie w XVII wieku, pierwszy ładunek herbaty dotarł do Amsterdamu w 1610 roku;

• Czekolada trafiła do Hiszpanii z Meksyku około 1520 roku;

• Z Ameryki sprowadzono także tytoń, jako używkę zastosował go po raz pierwszy Jean Nicot;

• Tytoń początkowo rozpowszechnił się jako tabaka;

• Rozwój monopolu tytoniowego;

• Uprawa ziemniaków;

• Zmiany w sposobie jedzenia: stosowanie widelca i noża;

• Mieszkańcy wczesnonowożytnej Europy w przeciwieństwie do czasów średniowiecznych nagminnie unikali wody i mydła;

• Sieć publicznych łaźni zaczęła zanikać wraz z reformacją, a powodem, dla którego tak się działo były szerzące się choroby, jak syfilis;

• Pojawiły się pierwsze łazienki w domach mieszczan;

• Nagość nikogo specjalnie nie krępowała;

• Pionierami w rozwoju rozrywki byli Anglicy – wyścigi konne, pierwszy teatr „The Theatre” z 1576 roku;

10.6. Przepych i bieda w cywilizacjach pozaeuropejskich:

Rozdział 11:
[ Przesłanki postępu ]

11.1. Zabobony i przesądy:

• Przedmioty magiczne otaczały ludzi wczesnonowożytnej Europy zewsząd;

• Powszechnie wierzono w działanie „cudownych” lekarstw – stosowanie martwych mysz na kurzajki, czy martwych kretów na powstrzymanie łysienia;

• Dzieciom i dorosłym opowiadano historie o elfach u duchach, wróżkach i diabłach, zjawach, aniołach i czarownicach;

11.2. Procesy o czary w Europie wczesnonowożytnej:

• Apogeum wiary w czarownictwo nastąpiło w latach 20. XIV wieku w okresie pontyfikatu papieża Jana XXII, który wydał edykt „Super illius specula”, w którym polecał, aby na całym obszarze Kościoła karano za czary tak jak za herezje;

• W 1487 roku niemiecki inkwizytor Heinrich Kramer opublikował dzieło „Młot na czarownice”, gdzie podał szczegółowe cechy czarownic;

• Polowania na czarownice;

• W Europie w latach 1400-1800 skazano na śmierć za czary w legalnych procesach około 50 tysięcy osób;

11.3. Oświeceni i analfabeci:

• Przyswojenie umiejętności pisania przez społeczeństwo europejskie było jedną z największych przemian dokonanych w czasach wczesnonowożytnych;

• W XVI-XVIII wieku nastąpił proces alfabetyzacji – umiejętności pisania i czytania;

• Wraz z wynalezieniem przez Gutenberga ruchomej czcionki liczba książek w domach zaczęła wzrastać, choć nie wszystkim się to podobało;

• Filippo di Strata – „pióro jest dziewicą, druk jest kobietą rozpustną”;

• Nowy okres w dziejach szkolnictwa wyższego zaczął się wraz z założeniem uniwersytetu w Wittenberdze w 1502 roku – dało to początek reformie religijnej i związanej z nią daleko idącej reformie uniwersytetów, uniwersytet określił się jako Academia Vitebergensis i tym samym opowiedział za humanizmem;

• Matematycy: Francois Viete, Simon Stevin, Galileusz, Rene Descartes, Pierre de Fermat, Christian Huygens;

• Paradygmat matematyczny – wiązał się z wprowadzeniem metody eksperymentalnej, dzięki takim uczonym jak chemik Robert Boyle, fizyk Isaac Newton I lekarz Herman Boerhaave doświadczenie stało się uznaną drogą badań naukowych;

• Uniwersytety wczesnonowożytne w coraz większym stopniu ograniczały swoje programy nauczania;

• Zmiany w systemie oświaty wyższej – uniwersytet określano jako seminarium ecclesiae ac reipublicae, zakład naukowy dla Kościoła i państwa;

• W XII wieku nadmierna liczba osób z ukończonymi studiami stała się powodem niepokojów społecznych i motywem przewodnim krytyki pod adresem uniwersytetów;

• Redukowano liczbę studentów i ewentualnie uniwersytetów, by uzyskać równowagę między liczbą kończących studia a zapotrzebowaniem na rynku pracy, rewizja programów nauczania, by dostosować go do bardziej praktycznego kształcenia w danym zawodzie;

• Maurycy Orański zakłada w 1600 roku szkołę matematyki i inżynierii;

• Powstawanie wyższych szkół specjalistycznych np. szkoła dla chirurgów w Den Haag, Paryżu, szkoły artylerii w Douai, itd.;

• Uniwersytety wyjątkowo skutecznie broniły też monopolu na nadawanie stopni i tytułów naukowych;

• Reformacja przyniosła powstanie szkolnictwa wyznaniowego;

• Trzy rodzaje szkół wyższych:
  - uniwersytety protestanckie (kształcenie pastorów, np. Wittenberga, Heidelberg, Strasburg, Genewa);
  - uniwersytety katolickie (kształcenie szermierzy kontrreformacji, np. Paryż, Lowanium, Wiedeń, Graz, Wurzburg, Kolonia);
  - uniwersytety prowadzące tolerancyjną politykę wobec swych studentów i nie zwracały uwagi na ich wyznanie;

• Rewolucja naukowa XVII wieku:
  - 1543 r. ­ - „O obrotach sfer niebieskich” Mikołaja Kopernika;
  - 1687 r. – „Philosophia naturalis principia mathematica” Izaaka Newtona;
  - 1531 r. – dzieło Galena (lekarz);
  - 1543 r. – dzieło „De humani corporis fabrica” lekarza Andreasa Vesaliusa, twórcy nowożytnej anatomii;
  - 1628 r. – „De motu cordis” lekarza Williama Harveya, mechanizm krążenia krwi w ludzkim ciele i rola serca w krwiobiegu;
  - 1623 r. – pierwsza maszyna licząca Wilhelma Schickarda (rok później własną skonstruował Blaise Pascal);
  - 1620 r. – „Novum Organum” Francisa Bacona, celem nauki jest zagwarantowanie człowiekowi panowania nad naturą;

• Powstanie akademii nauk:
  - Akademia Rysiów Federico Cesi;
  - 1657 r. – Accademia del Cimento założona we Florencji;

• 1624 r. – „Nowa Atlantyda” Francisa Bacona;

• 1645 r. – Robert Boyle zakłada stowarzyszenie uczonych, które dało początek słynnemu Royal Society, powołane oficjalnie do życia w 1662 r. przez króla Karola II;

• 1666 r. – Królewska Akademia Nauk w Paryżu założona przez Jeana Baptiste’a Colberta;

• 1677 r. – „Lexicon universale” Jacoba Hoffmanna, encyklopedia;;

• 1751 r. – “Encyklopedia, czyli rozumowany słownik nauk, sztuk i rzemiosł” Denisa Diderota;

• Jean Le Rond d’Alembert – matematyk i fizyk;

11.4. Recepcje i kodyfikacje prawa:

• W XVI wieku nastąpiło zaostrzenie represji karnych wobec fali przestępczości wywołanej wzrostem liczby ludności oraz niepokojami społecznymi;

• Ordynacje karne – miały charakter instrukcji opracowywanych na potrzeby wymiaru sprawiedliwości, przy czym za najważniejsze były uważane przepisy o charakterze proceduralnym i organizacyjnym, a prawo karne materialne było im wyraźnie podporządkowane;

• 1532 r. – ogłoszenie niemieckiej kodyfikacji prawa karnego w Rzeszy „Constitutio Criminalis Carolina” przez Karola V, kodeks zawierał tzw. klauzulę salwatoryjną, mówiącą, że jest on jedynie źródłem pomocniczym w stosunku do praw regionalnych;

• Jasne zdefiniowanie poszczególnych przestępstw w „Carolinie”;

• 1539 r. – „Ordonnance sur le fait de la Justice” we Francji;

• 1570 r. – ordynacja karna ogłoszona w hiszpańskich Niderlandach;

• Ordynacja kryminalna Filipa II dla hiszpańskich Niderlandów była dziełem wybitnego prawnika niderlandzkiego Josta Damhoudera;

• Nowy system procedury karnej zwany procesem inkwizycyjnym, w którym oskarżyciel nie ponosił odpowiedzialności za faktyczny przebieg procesu;

• Denuncjacja lub oficjalne oskarżenie przestępcy, wyeliminowanie odpowiedzialności oskarżyciela;

• Absolutnie konieczną rzeczą jest przed wydaniem wyroku przez sąd zupełny dowód winy;

• Najważniejszą postacią dla dziejów francuskiej myśli kodyfikacyjnej w XVI wieku był Francois Hotman, autor „Francogallia”;

• Europejski ruch humanitarny – Christian Thomasius;

• Monteskiusz – Krytykował stosowanie tortur oraz nadmierną surowość represji karnej, wydał „O duchu praw”, dobry ustawodawca powinien zapobiegać przestępstwom, niż je karać;

• Cesare Beccaria – opublikował w 1764 roku „Dei delitti e delle pene” (O przestępstwach i karach), jedynym celem kary jest jej użyteczność w procesie prewencji ogólnej i szczególnej; Wolter nazwał jego pracę „kodeksem ludzkich uczuć”;

Rozdział 12:
[ Rozróżnieni w wierze ]

12.1. Przyczyny reformacji:

• Papieże zaprzestali głoszenia kazań i udziału w pogrzebach, a mszę odprawiali publicznie tylko trzy razy w roku;

• Elitarny charakter rytuału świeckiego monarchy;

• Praktyka sprzedaży urzędów;

• Beneficja kościelne uchodziły za dobre źródło utrzymania dla młodych ludzi chcących studiować i dla intelektualistów nieposiadających własnego majątku;

• Proboszczów w parafiach musieli zastępować wikariusze;

• Poziom wymagań wobec kleryków przed dopuszczeniem do wyższych święceń kapłańskich był bardzo niski;

• Zepsucie obyczajów wśród duchowieństwa parafialnego;

• Kler zakonny edukował religijnie wiernych;

• Przyczyny reformacji:
  - dominacja szlachty przy obsadzaniu wyższych godności kościelnych i zachowanie świeckiego trybu życia, dystans między wyższym i niższym klerem;
  - deformacja i urzeczowienie praktyki kościelnej;
  - fiskalizacja i komercjalizacja administracji kościelnej;
  - spory i niejasności teologiczne;
  - pozycja papiestwa;

12.2. W oczekiwaniu na nową epokę – reformacja w Niemczech:

• Żądania zwołania soboru;

• „Wielki herezjarcha, który nadejdzie z północy” – Marcin Luter:
  - „Dysputa o skuteczności odpustów” – 95 tez przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 31 października 1517 roku;
  - przyczyną wystąpienia Lutra była masowa sprzedaż odpustów prowadzona przez dominikanina Johannesa Tetzela;
  - Listy odpustowe – imienne zaświadczenia, które w zamian za złożenie ofiary całkowicie uwalniały wiernych, żywych i umarłych od kary za popełnione grzechy lub umarzały ich część;
  - w swych tezach Luter zakwestionował rolę papieża jako wyłącznego dysponenta zasług świętych, twierdząc że owe zasługo są dostępne bez żadnych ograniczeń każdemu chrześcijaninowi;
  - 1520 r. – „Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego” – Luter zwrócił się do szlachty z apelem, aby przejęła na siebie wprowadzenie w życie stworzonego przezeń projektu religijnej reformy;
  - „O niewoli babilońskiej kościoła” – zwracał się za jej pośrednictwem przede wszystkim do świata uczonych, aby uświadomić im, w jaki sposób kościół rzymski w ciągu ostatnich stuleci określał swoją doktrynę w sakramentach, sprzeniewierzając się tym samym treści „Pisma świętego”;
  - „O wolności chrześcijanina” – wyjaśniał zagadnienie wolności i relacji między wiarą a uczynkami;

• 15 czerwca 1520 papież wydał bullę „Exurge Domine et iudica”, w której zagroził Lutrowi ekskomuniką;

• Sejm w Wormancji;

• Przekład Pisma Świętego na język niemiecki;

• W Boże Narodzenie 1521 r. Andreas Karlstadt odprawił pierwszą całą mszę w języku niemieckim;

• Prorocy znikawscy – głosili apokaliptyczne proroctwa, twierdząc, że zostali natchnieni przez Ducha Świętego;

• Bunt rycerski – 1522-1523;

• Wojna chłopska – 1524-1526;

• 1525 r. – postulaty chłopów zebrane w tzw. dwunastu artykułach opublikowanych w Memmingen w Szwabii;

• „Przeciwko morderczym i rozbójniczym bandom chłopskim” Marcina Lutra, zachęcająca książąt do krwawej rozprawy z buntownikami;

• Rozwój reformacji w Niemczech;

12.3. Reformacja w innych krajach europejskich:

• Reformacja w Szwajcarii rozpoczęła się od kazania wygłoszonego przez Huldrycha Zwingliego w Katedrze w Zurychu;

• Jan Kalwin – „Christianae religionis institutio”, „Ordonnances ecclesiastiques”;

• Obyczajowy rygor za czasów Kalwina;

• W Anglii reformacja przyczyniła się do przekształceń w Kościele i reformy państwa;

• 1531 r. – zjazd duchowieństwa w Canterbury;

• Listopad 1534 r. – parlament angielski uchwalił ustawę nazwaną Aktem supremacji, która władcę uczyniła zwierzchnikiem Kościoła w Anglii;

• 1536 r. – Synod angielski pod przewodnictwem Thomasa Cromwella przyjął wyznanie wiary w tzw. „Dziesięciu artykułach”;

• Styczeń 1549 r. – wydanie „Book of common prayer” autorstwa Cromwella;

• 1559 r. – Królowa Elżbieta I Tudor ogłosiła się “najwyższym duchowym I świeckim rządcą królewstwa”;

• George Wishart spalony na stosie, zastępuje go John Knox;

• Grudzień 1560 r. – zostało otwarte pierwsze powszechne zgromadzenie reformowanego Kościoła szkockiego, przyjęcie „Księgi dyscyplinarnej”;

• 21 stycznia 1535 r. – tzw. „procesja ognia” we Francji;

• 1548 r. – Henryk II powołuje do życia specjalny sąd nazwany chambre ardente, który miał sądzić heretyków;

• Confessio Gallicana - wspólne wyznanie wiary przedstawicieli francuskiego reformowanego Kościoła, 1559 r.;

• Marzec 1561 r. – kolokwium w Poissy;

• Założycielem kościoła kalwińskiego w Niderlandach był Guy de Bres; „Confessio Belfica”;

• W Danii w trakcie zjazdu panów obradującego w Odense w 1527 roku uchwalono edykt tolerancyjny, zezwalający zwolennikom Lutra na swobodne wyznawanie jego idei;

• 1530 r. – „Confesio Hafnica” Hansa Tausena w Danii;

• W Szwecji – sejm w Vasteras z 1527 roku;

• 1541 r. – pierwszy przekład Biblii po szwedzku – Biblia Wazy;

• Finlandia – Michael Agricola;

• Leonard Stockel – „nauczyciel Węgier”, „Confessio Pentapolitana”;

• Johannes Honterus – Siedmiogród;

• 1 lisropada 1559 r. – synod w Marosvasarhely;

12.4. Wojny religijne:

• 1531 r. – książęta protestanccy Rzeszy powołali do życia sojusz polityczno-militarny, nazwany związkiem szmalkaldzkim od miasta Schmalkalden, w którym go zawarto;

• „Regensburska książka” zawierająca 33 artykuły dotyczące różnych spornych kwestii religijnych;

• 27 kwietnia 1547 r. – bitwa pod Muhlbergiem;

• „Sejm zbrojny” – od jesieni 1547 do lata 1548, układ „Interim”;

• 1555 r. – pokój religijny w Augsburgu;

• 1562-1594 r. – wojna domowa we Francji;

• 20 września 1562 r. – traktat w Hampton-Court;

• 19 marca 1563 r. – pokój w Amboise;

• 8 sierpnia 1570 r. –pokój w Saint-Germain;

• 23/24 sierpnia 1572 r. – noc św. Bartłomieja;

• Liga Katolicka we Francji;

• Wojna trzech Henryków – zwycięstwo Henryka Bourbona;

12.5. Reforma Kościoła katolickiego czy kontrreformacja:

• Za pontyfikatu Pawła III wydano w 1537 roku dokument „Consilium de emandanda Ecclesia”, w którym wymieniono zmiany, jakie powinny zostać w Kościele przeprowadzone;

• Kongregacja Świętego Oficjum – powołana do życia w 1542 roku, narzędzie zapewniające kościelną kontrolę nad sumieniami;

• 19 listopada 1544 r. – Bulla Laetere Hierusalem;

• 13 grudnia 1545 r. – sobór w Trydencie;

• 11 marca 1547 r. – zgromadzenie w Bologii;

• 1562-1563 r. – obrady w Trydencie;

• Dekret o obowiązku rezydencji;

• 1566 r. – „Katechizm trydencki”;

• 1564 r. – „Professio fidei Tridentinae”;

12.6. Konfesjonalizacja:

• Teza o centralnym miejscu religii w życiu jednostki;

• Pojęcie pojawiło się na początku lat 80. XX wieku w historiografii niemieckiej;

• W wielu przypadkach dochodziło do współpracy między Kościołem a państwem;

12.7. Misje. Rozwój chrześcijaństwa na świecie:

12.8. Prawosławie i wschodnie Kościoły chrześcijańskie:

12.9. Ekspansja islamu:

12.10. Inne wielkie systemy religijne Azji:

Rozdział 13
[ Zmienne mody i wrażliwości estetyczne ]

13.1. Pojęcie humanizmu:

• Humanizm wywodzi się ze studia humanitaris , łacińskiego programu nauczania w wiekach średnich, który skupiał się na siedmiu przedmiotach – czterech w quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka) i trzech w trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka);

• Humaniści podkreślali na nowo znaczenie gramatyki i retoryki i zastosowali je do piśmiennictwa historycznego oraz do poezji;

• Długofalowy proces, nacechowany ogromną różnorodnością postaw i kierunków rozwoju, charakteryzujących się wspólną, podstawową inspiracją, której początki datują się w kulturze włoskiej w XIV wieku;

• Istota humanizmu polegała na wypracowaniu nowego ideału formowania „człowieka pełnego” oraz na przekonaniu, że cel ten może zostać osiągnięty jedynie przez powrót do wielkich dokonań filozoficznych i artystycznych dwóch kultur – greckiej i rzymskiej;

• Lorenzo Valla – zajmował się badaniem języka łacińskiego i już za żucia był sławiony jako autor dzieła na temat łacińskiej sztuki wymowy:
  - 1439 r. – „Darowizna Konstantyna”, napisana pod patronatem neopolitańskiego Alfonsa V Wspaniałomyślnego – była dokumentem, według którego pierwszy cesarz chrześcijański miał przyznać papieżowi Sylwestrowi I zwierzchność nad innymi patriarchamni i władzę równą cesarzowi w cesarstwie zachodnim;
  - „Adnotacje do Nowego Testamentu” – podwaliny chrześcijańskiego humanizmu;

13.2. Humanizm w Europie:

• John Colet – wykładał na Oksfordzie, zapalony reformator, potępiał m.in. spowiedź uszną i celibat duchownych;

• Erazm z Rotterdamu – „Podręcznik żołnierza Chrystusowego”, devotio moderna - ruch dążący do zlaicyzowania klasztorów, nazywany „księciem humanizmu”, krytykował i ośmieszał struktury władzy kościelnej przede wszystkim w „Pochwale głupoty”, bezpodstawnie oskarżany o luteranizm, dążył do reformy kościoła, a nie jego podziału (nie był więc konsekwentny w swoim postępowaniu);

• Tomasz a Kempis - „Naśladowanie Chrystusa”;

• 1530 r. – Franciszek I zakłada Collegium Regium Galliarum (ta nazwa do 1795 r., potem Colege de France);

• Inni humaniści: Jacques Lefevre d’Etaples (przekład Nowego Testamentu na język francuski w 1523 roku), Giovanni Pico della Mirandola, Marcello Ficina, Francois Rabelais (antyklerykalizm);

13.3. Renesans, czyli powrót do antyku:

• Renesans był zjawiskiem globalnym w historii myśli i obyczajów, co oznacza, że jego przejawy mieszały się i nawarstwiały, pozostając w ścisłym powiązaniu ze sobą, oraz że jego twórcy świadomie sprzyjali owej integracji;

• Określenie „renesans” od łacińskiego „renascentia”, a stąd włoskie „rinascimento”, francuskie „renaissance” oraz analogiczne terminy w innych europejskich językach;

• Określenie to upowszechniło się w połowie XIX wieku, przyczyniła się do tego praca wybitnego szwajcarskiego historyka Jacoba Burckhardta „Kultura odrodzenia we Włoszech” z 1860 roku;

• Francesco Petrarka – pierwszy, który jasno zaproponował powrót do starożytności i pierwszym, który rozumiał, że ten powrót może być jedynie nawiązaniem do idei antycznych, a nie realizowaniem doktryny fideistycznej;

• Podstawa humanistyczna pojmowała sztukę jako poszukiwanie wartości samych w sobie;

• „Idea małego świata” – człowieka;

• Pico della Mirandola – „Mowa o godności człowieka”;

• 1450 r. – intelektualną stolicą Zachodu stała się Florencja, od 1434 roku zarządzana przez Kosmę Medyceusza zwanym Starszym;

• Idea mecenatu – rekonstrukcja klasztoru San Marco, ozdobienie starej zakrystii w kościele San Lorenzo przez Donatello;

• Założenie Akademii Florenckiej;

• Pisanello, Leone Battista Alberti;

• W pływ humanizmu jest wyraźnie widoczny przede wszystkim w działalności Albertiego, który był malarzem, medalierem i architektem zafascynowanym urbanistyką:
  - fasada kościoła Santa Maria Novella;
  - projekty dzwonnicy w Ferrarze i kościoła Sant’ Andrea w Mantui;
  - projektant świątyni w Rimini (1450 r.);
  - 1475 r. – traktat „Ksiąg dziesięć o sztuce budowania”, który narzucił kanony klasyczne platońskim podstawom „piękna idealnego”;

• Filippo Lippi – najsłynniejszy malarz florencki XV wieku, mnich z zakonu karmelitów:
  - „Madonna z Tarquinii” – obraz nowatorski z ikonograficznego punktu widzenia, temat Madonny z Dzieciątkiem potraktowany bardzo emocjonalnie, po raz pierwszy w malarstwie włoskim Madonna pojawiła się we wnętrzu mieszkalnym (podkreślenie ludzkiej natury Jezusa i Maryi);

• Antonio Pollaiuolo – pierwszy włoski artysta, który w grafice i freskach przedstawił akt męski, złotnik, artysta introligator, projektant haftów i malarz;

• Girolamo Savonarola – z okazji karnawału wskrzesił on średniowieczny obyczaj stosów próżności, na których palono przedmioty zbytku (kosztowne suknie damskie, kości, karty do gry);

• L eonardo da Vinci – wszechstronnie uzdolniony malarz, architekt, rzeźbiarz, wynalazca:
  - „Mona Lisa”;
  - „Ostatnia wieczerza”;
  - projekty wyprzedzające jego czasy: koncepcje helikoptera i czołgu, podwójnego kadłuba łodzi, itd.;

• Michał Anioł Buonarotti – uważał się wyłącznie za rzeźbiarza, autor godnych podziwu wierszy, gorliwy katolik (w przeciwieństwie do Leonarda):
  - największy fresk na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie;
  - nawiązanie do Donatella Pollaiuola, Verrocchia oraz sztuki antycznej;

• Rafael – malarz, poeta, rzeźbiarz, archeolog, architekt:
  - kaplica Chigich w kościele Santa Maria del Popolo;
  - Villa Madama;
  - projekt Palazzo Pandolfini;

• Tycjan – pierwszy malarz, dla którego kolor był najważniejszym środkiem wyrazu plastycznego, zadaniem koloru w jego dziełach malarskich jest stworzenie tła, oddanie atmosfery oraz ucieleśnienie zmysłowości przedmiotów;
  - stworzenie „triumwiratu” wraz z architektem i rzeźbiarzem Andreą Sansovinem oraz Pietrem Aretinem;

• W drugiej połowie XV wieku renesans rozprzestrzenił się na całą Europę;

• 1502 r. – Andrea da Fiesole (Andrea Ferrucci) wybudował kaplicę w Grazu (Austria);

• Do przyspieszenia ekspansji włoskiego renesansu przyczyniły się wojny włoskie;

• Giovanni Giocondo – słynny architekt z Werony, sprowadzony do Francji przez Ludwika XII:
  - Most Notre Dame;
  - zamek w Gaillon;

• P rzekształcanie średniowiecznych zamków obronnych w renesansowe pałace zapoczątkowano w Blois i Chambord;

• Philibert Delorme:
  - zamek w Anet (1547 r.);
  - ogrody Tuileries;

• Andrea del Sarto:
  - szkoła w Fontainebleau;

• Jean Cousin:
  - pierwszy francuski akt: „Eva Prima Pandora”;
  - „Księga o perspektywie”;

• 1531-1561 r. – wzniesienie katedry w Sewilli w stylu gotyckim;

• S tyl plateresco - styl w architekturze nawiązujący do geometrycznej ornamentyki mauretańskiej. Styl powstał w Hiszpanii pod koniec XV wieku z połączenia mudejar, rodzimej odmiany późnego gotyku (tzw. stylu izabelińskiego) oraz architektury renesansu lombardzkiego i toskańskiego. Styl charakterystyczny dla okresu architektury wczesnego renesansu w Hiszpanii. Cechował się bardzo bogatą dekoracją, dużym nagromadzeniem zawiłych, mocno zagęszczonych i nieregularnych ornamentów przypominających te stosowane w złotnictwie. Głównymi elementami zdobiącymi były kandelabrowe kolumny, motywy heraldyczne, rzeźbione płyciny i ażurowe ornamenty:
  - ratusze w Brugii i Antwerpii;

• Sztuka niemiecka: drewniane ołtarze, arcydzieła Tilmana Riemenschneidera:
  - „Ołtarz Przenajświętszej Krwi” w kościele św. Jakuba w Rothenburgu;
  - podkreślanie naturalnej barwy drewna;

• Michael Pacher – malarz i rzeźbiarz;

• Albrecht Durer – malarz akwarelista, grafik:
  - „Autoportret” (1484 r.);
  - dążenie do zgeometryzowanych form, wielkości i równowagi kolorystycznej;
  - jego dzieła były świadectwem humanistycznego wyrażania niepokoju religijnego;
  - „Adam i Ewa” (1507 r.);
  - „Czterej Apostołowie”;

• Matthias Grunewald – scena z Ukrzyżowania w środkowej części zamkniętej nawy w klasztorze w Isenheim;

• Reformacja w Niemczech wpłynęła na zahamowanie rozwoju sztuki;

• Luter, zakazując kultur świętych wizerunków, przyczynił się do odrzucenia malarstwa ołtarzowego;

• Holandia nie poddała się wpływom włoskiego renesansu – Hieronim Bosch;

• P eter Bruegel Starszy – niderlandzki malarz i rysownik, tworzył w Antwerpii:
  - podejmował tematy średniowieczne w całkiem nowej wizji „nieskończoności”;
  - „Wieża Babel”;
  - „Triumf Śmierci”;
  - łączenie realizmu z tematami mitologicznymi;
  - „Pejzaż z upadkiem Ikara” (1558 r.);
  - dzieła w duchu bliskim „panteizmowi” filozofów renesansu;
  - „Burza”;
  - cykl „Pory roku”;

• Christophe Plantin – drukarz i księgarz;

• Abraham Otrelius - geograf, kartograf, historyk i wydawca map;

• Joahim Patinir – twórca pejzaży flamandzkich;

• Paolo Veronese - jeden z najwybitniejszych włoskich malarzy renesansu, działający w Wenecji:
  - „Uczta w domu Leviego”;

• Manieryzm – transformacja renesansu związana ze zmianą mentalności, a także kierunkiem w sztuce i literaturze włoskiej ukształtowanym w XVI wieku, stanowił pośredni etap między renesansem i barokiem;

• Manieryzm w sztuce – charakteryzował się wyrafinowaniem formalnym, dekoracyjnością, wprowadzeniem wątków fantastycznych i naciskiem na ekspresyjność, początkowo określenie nie miało pejoratywnego znaczenia, wskazywał na poszukiwania stylistyczne i pewne zaślepienie u współczesnych w dążeniu do odtworzenia maniery, czyli sposobu malowania tego lub innego artysty, a następnie fascynację „wielką manierą”, która była stylem dominującym w Rzymie około 1520 roku;

• Manieryzm najpierw pojawił się w Toskanii, a zapoczątkował go tam Jacopo Pontormo, również Rosso Fiorentino, Domenico Beccafumi, Agnolo Bronzino, Benvenuto Cellini („Perseusz z głową Meduzy”, „Pamiętniki”);

• Manieryzm w rzeźbie zapoczątkowali florentczyk Giovanni Angelo Montorsoli i wenecjanin Domenico Campagnola, a także Baccio Bandinelli;

13.4. Barok, czyli przepych na usługach władzy:

• Barok – od „barocco”, czyli perła o nieregularnym kształcie lub z francuskiego „barogue” – bogactwo ozdób;

• Barok wyrastał ze stagnacji, która od końca XVI wieku ogarnęła znaczną część Europy, odpowiadał przede wszystkim potrzebom szlachty;

• Hiszpania, Włochy, Niemcy, Europa Wschodnia;

• Hedonistyczne cechy kultury baroku, życie dworów królewskich, książęcych i szlacheckich przepełnił ceremoniał;

• Świat postrzegano jako wielki teatr, w którym każdy ma do odegrania własną rolę;

• Dekoracja służyła temu, aby odwrócić uwagę od szarości dnia codziennego i przekonać, że życie to tylko sen;

• Życie doczesne to tylko etap przejściowy do życia wiecznego;

• Kultura Baroku najszybciej rozwinęła się w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech;

• W Hiszpanii na uniwersytetach w Salamance i Coimbrze ukształtowała się neoscholastyczna ideologia odradzającego się Kościoła katolickiego;

• Najwyższy stopień rozwoju sztuka baroku osiągnęła w architekturze;

• Wykorzystanie perspektywy;

• Wszystkie rodzaje sztuk plastycznych zostały podporządkowane architekturze;

• Gianlorenzo Bernini – działalność związana z Rzymem:
  - kolumnada Bazyliki św. Piotra;
  - schody pałacu watykańskiego łączącego go z bazyliką;
  - kościół św. Andrzeja na Kwirynale;

• Francesco Borromini:
  - kościół San Carlo Alle Quatttro Fontane w Rzymie;

• Słynna Okrągła Wieża przy kościele uniwersyteckim w centrum Kopenhagi;

• Wersal;

• Barok kościelny:
  - opactwa austriackie i południowoniemieckie Melk i Ottobeuren;
  - praski Strahov;
  - kościół św. Karola Boromeusza;

• Muzyka kościelna:
  - organista w Lubece Franz Tunder;
  - Dietrich Buxtehude;

• „Abdenmusik” – specjalne koncerty wieczorne;

• Opera narodziła się w barokowych Włoszech pod koniec XVI wieku, początkowo było to widowisko dworskie, a publiczność składała się z książąt, dworaków i ambasadorów;

• 1637 r. – w Wenecji otwarto Teatro di San Cassino, gdzie odbył się pierwszy publiczny spektakl operowy;

• Luigi Rossini – „Orfeusz”;

• „The Siege of Rhodes” – pierwsza angielska opera, wystawiona w 1656 roku w Rutland House;

• Jean Baptiste Lully – twórca francuskiej opery narodowej;

• Recytatyw - śpiew zbliżony do deklamacji;

• Jean Philippe Rameau – doprowadził operę francuską do doskonałości;

• Wzorcem dla wszystkich sal operowych Europy w XVIII wieku stała się sala Tor di Nona w Rzymie, wybudowanego w 1671 roku przez Carla Fontanę;

• Claudio Monteverdi – pierwszy wielki twórca operowy, skrzypek i kompozytor:
  - „Orfeusz” (1607 r.);
  - „Ariadna” (1608 r.);
  - „Powrót Ulissesa do ojczyzny” (1640 r.);
  - „Wesele Eneasza i Lavinii” (1641 r.);
  - „Koronacja Poppei”;

• Lata 1620-1645 to okres największego rozkwitu rzymskiej szkoły operowej;

• Opera buffa – łatwiejszy wariant opery, powstały za sprawą kardynała Giulia Rospigliosiego, opera komiczna;

• Alessandro Scarlatti – mistrz opery neopolitańskiej;

• Libreciści – Apostolo Zeno, Pietro Metastasio;

• Literatura baroku:
  - Miguel Saavedra de Cervantes;
  - Lope de Vega;
  - Pedro Calderon de la Barca („Alkado z Zalamei”, „Lekarz swojego honoru”);
  - Giambattista Marino;
  - Pierre Cocneille;
  - John Milton;
  - Andreas Gryphius;
  - Hans J. von Grimmelshausen;
  - Joost van del Vondel;
  - Ivan Gundulić;
  - Jan Andrzej Morsztyn;
  - Samuel Twardowski;
  - Wacław Potocki;
  - Miklós Zrinyi;

• Powieść łotrzykowska – w Hiszpanii, Miguel de Cervantes:
  - „Don Kichote”;
  - „Nowele Przykładne”;
  - powieść hiszpańska cechowała się pogłębionym opisem życia warstw ubogich i intymnych frustracji głównych bohaterów;

13.5. Kultura i sztuka oświecenia:

• Na przełomie XVII i XVIII wieku dominował barok, w drugim ćwierćwieczu natomiast znaczne wpływy osiągnęło rokoko, rozwinął się neoklasycyzm, a pod koniec stulecia wzrosło zainteresowanie ideą wrażliwości oraz estetycznymi wartościami związanymi z naturą;

• Stylistyczny pluralizm;

• Rokoko – termin po raz pierwszy użyty w 1755 toku przez Charlesa-Nicolasa Cochina młodszego, który wyróżnił rokoko jako odrębny styl w meblarstwie i dekoracji wnętrz;

• Rokokowe wnętrza cechowały się zastosowaniem luster oraz rzeźbionych w drewnie paneli ściennych, płynnością linii i wykorzystaniem w zdobnictwie motywów muszli i liści;

• Od „rocaille” – szklistej, mieniącej się jak muszle substancji o barwie wody morskiej, używanej do budowy sztucznych grot, lub francuskiego „coquille” – muszla;

• Rokoko cechuje estetyka środowiska stworzonego przez człowieka, w którym podstawową rolę odgrywała przyjemność;

• Jean Antoine Watteau – malarz, stworzył gatunek fete galante – wytwornych pełnych fantazji rysunków z natury;

• Krytykowany przez Denisa Diderota – sztuka dla przyjemności jest czymś niestosownym;

• Neoklasycyzm – świadoma reakcja na wybujały, zdaniem jego zwolenników, erotyzm sztuki baroku, czerpał inspiracje z dzieł klasycznego antyku, zaszczepiał wartości cnoty;

• Jacques Louis David – główny reprezentant neoklasycyzmu, nadworny malarz Napoleona Bonaparte;

• Jean Jacques Bachelier – „Milo z Krotonu”;

• Johann Wolfgang von Goethe – “Sturm und Drang” (niemiecki kierunek literacki), “Cierpienia młodego Wertera”, udręka I samotność bohatera romantycznego;

• Chinoiserie – ornamentyka przesycona motywami sztyki chińskiej, powszechna w architekturze pałacowej całej ówczesnej Europy;

• Jan Sebastian Bach – 60 chorałów, 90 oratoriów, łączenie elementów chorału ludowego z kunsztowną polifonią, opracowanie zasad kompozycyjnych fugi – wielogłosowej formy muzycznej, wokalnej lub instrumentalnej, w której poszczególne głosy podejmują ten sam temat, twórca świeckiej muzyki wokalnej i instrumentalnej;

• Georg Friedrich Handel – niemiecki kompozytor, 40 oper, „Radamisto”, oratoria: „Mesjasz”, „Juda Machabeusz”;

• Carl Philipp Emmanuel Bach – drugi syn Sebastiana Bacha, jeden z twórców sonaty;

• Johann Christian – twórca stylu galant;

• Joseph Haydn – jeden z najwybitniejszych kompozytorów niemieckich;

• Wolfgang Amadeusz Mozart – opery komiczne: „Wesele Figara”, „Don Giovanni”, „Cosi fan tutte”, opera „Czarodziejski flet”, muzyka do baletu „Les Petits Riens” dla Jeana Georgrsa Noverre’a;

13.6. Kultura i sztuka Chin z dynastii Ming i Quing

13.7. Rozkwit kulturalny Japonii w okresie izolacji

13.8. Kultua i sztuka w krajach islamu i w Indiach

1.1.Mała epoka lodowcowa:

• Szczególny wpływ na egzystencję człowieka w XVI i XVII wieku miało ujawniające się wówczas, zwłaszcza na półkuli północnej, oziębienie klimatu – tzw. „mała epoka lodowcowa”;

• Jej początki sięgają XIV wieku;

• Prawie zupełne wyludnienie Islandii i zaniechanie przez żeglarzy skandynawskich morskich wypraw do Ameryki;

• Kolejne nasilenie chłodów w XVI i XVII wieku;

• Szwajcaria: oziębienie w latach 1565-1629 r.;

• 1572-1573 r. na 60 lat zamarzło Jezioro Bodeńskie;

• W Szwecji i Finlandii niespotykane wcześniej klęski głodu;

• Północno-wschodnie regiony Rosji europejskiej – głęboki regres osadniczy;

• Niekorzystne zmiany w gospodarce dawnej Rzeczpospolitej;

• W II połowie XVII wieku Morze Bałtyckie całkowicie zamarzło na pięć miesięcy;

• Zmiany w produkcji sukienniczej – wytwarzanie grubszych i cieplejszych sukien;

• Rozwinięcie budownictwa murowanego, lepiej zabezpieczającego przed chłodami;

1.2.Głód:

• Klęska głodu we Francji w XVI-XVIII wieku;

• Głód we Florencji;

• W Polsce głód w XVI wieku w ciągu jedenastu lat;

• Bezpośredni wpływ głodu na wzrost śmiertelności, szczególnie u dzieci i kobiet;

• Największa klęska głodu w Finlandii w latach 1696-1697 r.;

1.3.Dżuma:

• Do początku XVIII wieku najgroźniejszą z chorób nawiedzających poszczególne części świata była dżuma;

• Dwie odmiany dżuma: dymieniczna (atakowała najczęściej) – przenoszona przez pchły pasożytujące na zakażonych szczurach, płucna (występowała dużo rzadziej) – przenoszona drogą kropelkową;

• Epidemie dżumy dymienicznej najczęściej w maju lub czerwcu aż do czterech/siedmiu miesięcy;

• Dymienice – rozległe zmiany ropne w węzłach chłonnych, jeden z objawów dżumy dymienicznej;

• W czasie epidemii mogło wymrzeć nawet 80% zakażonej populacji;

• W miastach zakażonych dżumą powoływano specjalnych lekarzy morowych (balwierzy dżumowych), którzy nosili charakterystyczny ubiór ochronny z maską w kształcie dzioba;

• Leki: driakiew, ocet winny z dodatkiem ziół (tzw. octem siedmiu złodziei), czosnek i alkohol;

• Najskuteczniejsza była jednak kompletna izolacja miejsca dotkniętego zarazą i ścisła kwarantanna osób zagrożonych zakażeniem;

• Francuski historyk Jean-Noel Biraden obliczył, że od końca średniowiecza po koniec XVI wieku w każdej europejskiej społeczności dżuma wracała średnio co 7-10 lat;

• Ostatnie epidemie dżumy wybuchły na Bałkanach w latach 1828-1829 i 1841;

• Szeroki zasięg geograficznego oddziaływania;

• Dżuma często towarzyszyła wojnie;

• Największe epidemie dżumy nawiedziły Polskę w okresie „potopu” szwedzkiego i w czasie wojny północnej;

• Najczęściej umierały dzieci w wieku niemowlęcym, kobiety i ludzie starsi;

• Na początku XVIII wieku epidemia dżumy związana z trwaniem wojny północnej, która rozpoczęła się Azji Środkowej, a następnie rozszerzyła się na inne terytoria, w tym Rzeczpospolitej;

• Domokrążni żydowscy handlarze powszechnie podejrzewani o roznoszenie zarazy;

• Do dziś nie jest wyjaśnione zjawisko wygaśnięcia epidemii dżumy w Europie w XVIII wieku;

• Uważano, że zarazki znajdują się w morowym powietrzu, a sama zaraza jest karą za grzechy;

1.4.Inne choroby zakaźne:

• Dżumę zastąpiła w XVIII wieku czarna ospa atakująca ludzi w różnym wieku i obu płci;

• Jej zarazki Europejczycy przenieśli do Ameryki i w krótkim czasie wyniszczyła ona w znacznym stopniu tamtejszą indiańską ludność;

• Upadek Meksyku, wyniszczonego przez czarną ospę (zmarło 75% ludności);

• W traktacie medycznym z 1775 roku została określona jako „najpowszechniejsza z chorób”;

• Czarna ospa była pierwszą chorobą zakaźną, którą udało się pokonać dzięki szczepionce ochronnej;

• Metodę używania pobranego od chorego płynu surowiczego, którego wcierano w nacięcie skóry u choroby zdrowej, znano wcześniej w Afryce, a zastosowano ją później w Bostonie w 1721 roku;

• Pracę nad udoskonaleniem szczepionki podjął Anglik – Edward Jenner, który w 1796 roku odkrył skuteczną szczepionkę zapobiegającą zachorowaniu na tę chorobę;

• Co kilkanaście lat wybuchały również epidemie cholery, tyfusu i czerwony, odry, duru brzusznego roznoszone przede wszystkim przez żołnierzy podczas licznych wojen toczonych na kontynencie europejskim i poza nim;

• Z Ameryki przywleczono choroby weneryczne – przede wszystkim kiłę, które już na początku XVI wieku rozprzestrzeniły się po całej Europie;

• Pierwsze opisy kiły pochodzą z czasu bitwy pod Fornovo (5 lipca 1485 r.), stoczonej w trakcie wojny neapolitańskiej (pierwsza z tzw. wojen włoskich) – autorem był Marcellus Cumane, który na własne oczy widział zakażonych;

• Wenecki lekarz Antonio Benedetto nazwał chorobę „niemocą francuską” i podjął jej genezę;;

• Syfilis przywieziono z Ameryki i przez Hiszpanię trafił do Europy (Hiszpanie nazywali go bubas);

• Nazwę „syfilis” wymyślił lekarz i filozof Girolamo Fracastoro, który w 1530 roku opublikował poemat „Syfilis albo choroba francuska”;

• W 1905 roku odkryto zarazek kiły – krętek blady;

• W 1909 roku powstał lek na syfilis – salvarsan;

• W 1795 roku nauczono się rozpoznawać i nazwano grypę;

• Gruźlica, gruźlicze zapalenie opon mózgowych, gruźlica płuc, gruźlica jelit, potnica angielska;

Rozdział 4
[ Rzesza w ogniu. Wojna trzydziestoletnia 1618-1648 ]

4.1. Podziały religijne i konflikty wyznaniowe:

• W latach 40. XVI wieku w Rzeszy Niemieckiej pojawili się jezuici:
  - zobowiązani do bezwzględnego posłuszeństwa wobec Boga i papieża;
  - do umocnienia wiary katolickiej wykorzystywali ambonę, konfesjonał, katedry uniwersyteckie, sztukę i teatr;

• Zabiegi rekatolizacyjne w Kolonii i księstwie Bawarii;

• Piotr Kanizy – „Katechizm Mały”, „Katechizm Średni”, „Katechizm Wielki”;

• Fryderyk III Wittelsbach – „Katechizm heidelberski” – wzór dla wielu kalwińskich gmin, starał się wykazać podobieństwo nauki Kalwina z konfesją augsburską;

• Jakob Andrea – kanclerz uniwersytetu w Trybindze, po 13 latach zabiegów z pomocą komisji teologów stworzył on jedno z pomnikowych dzieł dogmatyki luterańskiej – „Księgę Zgody” (1580, Drezno) – w całości powracała do pozycji luterańskich;

• Reformacja i kontrreformacja spowodowały podział Niemiec na dwa wrogie, wzajemnie równoważące się obozy;

• 1555 r. – pokój w Augsburgu, zasada „czyja władza, tego religia”;

• Reservatum ecclesiasticum - reguła, według której po ewentualnym przejściu biskupa na protestantyzm jego ziemie pozostają w rękach Kościoła;

• 1583-1588 – wojna kolońska, wybuchła kiedy Gebhard Truchsess von Walburg (arcybiskup Kolonii), przechodząc na luteranizm, odmówił złożenia urzędu, zwycięstwo książąt katolickich;

• Lorenzo da Brindisi – inaczej Wawrzyniec z Brindisi, włoski kapucyn;

• 15 maja 1608 r. – Unia Protestancka podpisana przez protestanckie księstwa Palatynatu, Neuburga, Wirtembergii, Baden-Durlach, Ansbach, Kulmbach – przez następne 10 lat broniła interesów swoich członków;

• Kryzys w Rzeszy spowodował rozszerzenie Unii na kraje pozaniemieckie;

• 10 lipca 1609 r. – powstanie Ligi Katolickiej, do jego podpisania doprowadził książę bawarski Maksymilian I, członkowie: Bawaria, Kolonia, Moguncja, Trewir, Augsburg, Bamberg, Konstancja, Pasawa, Ratyzbona, Spira, Strasburg, Wuzburg, Wormacja;

• 1612 r. – przymierze obronne z Anglią;

• 1613 r. – przymierze obronne z Niderlandami;

4.2. Epizod czeski (1618-1623):

• Elekcyjne Królestwo Czech – Śląsk, Łużyce, Morawy;

• Kryzys w królestwie czeskim;

• 1599 r. – arcyksiążę Ferdynand wszczął kampanię zmierzającą do przymusowej rekatolizacji poddanych;

• 9 lipca 1609 r. – cesarz Rudolf II podpisuje tzw. list majestatyczny, który gwarantował protestantom w królestwie czeskim pełną tolerancję i powoływał do życia instytucję defensorów, jej zadaniem było natomiast czuwanie nad przestrzeganiem swobód religijnych ludności;

• 1615-1618 – wojna z republiką wenecką;

• Polityka personalna przy obsadzaniu stanowisk namiestników cesarskich;

• Jaroslav Borita i Vilem Slavata – zagorzali przeciwnicy listu majestatycznego;

• 1618 r. – zjazd przedstawicieli szlachty protestanckiej;

• 23 maja 1618 r. – druga defenestracja praska, przedstawiciele obradujących wcześniej stanów udali się na zamek królewski w Hradczanach, gdzie rezydowali namiestnicy cesarscy, doszło tam do kłótni, w efekcie której sekretarza kancelarii dworskiej Philippa Fabriciusa wyrzucono przez okno;

• 30 lipca 1419 r. – pierwsza defenestracja praska;

• Dyrektorium – rząd w Czechach pod władzą stanów czeskich, w skład wchodziło 30 osób, po dziesięciu przedstawicieli magnatów, szlachty i mieszczan, zadaniem dyrektorium było uzyskanie solidarnego poparcia pozostałych państw wchodzących w skład korony czeskiej i pomocy ze strony krajów sąsiednich;

• Melchior Klesl – podjął próbę pośrednictwa między stanami czeskimi a dworem;

• 10 czerwca 1619 r. – bitwa pod Zabłociem, armia Mansfelda rozgromiona przez armię Buquoya;

• 30 lipca 1619 r. – stany krajów czeskich opracowują Confederatio bohemica, nowa ordynacja krajowa, która oznaczała definitywne zerwanie z Habsburgami, korona czeska uważała się od tamtej pory za konfederację samodzielnych państw stanowych;

• 19 sierpnia 1619 r. – detronizacja Ferdynanda II Habsburga;

• 26 sierpnia 1619 r. – królem obrano Fryderyka V;

• 28 sierpnia 1619 r. – nowym cesarzem Ferdynand;

• 8 października 1619 r. – układ Habsburgów z Wittelsbachami w Monachium, w którym to książę bawarski zobowiązywał się do wystawienia armii, mającej walczyć ze zbuntowanymi stanami czeskimi;

• 1620 r. – Liga Katolicka zawiera z Unią Protestancką pakt o nieagresji na obszarze Rzeszy;

• 8 listopada 1620 r. – bitwa pod Białą Górą, oddziały czesko-palatyńskie pod wodzą księcia Chrystiana von Anhalt, zostały rozgromione, a Fryderyk musiał się salwować ucieczką;

• Styczeń 1621 r. – cesarz Ferdynand II ogłosił Fryderyka V banitą Rzeszy;

• Kwiecień 1621 r. – samorozwiązanie Unii Protestanckiej;

• 13 marca 1621 r. – specjalny trybunał nadzwyczajny do karania przywódców;

• Król Zimowy – złośliwe przezwisko Fryderyka V;

4.3. Nieudana interwencja duńska (1624-1629):

• 1623 r. – Francja zawiera porozumienie z Sabaudią i Wenecją w celu przywrócenia dotychczasowych stosunków w dolinie Valtellina;

• Armand-Jean du Plessis – książę Richelieu;

• Ożywienie europejskiej dyplomacji;

• 1625 r. – zgromadzenie krajowe (Landtag) w Luneburgu, ostatecznie wybrano wówczas Chrystiana IV na przywódcę dolnosaskiego okręgu Rzeszy oraz udzielono zgody na werbunek armii;

• Chrystian IV zajmuje Verden i Nienburg;

• 19 grudnia 1625 r. – międzynarodowa koalicja, w skład której wchodziła Dania, Anglia, Holandia i kilka państewek niemieckich;

• Johann Tserclaes von Tilly – dowódca wojsk Maksymiliana;

• Albrecht von Wallenstein – po śmierci żony Lukrecji Neks z Landeku stał się największym posiadaczem ziemskim na Morawach, pułkownik wojsk stanów morawskich, później przeszedł na stronę Habsburgów, gubernator ziemski w Czechach od 1621 roku, jego pozycję na dworze w Wiedniu wzmocnił ślub z Izabelą Katarzyną Harrach;

• 27 sierpnia 1626 r. – bitwa pod Lutter am Barenberge, klęska Danii;

• 1627 r. – zjazd w Muhlhausen, protest przeciwko postępowaniu cesarskich dowódców, żądania zredukowania liczby armii cesarskiej;

• 1 lutego 1628 r. – Ferdynand nadaje Wallensteinowi w lenno księstwo Meklemburgii, czyniąc go tym samym księciem Rzeszy i „admirałem oceanów i Morza Bałtyckiego”;

• Styczeń 1629 r. – rokowania pokojowe w Lubece, zakończyły się podpisaniem pokoju w maju:
  - król duński zmuszony do przyjęcia zobowiązania, że nigdy więcej nie będzie ingerował w sprawy wewnętrzne Rzeszy;
  - Wallenstein pozostawia królowi duńskiemu terytoria, które posiadał jeszcze przed wybuchem konfliktu;

• Militarna interwencja we Włoszech:
  - wiosną 1628 roku Hiszpanie atakują Montferrat;
  - wojsko cesarskie dokonuje oblężenia Mantui, która kapituluje 16 lipca 1630 roku;
  - 13 października 1630 r.– pokój w Ratyzbonie;
  - 6 kwietnia 1631 r. – pokój w Cherasco;

• Nieudana próba rekatolizacji Rzeszy przez Ferdynanda II;

• 1626 r. – bunt protestantów w Górnej Austrii;

• 6 marca 1629 r. – edykt restytucyjny – nakazywał w nieodwołalny sposób zwrot wszystkich ziem kościelnych, które zostały sekularyzowane po 1552 roku (zwrot Bremy, Magdenburga, Halbertadt, Minden, Verden, Cammin, Lubeki, Ratzeburga, Schwerina) + uznanie kalwinizmu za wyznanie zakazane w Rzeszy;

4.4. Lew zza morza zwycięża i ginie (1630-1634):

• 1629 r. – rozejm polsko-szwedzki;

• 1630-1634 r. – szwedzki okres wojny trzydziestoletniej;

• Przyczyny szwedzkiej interwencji w Rzeszy:
  - czynnik religijny: chęć obrony zagrożonego stanu posiadania protestantów niemieckich;
  - czynnik polityczny: władca szwedzki obawiał się, że w razie zwycięstwa Habsburgów zawładną oni Morzem Bałtyckim i zagrożą żywotnym interesom szwedzkim;

• Niepomyślna sytuacja cesarza Ferdynanda II na przełomie 1629/1630 roku – skutek wydania edyktu restytucyjnego, który wywołał ogromny opór stanów protestanckich, konflikt między cesarzem a Ligą Katolicką;

• 1530 r. – sejm w Ratyzbonie;

• Styczeń 1631 r. – układ z Francją w Barwalde (Mieszkowice), w zamian za pomoc finansową Gustaw II Adolf zobowiązał się do przywrócenia utraconej pozycji stanom protestanckim Rzeszy;

• Maj 1631 r. – Johan von Tilly (generał w służbie bawarskiej) zdobywa Magdenburg, pogorszyło to problemy z zaopatrzeniem jego armii;

• 18 września 1631 r. – armia Tilly’ego walczy z armią sasko-szwedzką pod Breitenfield, klęska armii Ligi Katolickiej;

• Maj 1632 r. – Gustaw II Adolf zasiada w Monachium na tronie książęcym Maksymiliana I;

• Lipiec 1632 r. – bitwa pod Alten Veste w pobliżu Norymbergii;

• 16 listopada 1632 r. – bitwa pod Lutzen w Saksonii, zwycięstwo armii szwedzkiej, śmierć Gustawa II Adolfa;

• Axel Oxenstiern – objął władzę w Szwecjii i Rzeszy po śmierci Gustawa II Adolfa;

• 1633 r. – Axel Oxenstiern doprowadza do powstania Związku Heilibrońskiego, w skład którego weszli niemieccy protestanccy książęta w Nadrenii, Szwabii i Frankonii;

• 25 lutego 1634 r. – zamordowanie Wallensteina w Eger (Cheb);

• 6 września 1634 r. – bitwa pod Nordlingen, klęska armii szwedzkiej, załamanie się szwedzkiej hegemonii na południu Niemiec, rozpad Związku Heilbrońskiego;

• Maj 1635 r. – pokój w Pradze;

• W 1613 roku król polski Zygmunt III zawarł sojusz z Habsburgami – obie strony obiecały sobie wzajemną pomoc w razie buntu poddanych oraz prowadzenie zaciągów wojsk w rządzonych przez siebie krajach, Zygmunt III chciał odzyskać tym samym utracony tron szwedzki;

• Lisowczycy – lekka jazda polska pod dowództwem pułkownika Aleksandra Józefa Lisowskiego;

• Listopad 1619 r. – oblężenie Wiednia przez księcia siedmiogrodzkiego Gabora Bethlena;

• 23 listopada 1619 r. – bitwa pod Humiennem, oddziały lisowczyków pokonują nieliczne pozostawione dla obrony księstwa oddziały i rozpoczynają systematyczną grabież, co zmusiło Bethlena do porzucenia oblężenia Wiednia – stąd pierwsza odsiecz wiedeńska;

• Brak poparcia Zygmunta III Wazy dla strony czeskiej:
  - czynnik religijny: jako wychowanek jezuitów zawsze przedkładał interes Kościoła Rzymskokatolickiego nad dobro Rzeczpospolitej;
  - bunt protestantów czeskich przeciw Habsburgom przypomniał mu skierowany przeciw niemu rokosz Zebrzydowskiego;
  - osłabienie Habsburgów pozbawiało ich pomocy w próbie odzyskania tronu szwedzkiego;

4.5. Francuskie przewagi i dyplomacja (1635-1648):

• Francja postanawia przyłączyć się do wojny i jawnie stanąć po stronie niemieckich protestantów;

• Po przystąpieniu Francji do wojny walki nabrały niezwykłej zaciętości, przynosząc zwycięstwa raz jednej, a raz drugiej stronie;

• 1637 r. – Holendrzy zajmują Bredę i odnoszą szereg zwycięstw w wojnie z Hiszpanami w Niderlandach;

• Marzec 1638 r. – Francuzi pokonują armię cesarsko-bawarską pod Rheinfeld, do niewoli dostaje się m. in. Dowodzący armią bawarską Jan von Werth;

• 1637 r. – oblężenie twierdzy Breisach, rok później twierdza skapitulowała, a Alzacja dostała się pod kontrolę francuską;

• Wybuch powstań w Portugalii i Katalonii;

• 1581 r. – królestwo Portugalii dostaje się pod hiszpańskie panowanie, z czym wiązał się spory opór, który wzrastał w czasach panowania Filipa III i Filipa IV;

• 1 grudnia 1640 r. – antyhiszpańskie powstanie przeciwko Filipowi III Habsburgowi;

• 15 grudnia 1640 r. – książę Braganca koronowany na króla Portugalii jako Jan IV Szczęśliwy – koniec panowania Hiszpanii nad Portugalią;

• Lato 1641 r. – powstanie w Katalonii, przyczyną konflikt o prawa stanowe i regionalne, Francja opowiada się po stronie Katalończyków w walce z Kastylijczykami;

• Luty 1636 r. – kanclerz Oxenstierna podpisuje porozumienie z kardynałem Richelieu, faktycznym przywódcą Francji;

• 4 października 1636 r. – Johan Baner odnosi zwycięstwo nad oddziałami cesarsko-saskimi pod Wittstock w Brandenburgii, zajęcie Erfurtu;

• Śmierć cesarza Ferdynanda II – nowym cesarzem Ferdynand III;

• 1638 r. – trzyletni układ z Francją – wspólne cele wojenne, działania militarne, zobowiązanie zawarcia wspólnego pokoju;

• 2 listopada 1642 r. – druga bitwa pod Breitenfeld, klęska oddziałów cesarskich;

• Matthias Gallas – wódz armii cesarskiej, słynął z nieudolności i powszechnie zwany był „niszczycielem armii”;

• Szwedzi rozpoczynają wojnę z Danią – powodem były prowadzone przez króle duńskiego rokowania z cesarzem o zawarcie anty-szwedzkiego sojuszu;

• 23 sierpnia 1645 r. – pokój w Bromsebro, kres mocarstwowej pozycji Danii w basenie Morza Bałtyckiego;

• 6 marca 1645 r. – bitwa pod wsią Jankov;

• 19 marca 1643 r. – bitwa pod Rocroi, zwycięstwo Francuzów nad Hiszpanią;

• Listopad 1643 r. – bitwa pod Tuttlingen, Franz von Mercy pokonuje Francuzów;

• Sierpień 1644 r. – bitwa w okolicach Bryburga Bryzgowijskiego;

• Maj 1645 r. – bitwa pod Mergentheim;

• Marzec 1647 r. – władca bawarski Maksymilian I Wittelsbach podpisuje w Ulm zawieszenie broni z Francją, Szwecją i z Hesją-Kassel;

4.6. Pokój westfalski:

• Jan Jerzy I Wettin – elektor saski, „najbardziej luterański spośród książąt cesarstwa”, wysłał do Wiednia poselstwo z propozycją podjęcia negocjacji pokojowych;

• Maj 1635 r. – pokój w Pradze między cesarzem a Saksonią;

• Zmiana charakteru wojny trzydziestoletniej – z wojny między cesarzem a jego poddanymi przeistoczyła się w konflikt między cesarzem a innymi państwami, które popierały państewka niemieckie;

• 1636/1637 r. – zjazd elektorów w Ratyzbonie, Ferdynand II deklaruje gotowość wybaczenia wszystkim książętom, którzy mu się podporządkowują i obiecuje podjąć rozmowy z obcymi państwami, by dowiedzieć się, na jakich warunkach gotowe byłyby zawrzeć pokój z Rzeszą;

• William Harvey – angielski lekarz, który odkrył krążenie krwi;

• Andreas Gryphius – poeta i dramatopisarz, sonet „Tranen des Vaterlandes”;

• Heinrich Schutz – kompozytor I organist, “Kleine geistliche Konzerte”;

• Peter Paul Rubens – “Okropności wojny”;

• Inne czynniki przemawiające za zawarciem pokoju:
  - kryzys w Hiszpanii i Republice Zjednoczonych Prowincji;
  - początek angielskiej wojny domowej;
  - powstania w Neapolu i Sycylii;
  - rewolty chłopskie i fronda we Francji;
  - wyczerpanie finansowe walczących potęg;

• Papież Urban VIII – jako pierwszy podjął próbę zwołania kongresu pokojowego, próba zakończona niepowodzeniem;

• 25 grudnia 1641 r. – porozumienie w Hamburgu między Francją, Szwecją a cesarzem o zwołaniu międzynarodowego kongresu pokojowego;

• 1642 r. – bitwa pod Lipskiem, klęska armii cesarskiej w Saksonii;

• Sierpień 1645 r. – bitwa pod Allerheim (druga bitwa pod Nordlingen);

• 25 marca 1642 r. – planowane rozpoczęcie obrad kongresu pokojowego;

• Lato 1643 r. – poselstwo cesarskie pojawia się w Munster na obrady pokojowe;

• 5 grudnia 1644 – 24 października 1648 r. – Kongres Westfalski:
  - niemieccy władcy terytorialni zyskują dużą samodzielność;
  - powszechna amnestia dla wszystkich książąt niemieckich;
  - utworzenie ósmego elektoratu dla syna Fryderyka V;
  - pominięcie edyktu restytucyjnego;
  - ogłoszenie w całym cesarstwie tolerancji dla kalwinizmu;

• Podział książąt niemieckich na dwa obozy:
  - corpus catholicorum;
  - corpus evangelicorum;

• 1648 r. - Ustalenia dotyczące spraw religijnych miały zostać zaakceptowane nie zwykłą większością głosów, lecz poprzez przyjacielską ugodę, czyli w drodze kompromisu;

• Styczeń 1648 r. – król hiszpański Filip IV podpisał traktat pokojowy, uznając tym samym suwerenność Republiki Zjednoczonych Prowincji, zgoda na liberalizację handlu na Półwyspie Iberyjskim, zakończenie wojny we Flandrii;

• 24 października 1648 r. – traktat pokojowy:
  - cesarstwo jako całość nie będzie scentralizowane;
  - stworzenie podstaw prawnych absolutyzmu książęcego;
  - cesarz głową organizmu politycznego;
  - Reichstag (sejm Rzeszy) miał się zbierać systematycznie;
  - uznanie niepodległości Szwajcarii;
  - niepodległość Niderlandów;
  - Szwecja otrzymuje Pomorze Przednie, wyspę Rugię, arcybiskupstwo Bremy, biskupstwo Verden;

• Gwarantami pokoju międzynarodowego zostały Francja i Szwecja;

• Pokój westfalski nie zakończył wojny między Hiszpanią i Francją;

• Kraje należące do Habsburgów austriackich zostały zjednoczone pod silną władzą cesarską i dynastia ta stała się potęgą europejską,;

• Okres sekularyzacji polityki europejskiej;

• Wojna spowodowała spadek liczby ludności w Rzeszy z 20 mln do 16 mln;

• Spadek demograficzny z cesarstwie niemieckim;

• Upadek niemieckiej gospodarki – najbardziej ucierpiały tereny: Meklemburgia, Bawaria, Pomorze, Brandenburgia, Śląsk, Turyngia, Wirtembergia, część Palatynatu;

• Wyjątki: miasta portowe (Brema, Lubeka, Hamburg), dobrze prosperujący handel w Lipsku;

• Wiek XVII „wiekiem żołnierza” – nigdy dotąd w Europie nie było tylu wojen i nigdy tak liczne wojska nie były angażowane w działania wojenne, tylko cztery lata całkowitego spokoju;

• Hans Haberle – niemiecki kronikarz, szewc z Ulm;

• Czy wojna trzydziestoletnia była konfliktem religijnym?
  - powstanie czeskie, które dało początek wojnie trzydziestoletniej nie wybuchło z powodów religijnych – wynika to z instrukcji danej przez stany czeskie posłom wysłanym w marcu 1619 r. do władców duńskiego i szwedzkiego;
  - w kolejnych latach kwestie wyznaniowe odgrywały istotną rolę;
  - wrogów nazywano najczęściej papistami lub heretykami;
  - motyw religijny silnie wpływał na cesarza Ferdynanda II i księcia bawarskiego Maksymiliana I, którzy byli głęboko przekonani że zwalczając protestantów czynią to w imię Boże;

Rozdział 5
[ Brytyjska wojna domowa ]

5.1. Anglia Stuartów:

• W XVI-wiecznej Anglii zaczęły się intensywnie rozwijać różne gałęzie przemysłu i handlu;

• Anglia należała do krajów najdotkliwiej odczuwających skutki kryzysu energetycznego;

• Państwo dysponowało złożami węgla kamiennego (zwanego wówczas morskim) – wydobycie w Newcastle upon Tynel, początkowo węgla używano jedynie do ogrzewania, ale z biegiem czasu zaczęli stosować go rzemieślnicy, np. piwowarzy, wytwórcy mydła i hutnicy metali nieżelaznych;

• Rozwój hutnictwa żelaza, budownictwa okrętowego, produkcji garncarskiej i przedmiotów z metalu, sukiennictwa (Norfolkshire, hrabstwa Glocester, Somerset i Wilt, Yorkshire);

• Rozwój handlu – wyparcie cudzoziemskich kupców, zamknięcie hanzeatyckiego kantoru „Stahlhof” w Londynie, powstawanie licznych kompanii handlowych (np. kompania „przedsiębiorczych kupców”), faktorie w Indiach, na Barbadosie, w Wirginii i w Gujanie;

• System cechowy zastąpiony manufakturą;

• Przewaga rolnictwa nad przemysłem;

• Przemiany na angielskiej wsi – osuszanie i meliorowanie bagien, nawożenie ziem marglem i szlamem morskim by podnieść jej wydajność, uprawa roślin okopowych, udoskonalenie narzędzi rolniczych (siewnik), pojawienie się literatury rolniczej (traktaty agronomiczne);

• Leaseholder – renta krótkoterminowych dzierżawców, ruchoma i zależna od rynku;

• Ogradzanie – rugowanie chłopów z ziemi przez ogradzanie (grodzenie) oraz przez radykalne podwyższenie ceny gruntowej;

• Podział chłopów angielskich na freeholderów i copyholderów (przewaga);

• Copyholderzy – prawo do ziemi przez 21 lat, nie mogli swobodnie rozporządzać gruntem, nie wolno było im go sprzedać, zastawić, puścić w dzierżawę bez zgody landlorda;

• Leaseholderzy – krótkoterminowi dzierżawcy, uzależnieni od landlorda;

• Połownicy – uprawiający cudzy grunt za część zbiorów;

• Cottarzy – najmowali się za parobków, wyrobników lub robotników do manufaktur;

• Gentry – klasa pośrednia między arystokracją (czyli parami i członkami Izby Lordów) a chłopstwem, dzielili się na wpływową szlachtę hrabstw (conty gentry) i mniej wpływową szlachtę parafialną (parochial gentry);

• Purytanizm – opozycja przeciw absolutyzmowi władców angielskich, ruch religijno-polityczny od pure – czysty, oczyszczenie anglikanizmu ze wszystkiego, co przypominało kult katolicki, purytanami nazywano tych protestantów, którzy nie byli zadowoleni z zatrzymania reformacji, uważali episkopalny Kościół anglikański za na poły papieski, zwolennicy kalwinizmu, potępiali wszelkie rozrywki, noszenie zbytkowych strojów, muzykę, teatr, itd., domagali się usunięcia z kościołów ozdób, ołtarzy, witraży, obrazów, występowali przeciw nadmiernej liczbie świąt kościelnych;

• Prezbiterianie – część purytan, do której należała burżuazja i część nowej szlachty, zmierzała do utworzenia Kościoła kalwińskiego, zwolennicy struktury kościelnej, w której główną rolę odgrywali prezbitrzy (seniorowie), wybierani przez świeckich członków gminy, którzy wraz z pastorami kierowali gminą kalwińską i decydowali o jej obliczu;

• Independenci – niezależni, chcieli zupełnej autonomii dla gmin i niezależności od władzy państwowej i kościelnej;

• Jakub I Stuart – Jakub VI, który odziedziczył tron po zmarłej Królowej Elżbiecie, „The true law of free monarchies” (Bóg powołał do życia dziedziczną monarchię, dlatego monarcha stoi ponad prawem i nie może być ani kontrolowany ani odwołany), negacja równowagi między władzą a parlamentem;

• Styczeń 1604 r. – konferencja w Hampton Court, purytanie oczekiwali reform, a król bronił biskupów i odrzucił prezbiteriański projekt ordynacji kościelnej, „nie ma króla bez biskupa”;

• 4/5 listopada 1605 r. – spisek prochowy, pochwycenie katolika Guya Fawkeya, który zamierzał wysadzić kilkadziesiąt beczek prochu, celem było zabicie króla, nieudany;

• Polityka zagraniczna Jakuba I Stuarta:
  - pokojowe stosunki z innymi państwami;
  - 1604 r. – zakończenie wojny z Hiszpanią;
  - ułaskawienie niektórych uczestników spisku prochowego;
  - tolerancja wzmożonej działalności katolików i obecność jezuitów w Anglii;
  - małżeństwo syna z hiszpańską królewną;
  - 1613 r. – córka Jakuba (Elżbieta numer 3464352) wychodzi za mąż za kalwińskiego elektora Palatynatu Fryderyka V;

• 18 grudnia 1621 r. – Wielka Protestacja, Izba Gmin protestowała przeciw związkowi królewskiego syna z hiszpańską królewną, chcąc aby królewicz został ożeniony z jedną z protestanckich księżniczek, bronili swojego prawa do zabierania głosu we wszystkich sprawach monarchii;

• Bunty i powstania chłopskie – obciążani nadmiernymi podatkami chłopi, rzemieślnicy i robotnicy w manufakturach;

• 1607 r. – największe powstanie chłopskie, Leicestershire, Northamptonshire;

• 1617 r. – powstanie czeladników w Londynie;

5.2. Klęska i proces króla:

• Luty 1624 r. – król zwołał ostatni za swego panowania parlament, na którym uchylono większość monopoli i wypowiedziano wojnę Hiszpanii;

• Karol I Stuart – odziedziczył tron po śmierci ojca, żona Henrietta Maria (starsza siostra Ludwika XIII), zmiana na tronie nie spowodowała zmiany kursu politycznego, nowy władca kontynuował politykę ojca;

• Georg Villiers – książę Buckingham;

• 17 marca 1628 r. – kolejny parlament, na którym posłowie przedłożyli Petycję o prawo (Petition of Right), w której zażądali respektowania swego prawa do wyrażania zgody na nakładanie podatków, ochrony posłów przed samowolnymi aresztowaniami i wolności poddanych;

• Postanowienia Izby Gmin:
  1. Każdy, kto będzie chciał wprowadzenia w Kościele anglikańskim papistowskich ceremonii powinien być traktowany jako śmiertelny wróg królestwa;
  2. Za wroga kraju powinien być uważany także ten, kto radzi królowi wybierać podatki bez zgody parlamentu;
  3. Również ten, kto zapłaci taki podatek jest wrogiem wolności w Anglii;

• Podatek okrętowy;

• Doradcy Karola I Stuarta:
  - Thomas Wentworth;
  - hrabia Stafford;
  - William Laud (arcybiskup Canterburry);

• 23 lipca 1637 r. – antykrólewskie powstanie w Edynburgu;

• Czerwiec 1639 r. – pokój ze Szkocją w Berwick;

• 13 kwietnia 1640 r. – Krótki Parlament, członkowie Izby Gmin żądali ukarania ministrów królewskich i położenia kresu nadużyciom dokonywanym przez rząd w latach, kiedy zgromadzenie nie było zwoływane, (rozwiązanie 5 maja 1640 roku);

• 3 listopada 1640 r. – Długi Parlament, miano ograniczyć władzę królewską, a wzmocnić pozycję Parlamentu, ogólnie wszystko się wtedy zjebało;

• 1641 r. – Triennial Act, nakazywała zwoływanie parlamentu co najmniej raz na trzy lata;

• Październik 1641 r. – powstanie w Irlandii, wyraz sprzeciwu wobec prowadzonej od lat przez angielskich landlordów kolonizacji kraju;

• Listopad 1641 r. – Wielka Remonstracja, długa lista nadużyć popełnionych przez króla w okresie jego samowolnych rządów, przyjęta 22 listopada 1641;

• Kawalerzy – zwolennicy króla;

• Okrągłogłowi – zwolennicy Parlamentu;

• 1642-1646 r. – pierwsza wojna domowa:
  - 23 października 1642 r. – bitwa pod Edgehill;
  - 26 lipca 1643 r. – rojaliści zdobywają port angielski w Bristolu;

• 1642 r. – Asocjacja Wschodnia, pięć wschodnich hrabstw: Cambridge, Essex, Hertford, Norfolk, zaczęła ona tworzyć oddziały kawalerii pod dowództwem Olivera Cromwella (żelaznobocy);

• 11 października 1643 r. – bitwa pod Winceby;

• 9 grudnia 1644 r. – Ordonans o rezygnacji, nakazywał członkom Parlamentu ustąpienie ze stanowisk w służbie wojskowej i cywilnej;

• 14 czerwca 1645 r. – bitwa pod Naseby;

• Podział parlamentu na:
  - Prezbiterian – opowiadali się za Kościołem zarządzanym przez starszych, synodami i jednolitością religijną, zajmowali nietolerancyjne stanowisko wobec innych wspólnot wyznaniowych;
  - Independentów– odrzucali kompromis z królem, a w kwestii religijnej opowiadali się za istnieniem autonomicznych kongregacji religijnych w ramach istniejącego tolerancyjnego kościoła;

• Agitatorzy – radcy żołnierscy;

• Lewellerzy (równacze) – londyńscy rzemieślnicy i część żołnierzy, bronili praw ludu przeciw praktykom parlamentu, opowiadali się za wolnością wyznania i sumienia oraz prawem wyborczym dla chłopów, przywódcą John Lilburne („zacny John”);

• 3 czerwca 1647 r. – powstanie Wielkiej Rady Armii, które zaakceptował Olivier Cromwell;

• Umowa ludu – szczegółowy projekt konstytucji Anglii;

• 1648 r. – druga wojna domowa;

• 17/19 sierpnia 1648 r. – bitwa pod Preston;

• 30 stycznia 1649 r. – stracenie Karola I;

5.3. Anglia Oliviera Cromwella:

• 4 stycznia 1649 r. – Parlament uznał się za najwyższą władzę w państwie;

• 17 marca 1649 r. – zniesiono urząd „króla” i ogłoszono, że Anglia stała się republiką;

• Diggerzy (kopacze) – grupa radykalnych chłopów i rzemieślników, których ideologiem był Gerard Winstanley, nie ma wolności póki ziemia chłopska pozostaje własnością landlordów, żądanie rozwiązania kwestii agrarnej w interesie chłopów;

• Cromwell pobija Irlandię;

• 3 września 1650 r. – bitwa pod Dunbar, klęska Szkotów;

• 1 stycznia 1651 r. – koronacja Karola II Stuarta w Scone;

• 3 września 1651 r. – bitwa pod Worcester;

• Upadek republiki independenckiej;

• 1651 r. – akt nawigacyjny, bezpośrednia przyczyna wojny z Holandią, zabraniał przywożenia do Anglii towarów zagranicznych na innych okrętach niż angielskie lub kraju, w którym dany towar został wyprodukowany;

• 20 kwietnia 1653 r. – rozpędzenie Parlamentu Kadłubowego;

• Wraz z rozpędzeniem Małego Parlamentu republika przestała faktycznie istnieć, a rozpoczęły się rządy dyktatur wojskowych, na czele których stał generał Oliver Cromwell;

• Instrument rządzenia – projekt nowej konstytucji opracowany przez komisję powołaną przez generała Johna Lamberta, zatwierdzona 16 grudnia 1653 r. przez Radę Stanu;

• 3 września 1654 r. – pierwszy Parlament protektoratu:
  - Cromwell wydaje ordonans o unii ze Szkocją u Irlandią;
  - pokój z Holandią;

• Podział kraju na 11 okręgów wojskowo-administracyjnych, dyktatura wojskowa;

• 17 września 1656 r. – drugie zgromadzenie Małego Parlamentu, tzw. Odartego:
  - zniesienie urzędu generała-majora;
  - reorganizacja najwyższej władzy w państwie;

• 25 marca 1657 r. – Pokorna decyzja i rada, zaproponowano w niej aby poprosić Cromwella o przyjęcie tytułu królewskiego;

• 26 czerwca 1657 r. – nowa konstytucja;

• Zakończenie wojny z Holandią,

• Sojusz z Francją;

• Wojna z Hiszpanią;

• Śmierć Cromwella oznaczała upadek protektoratu;

5.4. Restauracja Stuartów i chwalebna rewolucja:

• 25 kwietnia 1659 r. – nowy parlament, tzw. Konwent, przyjęcie uchwały o przywróceniu monarchii;

• 4 kwietnia 1660 r. – deklaracja w Bredzie, Karol II zobowiązuje się do ogłoszenia amnestii politycznej, wprowadzenia wolności wyznania i uznaje prawo własności majątków nabytych w okresie wojny domowej;

• Karol II podejmuje próbę restauracji absolutyzmu;

• Thomas Venner – dowódca powstania angielskich anabaptystów;

• Deklaracja tolerancji religijnej;

• 1673 r. – ustawa o przysiędze, nakazująca by każdy urzędnik składał przysięgę wierności i przyjmował sakramenty zgodnie z rytem Kościoła anglikańskiego;

• Wigowie – opozycja, od whiggamor – przezwiska, którym w latach wojny domowej określano w Szkocji bezkompromisowych prezbiterian;

• Torysi – zwolennicy króla i rządu;

• Maj 1679 r. – ustawa Habeas Corpus Act, broniąca przywódców opozycji przed samowolnymi aresztowaniami przez króla;

• Jakub II – objął władzę po zmarłym bracie;

• 6 lipca 1685 r. – bitwa pod Sedgemoor;

• Nowa deklaracja o tolerancji;

• Nowym królem Wilhelm III Orański;

• John Churchill – naczelny dowódca armii królewskiej;

• Królem wybrany Wilhelm III;

• 13 stycznia 1689 r. – Deklaracja praw;

• 3 czerwca 1689 r. – chwalebna rewolucja, dopuszczono do piastowania urzędów państwowych protestantów-nonkonformistów, próbując jedynie ograniczać taki dostęp dla członków najbardziej radykalnych wspólnot;

Rozdział 6
[ Europa Ludwika XIV ]

6.1. Burbonowie na tronie francuskim:

• Król Henryk III Walezy nie miał dzieci, więc tron po nim miał odziedziczyć jego brat Franciszek d’Alencon, który jednak zmarł, w związku z czym tron objął Henryk Burbon, król Nawarry (kalwinista);

• 31 grudnia 1584 r. – powołanie do życia Ligi Katolickiej, katolicy nie mieli zamiaru tolerować protestanta na tronie francuskim, jej celem była obrona wyznania katolickiego, wytępienie „heretyków” i niedopuszczenie do objęcia tronu przez Henryka;

• Henryk Gwizjusz – przywódca Ligi Katolickiej;

• Gwizjusze (Guise) – młodsza gałąź książąt lotaryńskich, nie byli krewnymi Domu Francji;

• 7 lipca 1585 r. – porozumienie Henryka z Ligą Katolicką i traktat w Nemours, który odwoływał wszystkie poprzednie przywileje wydane kalwinistom francuskim;

• Wojna Trzech Henryków – Henryk III, Henryk z Nawarry i Henryk Gwizjusz, rozpoczęła się we wrześniu 1585 r.;

• 20 września 1587 r. – bitwa pod Coutras, Henryk z Nawarry pokonuje armię królewską;

• 12 maja 1588 r. – dzień barykad, powstanie mieszkańców Paryża skierowane przeciw Henrykowi III;

• Tron obejmuje Henryk Burbon – Henryk IV;

• 1589 r. – bitwa pod Arques;

• 1590 r. – bitwa pod Ivry;

• Kwiecień 1590 r. – oblężenie Paryża;

• 1591 r. – oblężenie Rouen;

• „Paryż jest wart mszy” – twierdzenie to padło podczas kongresu Stanów Generalnych w Paryżu 23 stycznia 1593 roku, na którym doszło do podziału między członkami (powstanie partii umiarkowanej);

• 25 lipca 1593 r. – w Saint-Denis król oficjalnie przyjął wyznanie katolickie;

• 17 stycznia 1595 r. – Henryk wypowiada wojnę Hiszpanii;

• 2 maja 1598 r. – pokój w Vervins;

• 13 kwietnia 1598 r. – Henryk IV wydał w Nantes edykt, który czynił króla głową francuskiego Kościoła kalwińskiego, hugenotom zaś zagwarantował pełne prawa obywatelskie, wolność wyznania i sumienia;

• Miejsca bezpieczeństwa – obszary, na których hugenoci sami sprawowali władzę i utrzymywali swoje garnizony wojskowe mogąc ich bronić w razie potrzeby;

• Francja po wojnach domowych:
  - wiele obszarów zostało spustoszonych;
  - finanse w opłakanym stanie;
  - arystokracja i lokalne środki władzy kierowały się partykularnymi interesami;
  - Maksymilian de Bethune zajmował się uporządkowaniem finansów państwa;
  - Charles Paulet – znalazł nowe źródło dochodu – nowe opłaty urzędników, tzw. paulette;

• Regencja Marii Medycejskiej;

• Taille – podatek bezpośredni, który nie obejmował szlachty;

• Małżeństwo Ludwika XIII z Anną Austriaczką;

• Wojna Ludwika z hugenotami, której celem była likwidacja hugenockiego „państwa w państwie”;

• 1598 r. – edykt nantejski;

• Protestanci dominowali w kilku prowincjach na południu i zachodzie Francji: Bearn, Delfinacie, Gaskonii, Gujennie, Langwedocji, Poitou i Saintonge;

• Gaspard III – marszałek, hrabia de Coligny;

• Bearn – bastion protestantyzmu;

• 18 października 1622 roku – pokój z hugenotami w Montpellier;

• 6 lutego 1626 r. – kolejny pokój;

• 1629 r. – kapitulacja La Rochelle;

• 28 czerwca 1629 r. – edykt łaski wydany w Ales, na jego mocy ostatecznie odebrano kalwinistom miejsca bezpieczeństwa i ograniczono możliwość zwoływania synodów;

6.2. Epoka Richelieu:

• Armand-Jean du Plessis de Richelieu – był pierwszym ministrem Ludwika XIII, w 1607 roku został wyświęcony na biskupa, opat Cluny I Citeaux, zdyscyplinował kler diecezjalny, popierał misje i nawracał hugenotów, w 1614 roku wziął udział w obradach Stanów Generalnych, w 1616 roku został mianowany sekretarzem stanu do spraw wojny i polityki zagranicznej, w 1622 roku nadano mu godność kardynalską i uczyniono członkiem rady królewskiej;

• W 1626 roku Richelieu otrzymał urząd nadintendenta żeglugi i handlu we Francji;

• Na jego rozkaz w stoczniach w Normandii i Bretanii zaczęto budować osiemnaście dużych statków;

• Odnowił kontakty handlowe z Polską (Gdańskiem) i ze Szwecją;

• Stanowisko pierwszego ministra;

• Dwie możliwości prowadzenia polityki zagranicznej:
  - albo oddać Pinerolo władzy Piemontu i przystąpić do sojuszu z Hiszpanią, rezygnując tym samym z jakichkolwiek aspiracji do potęgi i niepodległości Francji;
  - albo zatrzymać twierdzę, będącą wrotami do Italii, rozerwać okrążenie Habsburgów i wypowiedzieć im wojnę;

• Służył władcy Ludwikowi XIII;

• Michel de Marillac – kanclerz;

• Po przystąpieniu Francji do wojny trzydziestoletniej, Richelieu dążył do zawarcia pokoju w całym świecie chrześcijańskim i do równowagi sił w Europie;

• Problemy finansowe we Francji, klęski nieurodzaju i głodu, epidemie, bieda;

• Powstania miejskie:
  - 1630 r. – w Dijon;
  - 1630/1632 r. – w Lyonie;
  - 1632 r. – w Aix-en-Provence;
  - 1633 r. – w Paryżu;
  - 1634 r. – w Rouen;
  - 1644 r. – w Marsylii;

• Liczne rewolty zbożowe, bunty rzemieślników, walka z podatkami, które nakładano wbrew przywilejom miejskim;

• Nadmierny fiskalizm i klęski nieurodzaju stały się też przyczyną powstań i buntów chłopskich w różnych regionach kraju, przede wszystkim na południu Francji;

• Rewolta bosonogich – nu-pieds, 1639 r. w Dolnej Normandii, nazwa od robotników zatrudnionych w salinach w regionie Avranches, chodzących boso, chłopi zniechęceni przez urzędników sądowych przestali płacić podatki, spowodowało to wybuch rewolty, do której przyłączyli się również urzędnicy królewscy nadmiernie obciążeni obowiązkami fiskalnymi i przymusowymi pożyczkami, armia tzw. „armia cierpiących”, przywódcą rebeliantów był Jean Morel (Jan Bosonogi);

6.3. Epoka Mazarina:

• Po śmierci Ludwika XIII na tronie zasiadł jego syn, Ludwik XIV, nie miał wtedy nawet 5 lat, dlatego regentką została jego matka – Anna Austriaczka;

• Jules Mazarin – kardynał, w jego rękach znalazła się faktyczna władza we Francji, oficjalny współpracownik Richelieu, legat Awinionu, nuncjusz nadzwyczajny w Paryżu, otrzymał godność kardynalską, od 1643 roku faktycznie kierował francuską polityką zagraniczną;

• Mazarin zmuszony do podniesienia podatków;

• 1648-1653 r. – Fronda Parlamentarna – bunt poddanych przeciwko absolutyzmowi;

• 26 sierpnia 1648 r. – powstanie w Paryżu;

• 15 marca 1649 r. – ogłoszenie ugody w Rueil-Malmaison, kapitulacja parlamentu;

• 1650-1653 r. – Fronda książęca – połączenie spisku arystokracji i ludowych buntów;

• Sierpień 1653 r. – ostatnia rebelia ludowa w Bordeaux;

6.4. Król Słońce:

• 10 marca 1661 r. – początek samodzielnych rządów Ludwika XIV;

• „Myśleliście panowie, że państwo to wy? Państwo to ja” – Ludwik XIV;

• Ludwik XIV przestał powoływać przedstawicieli szlachty do ścisłej rady królewskiej i nie powierzał im ważnych funkcji;

• Wprowadzenie tzw. badania szlachectwa – każdy, kto aspirował do stanu szlacheckiego musiał wykazać swe pochodzenie do czwartego pokolenia;

• Jean Baptiste Colbert – w 1655 roku mianowany został generalnym kontrolerem finansów. Jego głównym celem było zapełnianie skarbu państwowego, chcąc odciążyć chłopów zniósł taille, przerzucił odpowiednią część podatku na handel i przemysł, a więc na te sektory gospodarki, w których nie działała szlachta;

• Merkantylizm – jego zwolennikiem był Colbert, kierunek myśli ekonomicznej, który pojawił się w 2 połowie XVI wieku w Anglii, merkantyliści uważali, że ideałem jest państwo, które sprzedaje, a nie kupuje, w ten sposób powiększając zapasy szlachetnych kruszców, których ilość wyznaczała potęgę narodową, merkantylizm powstawał wraz z kształtowaniem się pojęcia narodu, Francja po Anglii jako druga przejęła doktrynę merkantylizmu;

• Colbert doprowadził do zniesienia ceł wewnętrznych, inwestował także środki państwowe w poprawę dróg lądowych i szlaków rzecznych;

• Powstanie Kanału Południowego (Canal du Midi);

• Colbert zakładał uprzywilejowane kompanie handlowe: Lewantyńską, Wschodnioindyjską i Zachodnioindyjską;

• Wspierał budowę floty handlowej, dzięki której możliwa stała się zamorska ekspansja Francji;

• Merkantylistyczna polityka Colberta nie dała jednak spodziewanych efektów;

• Michel le Tellier – organizator armii francuskiej, sekretarz do spraw wojny. Autor większości regulaminów wojskowych;

• Sebastien Le Prestre de Vauban – marszałek Francji;

• Francja w czasach Króla Słońce dysponowała dwoma znakomitymi wodzami XVII wi. – Wielkim Kondeuszem i Turennem;

• Powstania chłopskie, m.in. w 1662 roku w Amboise, Montpellier, Orleanie, tzw. wojna biedoty;

• 11 lipca 1662 r. – bitwa pod Hucqueliers;

• 1664 r. – powstanie w Gaskonii na czele z Bernardem d’Audijos;

• 1670 r. – powstanie w Langwedocji na czele z Anthoine du Roure;

• Zakładanie seminariów duchownych, porządek i cisza w kościołach – nie wygłaszano kazań, lecz prowadzono rozmowy z wiernymi, organizacja katechizacji, zakładanie szkół tam, gdzie ich jeszcze nie było;

• 1685 r. – odwołanie edyktu nantejskiego – król chciał w państwie tylko jednej religii;

• 1702 r. - Powstanie kamizardów – nazwa od białej koszuli (camiso), którą powstańcy w czasie nocnych ataków zakładali na odzież, powstanie wybuchło w Langwedocji, uczestnikami przede wszystkim hugenoci;

• Po wojnie trzydziestoletniej agresywna polityka zagraniczna Ludwika XIV;

• 1659 r. – pokój pirenejski;

• 1667 r. – wojna dewolucyjna – po objęciu tronu francuskiego przez Karola II Francja zażądała jako odszkodowania Niderlandów Południowych, czego Hiszpania odmówiła, nazwa wojny od jus devolutionis (flamandzkiego prawa spadkowego, mówiącego, że pierwszeństwo do sukcesji tronu mają córki z pierwszego małżeństwa przed synami z dalszych małżeństw);

• 19 stycznia 1668 r. – Leopold I podpisuje w Wiedniu tzw. traktat ewentualnego podziału imperium hiszpańskiego, na wypadek wygaśnięcia hiszpańskiej linii Habsburgów;

• 29 stycznia 1668 r. – układ w Hadze, sojusz Anglii, Szwecji i Zjednoczonych Prowincji;

• 2 maja 1668 r. – pokój w Awizgranie;

• 1 czerwca 1670 r. – antyholenderski traktat w Dover, podpisany przez króla francuskiego z królem angielskim (Karolem I Stuartem);

• 28 kwietnia 1672 r. – wojna z Holandią;

• Obalenie rządu Johana de Witta, a władza przekazana została w ręce Wilhelma III Orańskiego;

• 1673 r. – Wilhelm III zdobywa Bonn;

• 1672 r. – bitwa pod Solebay;

• 19 lutego 1674 r. – pokój z Holandią;

• 1674 r. – antyfrancuski układ z cesarzem Leopoldem I;

• 11 sierpnia 1674 r. - bitwa pod Seneffe;

• 1677 r. – bitwa pod Kassel;

• 10 sierpnia 1678 r. – podpisanie pokoju;

• 17 września 1678 – 5 lutego 1679 r. – traktat w Nijmegen, pierwszy międzynarodowy akt w języku francuskim (a nie po łacinie);

• Reuniony – izby ogłaszały zwierzchność króla francuskiego nad różnymi miastami i terytoriami Niemiec;

• do odnowienia wojny z Francją dążył Wilhelm Orański;

• 1686 r. - Liga Augsburska – zawiązana w Agsburgu przez cesarza, elektora brandenburskiego, króla hiszpańskiego, króla szwedzkiego, elektora bawarskiego, palatyna reńskiego i księcia Hohenstein-Gottorp;

• 1 lipca 1689 r. – bitwa pod Fleurus;

• 29 maja 1692 r. – bitwa morska na wysokości przylądka Barfleur;

• 1697 r. – pokój w Rijswijk, Ludwik XIV i Wilhelm III Orański;

• Życie kulturalne i umysłowe we Francji było kontrolowane;

• Powstanie Akademii:
  - 1635 r. – Akademia Francuska;
  - 1666 r. – Akademia Nauk;
  - 1671 r. – Akademia Architektury;

• Akademia Francuska - jej początek dały spotkania dziewięciu uczniów poety Francois de Malherbe, którzy po jego śmierci spotykali się u jednego z nich, Richelieu zaproponował im, aby grupa przekształciła się w oficjalną instytucję na wzór włoskich akademii, król podpisał patent Akademii Francuskiej w 1635 roku, a jej głównym zadaniem było oczyszczenie języka francuskiego z naleciałości, utworzenie słownika języka francuskiego i jego gramatyki;

• W 1661 roku rozpoczęto prace budowlane w Wersalu, gdzie pod kierunkiem architektów: Louisa Le Vau i Jules’a Hardouin-Mansarta wzniesiono imponującą rezydencję królewską, która jest największym dziełem architektury pałacowej XVII wieku, budowę parku wokół zamku nadzorował Andre Le Notre;

• Wzniesiono również Królewską Akademię Muzyki (1672), której dyrektorem król mianował Jean-Baptiste’a Lully’go;

• Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby – w 1656 roku na podstawie specjalnego dyplomu akademia otrzymała monopol na nauczanie rysunku i wkrótce uzyskała siedzibę w Luwrze;

• Miniaturzystki – Madeleine i Genevieve Boullogne (siostry) oraz Elisabeth Sophie Cheron;

• Pierre Puget – rzeźbiarz, klasycyzm akademicki;

• Charles Le Brun – pierwszy malarz królewski;

• Pierre Mignard – malarz;

• Jean-Antoine Watteau – zapoczątkował nową erę w historii sztuki francuskiej, malarz;

• Dramatopisarze:
  - Thomas Corneille;
  - Philippe Quinault;

• 1656 r. – “Prowincjonałki” autorstwa Blaise Pascala, w którym atakował on jezuitów;

• Klasycyzm francuski:
  - Boileau-Desoreaux – „Satyry”, „Sztuka poetycka” (nacisk na wychowawcze znaczenie sztuki i wezwanie do naśladowania natury);
  - Jean Baptiste Racine – nacisk na duchowe przeżycia bohaterów, tragedie „Aleksander Wielki”, „Ifigenia”, „Fedra”, „Atallia”;

• Jean Baptiste Poquelin (Molier) – twórca francuskiej komedii narodowej, „Szkoła żon”, „Świętoszek”, „Don Juan”, „Mizantrop”, „Skąpiec”, „Chory z urojenia”, krytyka mieszczaństwa i Kościoła katolickiego;

• Jean Francois Regnard i Alain-Rene Lesage – kontynuatorzy Moliera;

• Jean de La Fontaine – autor “Bajek”, dzieła satyrycznego, w którym krytykował dwór francuski oraz Kościół katolicki;

Rozdział 7
[ Europa wojen sukcesyjnych ]

7.1. Wojny tureckie:

• Kryzys państwa tureckiego po śmierci sułtana Sulejmana Wspaniałego:
  - wycofanie się sułtanów z osobistego udziału w rządzeniu i dowodzeniu wojskiem;
  - utrata realnej władzy i osłabienie autorytetu związanego ze stanowiskiem wezyra;
  - rozluźnienie dyscypliny wśród wojska, przede wszystkim wśród janczarów;
  - niedostosowanie się do zmian, jakie nastąpiły w gospodarce europejskiej;
  - brak zaangażowania państwa tureckiego w handel międzynarodowy;

• Następny Sulejmana Wspaniałego:
  - Selim II (Selim Jasnowłosy lub Selim Pijaczyna);
  - Mehmed Pasy Sokollu;

• 1571 r. – zdobycie Cypru przez Turków, wielki cios dla chrześcijańskiej Europy;

• 7 października 1571 r. – bitwa morska pod Lepanto, dowodzona przez syna cesarza Karola V – księcia Juana de Austria, klęska floty osmańskiej;

• 7 marca 1573 r. – traktat pokojowy z Turcją, akceptacja utraty Cypru i zwiększenia rocznej opłaty w zamian za utrzymanie swych przywilejów handlowych na Bliskim Wschodzie;

• 1574 r. – Turcy zdobywają Tunis;

• Po śmierci Selima Pijaczyny rządy w Turcji objął Murad III, który wcześniej zgładził pięciu swoich braci;

• Potężne wpływy „sułtanatu kobiet” (haremu);;

• 12 października 1579 r. – zamordowanie Mehmeda Sokollu;

• Pod rządami Mehmeda III, Ahmeda I i Mustafa I sułtanat kobiet osiągnął apogeum;

• 1593-1606 r. – wojna z Habsburgami, nieliczne bitwy toczyły się wyłącznie na terenie księstw lennych, dlatego wojna ta doprowadziła do buntu lenników sułtańskich, którzy odcięli Stambuł i Adrianopol od dostaw zboża;

• 1595 r. – wojska habsburskie zdobyły większą część Węgier i zagroziły Bośni;

• 12 października 1596 r. – armia pod dowództwem Mehmeda III zdobyła Eger;

• 16 października 1586 r. – bitwa pod Mezikeresztes;

• Lala Mehmed Pasa – odzyskał Węgry i Siedmiogród;

• 1606 r. – pokój w Zistvatorok;

• 1614 r. – Porta zawarła traktat z Siedmiogrodem, którym zapewniono temu księstwu neutralność między Habsburgami a Turcją;

• Władca Persji – szach Abbas I Wielki – zagrażał Turkom, wzmacniając swoją władzę i tworząc silną armię;

• 1588 r. – Abbas I Wielki pokonuje Uzbeków;

• 20 listopada 1612 r. – traktat pokojowy Abbasa I Wielkiego z Turcją, przywracał on postanowienia pokoju z 1555 r.;

• Rewolta janczarów w Bagdadzie po objęciu tronu Turcji przez sułtana Murada IV;

• Reformy Murada IV:
  - na miejsce skorumpowanych i niekompetentnych zaczął mianować ludzi zdolnych i uczciwych;
  - wielu urzędników zostało zgładzonych, a innych przeniesiono na nowe stanowiska;
  - Sipahów nie będących w stanie wypełniać wojskowych obowiązków zwolniono, zastępując ich młodymi i walecznymi żołnierzami;
  - reforma społeczeństwa – nowa hierarchia społeczna;
  - zakaz używania tytoniu i picia kawy;
  - określenie koloru ubrań;
  - odzyskanie utraconych terytoriów;

• Turcja zawarła pokój z Rzeczpospolitą;

• Wojna z Persją i zdobycie Armenii i Azerbejdżanu (1634 r.);

• 1638 r. – Turcy zdobywają Bagdad i zajmują Irak;

• 17 maja 1639 r. – traktat pokojowy w Ghasr-e Szirin, kończący wojnę z Persją, Irak przypadł sułtanowi, a Kaukaz i Azerbejdżan pozostawały we władaniu perskim;

• Ibrahim I – objął tron po zmarłym w 1640 roku Muradzie IV;

• Kemankes Kara Mustafa Pasa – sprawny administrator, kontynuował dzieło zmarłego sułtana Murada, podczas gdy Ibrahim I zabawiał się z laseczkami w haremie;

• 1647 r. – oblężenie Kandii;

• 14 kwietnia-26 maja 1648 r. – Wenecjanie przeprowadzają najazd na wybrzeża Adriatyku i blokują Dardanele;

• Mehmed IV – syn Ibrahima I, przejął po nim władzę;

• Kara Murad Agi – wielki wezyr;

• 1651 r. – rewolta w Stambule, urząd wielkiego wezyra w rękach Tarhonocu Ahmeda Pasy;

• Dwie główne siły wspierające władzę sułtanatu i podtrzymujące ustrój społeczny:
  - dawna arystokracja turecka, wywodząca się głównie z turkmeńskich dynastii Anatolii;
  - brańcy wprowadzeni do klasy rządzącej jako służba pałacowa sułtana na początku XV wieku;

• Celali – buntownicy w Anatolii, od nazwiska jednego z pierwszych przywódców buntowników – Celala, w XVI wieku powstania w Anatolii wybuchały coraz częściej i wymierzone były przeciw panowaniu nie-Turków;

• 28 czerwca 1656 r. – flota wenecka niszczy flotę osmańską, która próbowała przełamać blokadę Dardaneli;

• Mehmed Koprulu – nowy wezyr;

• Sipahowie - pospolite ruszenie jazdy deli (szaleni) - lekka konnica przyboczna paszów nosząca narzucone na zbroje skóry dzikich zwierząt;

• Fazil Ahmed Koprulu – syn Mehmeda, jego następca, gubernator Damaszku;

• 1 sierpnia 1664 r. – bitwa pod klasztorem Saint-Gothard;

• 10 sierpnia 1644 r. – pokój w Vasvar (Eisenburg), Habsburgowie zobowiązali się do powstrzymania najazdów na Bośnię i nieingerowania w sprawy węgierskie;

• 1669 r. – Turcy odzyskują Kretę i porozumiewają się z Wenecją;

• Armia turecka wkracza do Rzeczpospolitej i zdobywa Kamieniec Podolski (największą twierdzę na Podolu);

• 18 października 1672 r. – traktat pokojowy w Buczaczu, Rzeczpospolita zrzeka się na rzecz Porty Podola i Ukrainy, a także zobowiązuje się płacić rocznie 22 tys. Złotych haraczu (upominku =D);

• 1673 r. – bitwa pod Chocimiem, dowodzona przez Jana Sobieskiego, zwycięstwo Rzeczpospolitej;

• 29 września-14 października 1676 r. – oblężenie obozu pod Żórawnem, Jan III Sobieski;

• 1677 r. – wojska tureckie atakują ukraińską twierdzę Czehryń;

• Po zawarciu pokoju z Rzeczpospolitą państwo tureckie osiągnęło apogeum ekspansji terytorialnej w Europie Wschodniej i Południowej;

• 14 lipca 1683 r. – oblężenie Wiednia;

• 13 września 1683 r. – bitwa pod Wiedniem;

• 7 i 9 października 1683 r. – bitwa pod Parkanami;

• 5 marca 1684 r. – Liga Święta, w skład której wchodzili: Rzeczpospolita, Rzesza, Wenecja i Rosja, koalicja antyturecka;

• 1697 r. – Austriacy rozbijają armię turecką pod Sentą nad Cisą;

• Październik 1698 r. – kongres pokojowy w Karłowicach;

• 1700 r. – pokój rosyjsko-turecki;

7.2. Wielka wojna północna (1700-1721):

• Po zdobyciu Azowa głównym celem rosyjskiej polityki zagranicznej stało się opanowanie wybrzeża Morza Bałtyckiego, którego większość pozostawała w rękach szwedzkich;

• 3 lipca 1700 r. – ambasador rosyjski w Stambule podpisał z Turcją traktat pokojowy;

• Sojusznikami Rosji zostali: król polski August II Mocny i Dania;

• 10 sierpnia 1699 r. – spotkanie z Augustem II w Rawie Ruskiej;

• 21 listopada 1699 r. – sojusz rosyjsko-saski przeciw Szwecji w Preobrażenskoje;

• 1699 r. – Rosja zawiera sojusz z królem duńskim Fryderykiem IV Oldenburgiem;

• W marcu 1700 r. wojska duńskie wkroczyły na terytorium księstwa holsztyńsko-gottorpskiego, którym rządził książę Fryderyk IV;

• 18 sierpnia 1700 r. – pokój w Traventhal;

• 30 października 1700 r. – bitwa pod Narwą;

• 1701 r. – bitwa pod Rygą, klęska wojsk saskich;

• 19 lipca 1702 r. – bitwa pod Kliszowem, zwycięstwo wojsk szwedzkich;

• 29 grudnia 1701 r. – armia rosyjska pokonuje oddziały szwedzkie w bitwie pod Erestfer w Estonii;

• 22 października 1702 r. – Rosjanie zdobywają twierdzę Noteborg;

• 16 maja 1703 r. – rozpoczęła się budowa twierdzy Pietropawłowskiej, co dało początek powstania Petersburga;

• 1706 r. – bitwa pod Grodnem;

• 13 lutego 1706 r. – bitwa pod Wschową, klęska wojsk saskich;

• 24 września 1706 r. – układ w Altranstadt, August II Mocny rezygnuje z korony polskiej, Saksonia i Rzeczpospolita zrywają przymierze z Rosją;

• 9 października 1708 r. – bitwa pod wsią Leśna na Białorusi;

• 8 lipca 1709 r. – bitwa pod Połtawą, klęska Szwedów;

• Powrót Augusta II na tron polski, Dania ponownie przystępuje do wojny;

• 1710 r. – oddziały rosyjskie zdobywają Kexholm, Rewel, Rygę i Wyborg;

• 1713 r. – wojska rosyjskie rozbijają Szwedów pod Szczecinem;

• 27 lipca 1714 r. – floty rosyjska i szwedzka spotykają się w bitwie koło przylądka Hango Udd, kapitulacja eskadry szwedzkiej;

• Sierpień 1717 r. – traktat w Amsterdamie, przymierze Piotra I z Francją i Prusami;

• 30 listopada 1718 r. – Karol XII ginie w Norwegii podczas oblężenia Fredrikshald;

• 1719 r. – Anglicy doprowadzają do zawarcia porozumienia między Szwecją a Hanowerem;

• Kwiecień 1721 r. – początek obraz pokojowych Szwedów z Rosjanami w Nystad;

• 30 sierpnia 1721 r. – traktat pokojowy, ogromny sukces Piotra I;

• 1721 r. – Piotr I cesarzem, początek Cesarstwa Rosyjskiego;

7.3. Wojna o sukcesję hiszpańską:

• 1697 r. – pokój w Rijswijk;

• Karol II – ostatni przedstawiciel hiszpańskiej gałęzi Habsburgów;

• Pretendentami do tronu byli: Ludwik XIV i Leopold I;

• Rywalizacja handlowa między Francją a potęgami morskimi, Anglią i Holandią, zainteresowanymi zdobyciem nowych rynków zbytu i umocnieniem swej pozycji na morzach;

• Imperium hiszpańskich Habsburgów:
  - Hiszpania;
  - hiszpańskie Niderlandy;
  - księstwo Mediolanu;
  - królestwo Neapolu;
  - Sycylia;
  - posiadłości kolonialne w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej;
  - Filipiny;

• 1 października 1698 r. – Pierwszy Traktat Podziałowy imperium hiszpańskiego podpisany w Hadze, nowym królem miał zostać Józef Ferdynand (zmarł w wieku 7 lat);

• Karol II zapisuje wszystkie swe posiadłości w spadku wnukowi Ludwika XIV – Filipowi d’Anjou;

• Filip V (wnuk Ludwika XIV) zasiada na tronie hiszpańskim;

• 7 września 1701 r. – w Hadze, Anglia i Zjednoczone Prowincje podpisały sojusz z cesarzem Lepoldem I, którego celem było udzielenie wsparcia austriackim Habsburgom w wyegzekwowaniu ich praw do korony hiszpańskiej;

• Wojna rozpoczęła się w maju 1702 r.;

• 1703 r. – Portugalia podpisuje tzw. traktat lorda Meuthena, udostępniając marynarce angielskiej własne porty oraz faktorie handlowe na całym świecie;

• 1702-1713 r. – wojna o sukcesję hiszpańską;

• 1704 r. – Anglicy zdobywają Gibraltar;

• 1704 r. – bitwa pod Blenheim;

• 1706 r. – bitwa pod Ramillies;

• 1708 r. – bitwa pod Audenarde;

• 11 września 1709 r. – bitwa pod Malplaquet;

• 1710 r. – bitwa pod Villaviciosa;

• Arcyksiążę Karol Habsburg obrany cesarzem jako Karol VI;

• Wojna zakończyła się zawarciem przez Francję serii traktatów;

• 11 kwietnia 1713 r. – zbawienny pokój w Utrechcie, Francja/Holandia/Anglia;

• 7 marca 1714 r. – Francja zawiera pokój z Habsburgami w Rastatt;

• Hiszpańska wojna sukcesyjna była ostatnim aktem upadku Hiszpanii;

7.4. Wojna o sukcesję polską:

• 1733 r. – umiera król polski August II Mocny;

• Nowym władcą Stanisław Leszczyński;

• 5 października 1733 r. – druga elekcja, podczas której nowym władcą Rzeczpospolitej wybrano elektora saskiego Fryderyka Augusta II (popieranego przez Austrię i Rosję);

• 10 października 1733 r. – Francja wypowiada cesarzowi wojnę, której powodem miało być naruszenie przez Habsburga zasad wolnej elekcji w Rzeczpospolitej;

• Rozpoczęła się walka tron polski, zwana wojną sukcesyjną;

• 1735 r. – w Wiedniu podjęto rokowania francusko-austriackie i podpisano preliminaria pokojowe;

• 17 stycznia 1734 r. – tron polski trafił ostatecznie w ręce elektora saskiego, który panował odtąd jako August III;

7.5. Austriacka wojna sukcesyjna (1740-1748):

• Dziedziczne posiadłości domu Habsburgów – zwrot opisujący monarchię habsburską;

• 1713 r. – sankcja pragmatyczna cesarza Karola VI, który postanowił zalegalizować przejęcie swoich posiadłości przez jedną z córek;

• Maria Teresa została następczynią tronu, a jej mąż książę lotaryński Franciszek Stefan został wybrany cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego jako Franciszek I;

• 1740 r. – decyzja Fryderyka II, króla pruskiego, o wkroczeniu na Śląsk;

• 16 grudnia 1740 r. – armia pruska przekracza granicę austriacką, a dwa dni później pruski poseł w Wiedniu hrabia Gustav Adolf von Gotter poinformował oficjalnie dwór wiedeński o wkroczeniu oddziałów pruskich na Śląsk;

• 10 kwietnia 1741 r. – bitwa pod wsią Małujowice (Mollwitz) koło Brzegu, zwycięża armia pruska dzięki marszałkowi Kurtowi Christoph von Schwerin (nie wiem, jak to się odmienia);

• Maj 1741 r. – sojusz Francji, Hiszpanii i Bawarii w Numphenburgu;

• 9 października 1741 r. – Fryderyk II zawarł z Marią Teresą traktat na zamku w Klein Schnellendorf (Przydroże Małe), oddziały austriackie wycofane ze Śląska i skierowane przeciw wojskom francusko-bawarskim, a oddziały pruskie zaprzestały jakichkolwiek działań wymierzonych w Austrię;

• 1741 r. – zdobycie Pragi przez wojska francusko-bawarsko-saskie;

• 27 grudnia 1741 r. – Prusacy zajęli Ołomuniec;

• 12 lutego 1742 r. – we Frankfurcie nad Menem odbyły się uroczystości koronacyjne cesarza Karola Albrechta, jako Karola VII;

• 17 maja 1742 r. – bita pod Chotusicami, Austria kontra Prusy;

• 11 czerwca 1742 r. – Fryderyk II podpisuje we Wrocławiu preliminaria;

• 28 czerwca 1742 r. – ratyfikacja traktatu z Austrią, Fryderyk II otrzymuje Górny i Dolny Śląsk oraz hrabstwo kłodzkie;

• Armia pragmatyczna - specyficzny twór związany nierozerwalnie z wojną o sukcesję austriacką – konglomerat wojsk angielskich, niderlandzkich, niemieckich oraz austriackich pod światłym (acz niekoniecznie oświeconym) przewodnictwem króla Anglii Jerzego numer 2;

• 27 czerwca 1743 r. – armia pragmatyczna toczy bitwę z Francuzami pod Dettingen;

• 20 grudnia 1743 r. – sojusz austriacko-saski;

• 22 maja 1744 r. – Fryderyk II zawiera z Karolem VII tzw. unię frankfurcką;

• 5 czerwca 1744 r. – sojusz prusko-francuski;

• 10 sierpnia 1744 r. – Prusy wypowiedziały Austrii wojnę’

• 10-16 września 1744 r. – oblężenie Pragi;

• 8 stycznia 1745 r. – sojusz w Warszawie, Austria, Anglia, Holandia i Saksonia;

• 22 kwietnia 1745 r. – syn cesarza Karola VII, elektor bawarski Maksymilian III Józef, zawiera pokój z Austrią, kończąc tym samym swój udział w wojnie;

• 1745 r. – kampania wiosenna, Fryderyk II;

• 4 czerwca 1745 r. – bitwa pod Dobromierzem, zwycięstwo Prus;

• 30 września 1745 r. – bitwa pod wsią Soor;

• 29 sierpnia 1475 r. – początek kampanii zimowej, jej plan ułożył dowódca saski generał Fryderyk August von Rutowski;

• 15 grudnia 1745 r. – bitwa pod Kesselsdorf, zwycięstwo Prus;

• 25 grudnia 1745 r. – pokój w Dreźnie;

• Karol Emanuel III – władca Sabaudii;

• 1746 r. – bitwa pod Raucoux;

• Ferdynand VI – następca króla Filipa V;

• 1747 r. – bitwa pod Assiettą, klęska Francji;

• Grudzień 1747 r. – Anglia, Zjednoczone Prowincje i Rosja podpisują w Petersburgu konwencję, zezwalającą oddziałom rosyjskim przejść przez Niemcy;

• 18 października 1748 r. – pokój francusko-angielski w Akwizgranie;

7.6. Wojna siedmioletnia (1756-1763):

• Spory o kolonie, potyczki w Ameryce Północnej;

• Francuzi wypierają z doliny Ohio angielskich handlarzy i osadników;

• 28 maja 1754 r. – walki w regionie Necessity;

• 9 czerwca 1755 r. – bitwa pod Monongahela;

• William Pitt – nowy premier angielski;

• 1759 r. – Anglicy opanowują należący dotąd do Francji Quebec, a rok później Montreal, co oznaczało kres francuskiego panowania w Kanadzie;

• 26 lipca 1757 r. – bitwa pod Hastenbeck;

• 23 czerwca 1758 r. – bitwa pod Krefeld;

• 16 stycznia 1756 r. – Fryderyk II podpisuje z Wielką Brytanią w Westminster traktat, w którym obie strony zobowiązywały się do zakazu przemarszu wojsk zagranicznych przez terytorium Rzeszy;

• 13 marca 1756 r. – koalicja austriacko-rosyjsko-francuska;

• 1 maja 1756 r. – traktat wersalski, miał charakter defensywny, Austria miała zachować neutralność w konflikcie kolonialnym toczonym między Francją a Wielką Brytanią, a Francja zobowiązała się do nieatakowania austriackich posiadłości;

• Sierpień 1756 r. – początek wojny siedmioletniej;

• 29 sierpnia 1756 r. – Fryderyk II napada na Saksonię;

• 1 maja 1757 r. – Austria i Francja podpisały drugi traktat wersalski, tym razem o ofensywnym charakterze;

• 18 czerwca 1757 r. – bitwa pod Kolinem na Morawach;

• 5 listopada 1757 r. – bitwa pod Rossbach;

• 5 grudnia 1757 r. – bitwa pod Lutynią;

• 25 sierpnia 1758 r. – bitwa pod Sarbinowem;

• 12 sierpnia 1759 r. – bitwa pod Kunerdorf;

• 16 grudnia 1761 r. – oddziały rosyjskie zdobyły Kołobrzeg;

• Cud domu brandenburskiego – tron po zmarłej cesarzowej Elżbiecie I objął siostrzeniec Piotr III, który był fanatycznym zwolennikiem Fryderyka II;

• 22 maja 1762 r. – pokój z Prusami zawarła Szwecja;

• 15 lutego 1763 r. – pokój między Prusami i Austrią w zamku Hubertusburgl

• 3 listopada 1762 r. – preliminaria pokojowe w Fontainebleau, koniec wojny francusko-angielskiej, ratyfikowane w Paryżu 10 lutego 1763 r.;

• Z wojny siedmioletniej Anglia wyszła jako potęga morska, a Francja utraciła swoją dominującą pozycję w Europie i większość kolonii poza Starym Kontynentem;

Rozdział 8
[ W przededniu rewolucji ]

8.1. Francja bankrutem:

• Nowym królem Francji Ludwik XVI;

• John Law – reklamował wszędzie swój projekt rozwoju kredytu państwowego i prywatnego za pośrednictwem banku emitującego papierowe pieniądze, które miały zastąpić monetę, wystarczy zaspokoić głód pieniądza i przyspieszyć jego obieg przez rozgrzanie koniunktury, należy w tym celu założyć bank mający prawo emisji pieniądza papierowego, cały dług państwowy uległby konwersji na akcje kompanii, a wtedy stałaby się jedynym wierzycielem państwa;

• 1716 r. – John Law zakłada Bank Generalny emitujący banknoty przyjmowane w kasach państwowych;

• 1717 r. – powstaje Kompania Zachodnioindyjska (Kompania Missisipi), która miała kolonizować położone nad rzeką tereny Luizjany zdobyte przez Francuzów;

• 1719 r. – do Kompanii Zachodnioindyjskiej przyłącza się Kompania Wschodnioindyjska i Kompania Afrykańska;

• 1720 r. – klęska systemu Lawa;

• 1730 r. – ożywienie gospodarcze we Francji;

• Dixieme – nowy podatek, wprowadzony przez ministra finansów Philiberta Orry’ego;

• Jean Baptiste de Machault d’Arnouville – usiłował wprowadzić podatek dochodowy dla klas uprzywilejowanych;

• W latacg 80. XVIII wieku nastąpiło załamanie francuskiej koniunktury;

8.2. Wielka Brytania:

• 6 marca 1707 r. – Szkocja rezygnuje z samodzielności, rozwiązuje swój rząd i parlament, a 45 szkockich posłów i 18 parów zasiada w parlamencie angielskim, w ten sposób powstało Zjednoczone Królewsko Wielkiej Brytanii;

• 1723 r. – w Szkocji powstaje pierwsze w Europie towarzystwo rolnicze;

• 1691 r. – traktat w Limerick, Irlandia utrzymuje własny parlament, ale był on w rzeczywistości organem przedstawicielskim mieszkającej tam mniejszości anglikańskiej;

• Nobility – ściśle określona grupa arystokratyczna w Anglii, do której należało jedynie stu rodów parowskich, którzy mieli przywilej dziedzicznego zasiadania w Izbie Lordów;

• Kinghts – rycerze;

• 1 sierpnia 1714 r. – umiera królowa Wielkiej Brytanii Anna Stuart, królem zostaje Jerzy I;

• 1715 r. – powstanie w Szkocji i w północnej Anglii, rozbicie powstańców w bitwie pod Preston (13 listopada 1715 r.);

• 1716 r. – Septennial Act, ustawa przedłużająca kadencję Izby Gmin z trzech do siedmiu lat;

• 1688 r. – chwalebna rewolucja, władca nie mógł rządzić bez parlamentu i musiał zwoływać go w określonym czasie;

• Wigowie – wielcy posiadacze ziemscy o świeżych korzeniach i silnych powiązaniach z burżuazją;

• Jethro Tull – „Horse-hoeing Husbandry or an Essay on the Principles of Tillage and Vegetation”;

• 1710 r. – ustawa wprowadzająca wysoki census majątkowy dla kandydatów na posłów;

• W epoce rządów wigów Wielka Brytania przeżywała okres prosperity gospodarczej i kulturalnej, dzięki czemu w połowie XVIII wieku państwo to wysunęło się na pierwsze miejsce w Europie;

• Charity schools – szkoły dobroczynne dla ubogich dzieci;

8.3. Kryzys świata śródziemnomorskiego:

• W XVII wieku rozpoczął się polityczny i gospodarczy upadek państw włoskich;

• 1714 r. – traktat w Rastat, dawne posiadłości we Włoszech przeszły w ręce Austrii;

• 1717 r. – zajęcie Sardynii;

• 1718 r. – zajęcie Sycylii;

• 11 sierpnia 1718 r. – bitwa koło przylądka Passero, flota angielska rozbiła flotę hiszpańską;

• 1727 r. – Hiszpania wypowiedziała Anglii wojnę i rozpoczęła oblężenie Gibraltaru;

• 28 października 1748 r. – pokój w Akwizgranie, Wielka Brytania i Francja;

• Nieustanne wojny niszczyły przemysł i rolnictwo;

• Genua i Wenecja nie miały dostatecznych sił, aby zapewnić bezpieczeństwo handlu morskiego;

• Cechy zaciekle walczyły o utrzymanie swoich przywilejów;

• Piemont – jedyne, oprócz Wenecji, państwo włoskie, które prowadziło w XVIII wieku samodzielną politykę;

• Wiktor Amadeusz II – otrzymał tytuł królewski oraz Sycylię;

• 1718 r. – traktat w Pozarevacu, Wenecja zmuszona do oddania Turcji prawie wszystkich swych posiadłości na Półwyspie Bałkańskim;

• W 1764 roku cały półwysep dotknęła wielka klęska nieurodzaju i idącego za nim głodu;

• Neapol – w połowie XVIII wieku był państwem o najbardziej feudalnym ustroju;

• Bernardo Tanucci – jeden z najzagorzalszych reformatorów włoskich, przeprowadził drugorzędne reformy gospodarcze, zasadniczą reformę stosunków kościelnych, zrzucił zależność lenną od papieża, wypędził jezuitów, wprowadził śluby cywilne, zniósł przywileje kongregacji rzymskich i odsunął zakonników od zarządzania parafiami;

• Leon Guillaume du Tillot – wystąpił przeciw pozycji kościoła, Parma;

• Etienne Bonnet de Condillac – filozof;

• 1770 r. – kodyfikacja prawa w połowie panowania Karola Emanuela III;

• 1770 r. – Akademia Nauk w Turynie;

• Najszczęśliwszym okresem dla księstwa Toskanii okazały się rządy Piotra Leopolda, późniejszego cesarza Leopolda II;

• 1786 r. – toskański kodeks kryminalny;

• 1782 r. – projekt konstytucji, pierwszej w Europie, jednak nie została ona wprowadzona w życie;

• Scipione Ricci – biskup Pistoi;

• Jansenizm – walka z przesądami, pielgrzymkami, procesjami i fałszywymi cudami, do nowicjatu można było wchodzić w wieku 18 lat i składać śluby w wieku 21 lat;

• 1786 r. – synod diecezjalny, przyjęcie regulaminu w duchu jansenizmu;

• Zacofanie gospodarcze w Portugalii;

• 13 stycznia 1750 r. – Hiszpania odstąpiła Portugalii część terytorium Paragwaju, na której znajdowały się redukcje jezuickie;

• Sebastiao Jose de Carvalho e Mello – portugalski minister spraw zagranicznych oraz wojny;

• Józef I – król Portugalii, zwany Reformatorem;

• 13 września 1759 r. - Wypędzenie jezuitów z Portugalii;

• 1761 r. – założenie kolegium szlacheckiego;

• 1772 r. – reforma uniwersytetów;

• 1774 r. – odebranie inkwizycji prawa do wydawania wyroków śmierci;

• Diogo Inacio de Pina Manique – następca Józefa I;

• Karol III – następca Ferdynanda VI, przystąpił do reformy państwa hiszpańskiego;

• 1766 r. - Kiedy wprowadzono w Madrycie zakaz noszenia długiej peleryny i nakaz podniesienia ronda kapelusza, doszło do wybuchu powstania;

• 11 lipca 1765 r. – dekret wprowadzający wolny handel zbożem;

• Pedro de Aranda – przewodniczący rady Kastylii;

• 2/3 kwietnia 1767 r. – wygnanie jezuitów z Hiszpanii;

8.4. Prusy po „cudzie domu brandenburskiego”:

• Wojna siedmioletnia zniszczyła państwo pruskie finansowo i spowodowała ogromne straty ludnościowe;

• 22 czerwca 1740 r. – Fryderyk II – „trzeba tolerować wszystkie religie, fiskał natomiast musi tylko uważać, aby jedna nie szkodziła drugiej, bo każdy musi być szczęśliwy wedle swojej myśli”;

• Fryderyk II postanawia ożywić gospodarkę;

• 1764 r. – reforma monetarna, która ujednoliciła kursujący w państwie pieniądz;

• 1770 r. – pierwsze instytucje kredytowe na Śląsku;

• 1765 r. – w Berlinie powstaje bank wekslowo-pożyczkowy;

• 1746 r. – pierwszą manufakturę jedwabiu w Berlinie założył Johann Ernst Gotzkowsky;

• 1761 r. – założenie fabryki porcelany;

• 1772 r. – minister Julius August Friedrich von Horst podsunął Fryderykowi II pomysł, że w związku z zajęciem przez Austrię kopalń soli w Bochni, Wieliczce i Samborze można by poszukać dodatkowego zysku w przejęciu zaopatrywania w sól państwa polsko-litewskiego;

• 1772 r. – powołanie do życia Kompanii Handlu Morskiego (Seehandlung);

• 1768 r. – założenie siódmego Departamentu Górnictwa i Hutnictwa, szefem Friedrich Anton von Heynitz (założyciel Akademii Górniczej we Freibergu w Saksonii);

• Fryderyk Wilhelm I – przeprowadził reorganizację władz centralnych, łącząc dwa najwyższe urzędy: Generalne Dyrektorium Finansów i Generalny Komisariat Wojny w jeden – Generalne Dyrektorium;

• 9 kwietnia 1766 r. – Fryderyk II polecił wyłączyć z kompetencji Generalnego Dyrektorium sprawy ceł i akcyzy;

• Utworzenie Administracji Ceł i Akcyzy (Regie), na jego czele Marc Antoine de la Haye de Launay;

• Prusy były pierwszym państwem europejskim, które zaczęło wprowadzać powszechną oświatę ludności;

• 1717 r. – powszechny obowiązek szkolny;

• 1747 r. – w Berlinie powstała pierwsza ekonomiczno-matematyczna szkoła realna;

• 1763 r. – Johann Friedrich Hecker – pedagog, przygotował „Generalny regulamin szkół ludowych”;

• Friedrich Eberhard von Rochow – założył w swoich dobrach Reckhan szkołę prywatną, napisał podręcznik do nauki „Kinderfreund”;

• 1770 r. – Karl Abraham von Zedlitz, został mianowany ministrem sprawiedliwości, a rok później szefem Departamentu do Spraw Kościoła i Oświaty;

• Johann Heinrich Ludwig Meierotto – wprowadził egzamin maturalny i świadectwo dojrzałości;

• Uniwersytety w: Królewcu, we Frankfurcie nad Odrą, w Halle, w Duisburgu, we Wrocławiu;

• 1763 r. – nauczyciele powinni być dobrze wynagradzani i nie powinni zajmować się innymi zajęciami;

• 3 czerwca 1740 r. – Fryderyk II podejmuje decyzję o zniesieniu stosowania tortur jako środka dowodowego w procesie karnym;

• Samuel von Cocceji – wybitny prawnik, minister sprawiedliwości, reforma wymiaru sprawiedliwości, kodyfikacja prawa osobowego i rzeczowego („Corpus Iuris Dridericiani”);

• Johann Heinrich Kasimir von Carmer – kolejny projekt reform szkolnictwa;

• 14 kwietnia 1780 r. – Fryderyk II zarysował program zmian, które powinny zostać wprowadzone w sądownictwie, przede wszystkim jego ujednolicenie w całym państwie;

• 24 marca 1784 r. – wielki kanclerz von Cramer przedstawił oficjalnie pierwszy zarys kodeksu prawa cywilnego;

• 1 czerwca 1784 r. – wszedł w życie „Allgemeines Landrecht fur die Preusischen Staaten”, prawo rzymskie + prawo naturalne;

• Chrisrian Arnold – młynarz w Pommerzig w Nowej Marchii, przestał płacić czynsz, młyn został mu odebrany, zwrócił się więc do króla, który polecił, by sprawę zbadał pułkownik Ulrich von Heucking;

• 11 grudnia 1779 r. – Fryderyk II osobiście przesłuchał trzech radców berlińskiego Sądu Kameralnego, którzy odrzucili odwołanie Arnolda;

• 7 sierpnia 1780 r. – rozkaz gabinetowy, w którym Fryderyk II polecał wydanie okólnika dla sądów, obowiązek chronienia prostych ludzi przez sędziów przed szykanami prawnymi i kosztownymi procesami powodowanymi przez adwokatów;

8.5. Wielonarodowa monarchia Habsburgów:

• Monarchia habsburska powstała w XV-XVI wieku w dorzeczu środkowego Dunaju, państwo wieloetniczne, złożone z terytoriów niemieckich, węgierskich i słowiańskich;

• 1699 r. – pokój z Turkami w Karłowicach;

• 1772 r. – w wyniku pierwszego rozbioru Polski Habsburgowie otrzymali Galicję;

• W 2 połowie XVII wieku w polityce austriackich Habsburgów zaczęły dominować tendencje centralistyczne;

• 3 listopada 1760 r. – bitwa pod Torgau, powołanie Rady Państwa;

• 1768 r. – mimo protestów papieża Klemensa XIII odebrano Kościołowi cenzurę książek i powierzono ją Nadwornej Komisji Edukacyjnej;

• 1767 r. – wprowadzenie „Urbarium”, wywołało to konflikt ze szlachtą, porządkowało powinności ciążące na węgierskich chłopach, forma regulaminu administracyjnego;

• Józef II – następca Marii Teresy;

• Józefinizm – polityka Józefa II, podporządkował on władzę kościelną władzy państwowej i uporządkował kult religijny;

• 13 października 1781 r. – generalny edykt o tolerancji, który przyznawał luteranom, kalwinistom i prawosławnym prawo do swobodnego wyznawania kultu;

• 16 stycznia 1783 r. – wprowadzenie prawa sankcjonującego małżeństwo jako akt prawa cywilnego, małżeństwa między katolikami i niekatolikami;

• 1 listopada 1781 r. – Józef II zniósł poddaństwo chłopów w Czechach, na Morawach i austriackim Śląsku;

• 1781 r. – sporządzenie katastru dla części austriacko czeskiej, doprowadzenie do równomiernego obciążenia podatkowego poddanych;

• 1783 r. – likwidacja pańszczyzny;

• Józef II popierał rozwój gospodarczy monarchii, dbał o powstawanie i rozwój zakładów przemysłowych;

• 1787 r. – publikacja nowego kodeksu karnego;

• Józef II nie miał wielu zwolenników (smuteczek);

8.6. Upadek Rzeczypospolitej i Szwecji:

• 6 września 1764 r. – następcą Augusta II zostaje Stanisław August Poniatowski;

• 1765 r. – pierwsze pismo periodyczne „Monitor”, wzorowane na angielskim dzienniku „Spectator”, które propagowało reformy i starało się upowszechniać oświatę, tolerancję, nowinki techniczne i rolnicze;

• 1765 r. – Stanisław August założył Szkołę Rycerską, gdzie kształcono oficerów i wychowywano ich w duchu patriotyzmu i oświecenia;

• 1766 r. – Andrzej Zamoyski przedstawia sejmowi projekt ograniczenia liberum veto;

• 23 czerwca 1767 r. – konfederacja w Radomiu;

• Nikołaj Repnin – ambasador rosyjski w Warszawie;

• Ograniczenie zakresu liberum veto;

• 29 lutego 1768 r. – magnateria zawiązała w miasteczku Bar na Podolu konfederację w obronie ojczyzny, wiary i wolności;

• 22 października 1770 r. – detronizacja Stanisława Augusta;

• 1772 r. – Austria, Prusy i Rosja dokonują pierwszego rozbioru Polski;

• 14 października 1773 r. – założenie Komisji Edukacji Narodowej, miała za zadanie stworzenie nowoczesnego systemu oświaty;

• 1775 r. – utworzenie Rady Nieustającej;

• Konstytucja 3 maja 1791 r. – najważniejszą rolę tu odegrał Hugo Kołłątaj, Scipione Piattoli i Ignacy Potocki, religia katolicka uznana za panującą (smutek), innym wyznaniom zapewniono tolerancję, odstępstwo od Kościoła rzymskokatolickiego było zabronione pod karą śmierci;

• Ulryka Eleonora – przejęła tron szwedzki po zmarłym Karolu XII;

• Rada Państwa w Szwecji;

• Dwa dominujące stronnictwa w Szwecji:
  - „kapelusze” – Daniel Niklas von Hopken, nastawienie profrancuskie;
  - „czapki” – Arvid Horn, nastawienie prorosyjskie;

• 1741 r. – za namową dyplomacji francuskiej „kapelusze” doprowadziły do wybuchu wojny z Rosją, której celem miało być odzyskanie prowincji utraconych na rzecz Rosji;

• 19 sierpnia 1772 r. – Gustaw III przeprowadził wojskowy zamach stanu;

• 9 lipca 1790 r. – bitwa w Zatoce Fińskiej pod Routsinslami, Gustaw III pokonuje Rosjan;

• 14 sierpnia 1790 r. – pokój w Varala;

• 29 marca 1790 r. – zawarcie przymierza polsko-pruskiego;

• Karol Linneusz – lekarz i botanik, uporządkował świat przyrody, wprowadzając jej systematykę;

• 1720 r. – w Uppsali powstaje Królewskie Towarzystwo Nauk;

• 1739 r. – Fryderyk I zakłada w Sztokholmie Królewską Akademię Nauk;

• 20 marca 1786 r. – Akademia Szwedzka, praca nad językiem szwedzkim;

8.7. Nowa potęga Europy – Rosja:

• Na arenę polityki europejskiej Rosję wprowadził car Piotr I;

• Katarzyna I – objęła tron po zmarłym mężu;

• Wraz z Elżbietą na tron carski powróciła dynastia Romanowów;

• Po Elżbiecie na tronie zasiadł Piotr III, syn Anny, córki Piotra Wielkiego;

• Tron obejmuje Katarzyna II;

• 14 grudnia 1766 r. – Katarzyna II powołuje komisję legislacyjną;

• 1773-1774 r. – powstanie chłopskie dowodzone przez Jemieliana Pugaczowa;

• Isprawnik – naczelnik administracji;

• Sądy sprawiedliwości – trybunały, zajmowały się one m.in. ochroną praw osób aresztowanych i mogły nakazać ich uwolnienie;

• 1785 r. – wprowadzenie karty miast, wszystkich mieszkańców podzielono na sześć kategorii;

• 1785 r. – karta szlachty, zatwierdzała jej dotychczasowe przywileje;

• Iwan Iwanowicz Becki – przygotował „Powszechny plan edukacji młodzieży obydwu płci” (1764 r.);

• 1764 r. – Instytut Smolny, kształcono w nim dziewczęta z rodzin szlacheckich;

• 1764 r. – Korpus Paziów, szkoła dla chłopców;

• 1782 r. – Katarzyna zakłada komisję do spraw szkół narodowych;

• 1768 r. – Turcja atakuje Rosję;

• 4 lipca 1770 r. – flota rosyjska pokonuje flotę turecką w bitwie niedaleko wyspy Chios;

• 6 lipca 1771 r. – sojusz;

• 21 lipca 1774 r. – pokój w Kucuk Kaynarcy;

• 1775 r. – likwidacja Siczy Zaporoskiej;

• 9 stycznia 1792 r. – pokój w Jassach;

• 1778 r. – powstanie portu Chersoń;

77