Alina Witkowska, wstęp w: literatura romantyzmu

Literatura lat 1795 - 1863 określana była przez kilka kierunków artystycznych. Trzy z nich były najważniejsze:

1. Klasycyzm - zwany pseudoklasycyzmem, co wskazywało na epigoński charakter klasycyzującej literatury początków XIX w.

2. Sentymentalizm - zwany preromantyzmem, gdyż dostrzegano w nim początki romantyzmu.

3. Romantyzm - odegrał decydującą rolę w epoce i przysłonił dwa pozostałe kierunki.

Cechy wspólne kierunków (wynikające z sytuacji historycznej):

• Podejmowanie problematyki światopoglądowej i filozoficzno-moralnej.

• Dojmujące przeżycie historii i historyczności bytu jednostkowego i zbiorowego.

• Pytania o przyczyna tragedii narodu.

• Pytania o rolę zła w świecie rządzonym przez Boga.

• Próby określenia nowej sytuacji narodu i zasad działania.

Początki muzealnictwa (wynik chęci utrwalania tożsamości narodowej). Gromadzono przede wszystkim dowody kultury materialnej Słowian, co przekształci się w fascynację Słowiańszczyzną, ludowością (zbieranie pieśni i legend ludowych po wsiach) i opisy podróży krajoznawczych (rodzi się etnografia - Jan Potocki, Aleksander Sapieha) - piesze pielgrzymowanie, podróże romantyczne. Z biegiem lat ta idea przeszłości przerodziła się w historyzm literacki i historiografię (Joachim Lelewel).

Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800-1832) - instytucja obejmująca patronat nad kulturą polską po upadku niepodległości, kierowana kolejno przez: Jana Albertrandiego, Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza. W TPN prowadzono prace badawcze z zakresu historii Polski, języka, lit. Uważano, że gdyby nie nauka i piśmiennictwo, wielkie czyny przodków zostałyby zapomniane: Bohaterów czyny znikomymi są w narodach bez światła, bez nauki. Podobnie traktowano język. Prowadzono badania nad polszczyzną wieku XVI (badano gramatykę, ortografię i słownik) - Słownik języka polskiego Samuela Lindego (1807-1814). Siedziba TPN mieściła się w Warszawie (najpierw pruska Warszawa, potem Księstwo Warszawskie, później Królestwo Polskie (Kongresówka), zwana była pałacem Staszica (fundator).

Inne wybitne ośrodki kulturalne:

• Uniwersytet Wileński - centrum naukowe ziem litewsko-ruskich, które przeżywało w okresie romantyzmu spóźniony oświeceniowy przełom kulturalny.

• Liceum Krzemienieckie - założone (1805) przez Tadeusza Czackiego

• Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Lwów 1827 (zbiory przewiezione z Wiednia)

• Czasopisma wileńskie: Dziennik Wileński, Tygodnik Wileński, Wiadomości Brukowe.

• Towarzystwo Filomatów (1817) - wyrosłe wokół U. Wileńskiego, Wileńskiego naukowo-społecznym programie oświeceniowym.

• Uniwersytet Warszawski (1816-18).

• Teatr Narodowy w Warszawie - dyr. Wojciech Bogusławski

• Warszawskie oficyny wydawnicze

• Czasopisma warszawskie: Pamiętnik Warszawski, Biblioteka Polska, Tygodnik Polski i Zagraniczny, Wanda, Astrea, Gazeta Literacka - cechą tej prasy była nieciągłość, stały brak pieniędzy i ataki cenzury.

Okres między powstaniami

Kongresówka - straciła swoją względną niezależność, stała się prowincją Cesarstwa, rządzoną przez namiestników cara (1szym był Iwan Paskiewicz - od jego nazwiska mówi się o erze paskiewiczowskiej, co oznaczało terror wojskowy i policyjny oraz zniesienie swobód, także w dziedzinie kultury). Zlikwidowano TPN i UW (konfiskata majątków). Dopiero tuż przed powstaniem styczniowym otwarto dwie szkoły wyższe: Akademię Medyko-Chirurgiczną oraz Szkołę Główną.

Ziemie litewsko-ruskie - także nie odgrywały roli kulturalnej. Wydawano czasopisma: Athenaeum - Józefa Ignacego Kraszewskiego w Wilnie, Gwiazda w Kijowie i prorosyjski Tygodnik Petersburski, który przetrwał najdłużej.

Galicja - powstanie Rzeczpospolitej Krakowskiej, powołanej przez Kongres Wiedeński, jako niepodległe i neutralne miasto Kraków, będące pod opieką zaborców. W Galicji i Krakowie schroniło się wielu uczestników powstania listopadowego, zawiązując konspiracje. Teren związany z nazwiskami Goszczyńskiego, Siemieńskiego, Fredro. Wydawano czasopisma: Dziennik Mód Paryskich i Dziennik Literacki. Żywotność Galicji zakończyło powstanie 1846 r. (rzeź galicyjska - władze austriackie obracają klasowy bunt chłopów przeciwko szlachcie). Zlikwidowano autonomię Krakowa.

Wielkopolska - terytorium dysponowało większą swoboda zrzeszeń i słowa. W tym okręgu rozkwitła publicystyka: Przyjaciel Ludu, Orędownik Naukowy, Przegląd Poznański, Tygodnik Literacki, Dziennik Domowy, Rok. Rozwinął się tu także ruch wydawniczy, drukowano pisarzy krajowych i emigracyjnych. Tutaj powstał ruch pracy organicznej, który polegał na rozwoju działań praktycznych w zakresie rzemiosła, handlu, rolnictwa i oświaty elementarnej. Patronem ruchu był dr Karol Marcinkowski. Ruch miał być alternatywą dla działalności wyzwoleńczo-rewolucyjnej. Jego konsekwencją było powstanie Ligi Polskiej w czasie Wiosny Ludów. LP koncentrowała się wokół zagrożonej wiary i ojczystego języka. Główne jej dążenie to wewnętrzna odbudowa państwa polskiego legalnymi środkami, w obrębie państwa niemieckiego. Jednak upadek Wiosny Ludów spowodował, że władze pruskie program zaatakowały i rozwiązały Ligę.

Emigracja - centrum emigracji znajdowało się w Paryżu (inne ważne skupiska: Belgia, Anglia, Szwajcaria, Włochy). W Paryżu skupiało się też życie polityczne emigracji: ugrupowania demokratyczne - Towarzystwo Demokratyczne Polskie i konserwatywne - Hotel Lambert z Jerzym Czartoryskim. Emigracja próbowała także stworzyć życie kulturalne: utworzono szkołę polską, założono czytelnie publiczne (Biblioteka Polska), drukarnie polską (Eustachy Januszkiewicz), wydawano liczne czasopisma (głównie polityczne): Kronika emigracji Polskiej, Trzeci Maj, Młoda Polska, Nowa Polska, Demokrata Poslki, Pszonka. Emigracja starała się odgrywać rolę kierowniczą i inspiratorką wobec kraju. Wielkim autorytetem cieszyli się trzej wieszczowie. Śmierć Mickiewicza i upadek nadziei na odzyskanie niepodległości w wyniku wojny krymskiej, oznaczają zmierz emigracji, kryzys romantycznej polityki spisków i powstań, inspirowanych przez emigrację.

Klasycyzm i sentymentalizm lat 1795 - 1830.

Klasycyzm - przerodzi się w apoteozę heroizmu walki legionów, wydarzeń wojen napoleońskich i związanych z nimi postaciami. Będzie umacniał system wartości duchowych, ideał nauki, rozwój oświaty. Aktywność kierunku przypadnie więc na lata wojen napoleońskich i Księstwa Warszawskiego. Zaś w latach Kongresówki jego znaczenie zacznie maleć - przyczyni się do tego ofensywa romantyków i kryzys wyznawanych wartości: monarchy i państwa.

Sentymentalizm - szok świadomościowy i uczuciowy jaki wywołała utrata niepodległości, znalazł w sentymentalizmie swoje ujście (żal, rozpacz, smutek, tkliwość, melancholia, refleksyjność). Kierunek rozkwita aż do lat 20tych XIX w., a później uzupełnia prądy romantyczne. Wypracował prozę powieściową.

Romantyzm

Geneza nazwy: sięga późnego średniowiecza. Romantyczny znaczył tyle co romansowy, dziwaczny, niezwykły i malowniczy (przyroda wzniosła, groźna, posępna, niecodzienna - góry, morze, kolorystyka nocy).

Sensy terminu: w XVII w. w Anglii pojawia się określenie "romantyczny" w odniesieniu do literatury nowożytnej (średniowiecze, renesans) przeciwstawianej antykowi. Mówiło się o romantyczności Tassa, Szekspira. Takie rozumienie terminu istnieje jeszcze na początku XIX w. Przeciwstawienie klasycyzmu i romantyzmu określało także dwa typy sztuki. (Goethe: Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.)

"romantyk" - początkowo był to autor romansów i baśni, u przeciwników był to epitet obraźliwy. W sensie pozytywnym pojawia się określenie na początku XIX w. w Niemczech.

Romantyzm niemiecki: polski romantyzm wiele mu zawdzięczał, szczególnie filozofii i historii sztuki braci Schleglów (August Wilhelm i Friedrich) oraz twórczości Goethego i Schillera, którzy chociaż nie byli romantykami, to odegrali wybitną rolę w kształtowaniu się światopoglądu (bunt, egotyczne cierpienie jednostki, pasja miłosna).

Romantyzm angielski: oddział na polski romantyzm głownie przez twórczość Byrona i Waltera Scotta (powieść poetycka, historyzm).

Romantyzm francuski: przebieg dziejów prądu romantyzmu polskiego przypomina romantyzm francuski (głownie przez walkę romantyków z klasykami).

Wpływ kierunku na:

• Sztukę

• 
  Literaturę

• Obyczaje

• Styl bycia

• Politykę

Mesjanizm - w obręb świata historii przenosił wnioski ze śmierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz metafizycznego aktu odkupienia ludzi prze Jego męczeństwo (niewinna ofiara, cierpienie, zbawienie). Chrystus stawał się analogią dla Polski zamordowanej w czasie rozbiorów i ponoszącej ofiary męczeńskie np. w czasie powstań. Stąd wypływał kult cierpienia i ofiary i ich sakralizacja (męczeństwo wskazywało na wyższość narodu, który zyskiwał pewność zmartwychwstania i stawał się narodem wybranym, obdarzonym misją zbawczą wobec innych narodów). Mesjanizm wnosił optymistyczny sens moralny - uniwersalizował polskie cierpienie i pokazywał pokonany naród w roli mesjasza, walczącego ze złem historycznym.

Pozarozumowe źródła poznania - wiara, uczucie, intuicja, dary i moce wewnętrzne. Dzięki nim nawiązywano kontakt ze światem pozaziemskim, pozarozumowym, z Bogiem. Postawa ta opierała się religijności chrześcijańskiej oraz na ideach pozareligijnych (nauki tajemne, okultyzm, magia). Rodzi się wtedy romantyczny mistycyzm, który polega na poznaniu tego co niepoznawalne poprzez iluminację, ekstazę, objawienie. Poznanie w takim sensie staje się wtajemniczeniem w byt, kosmos, naturę, historię. Romantyzm dopuszczał również porozumienia pozasłowne, możliwe dzięki wrażliwości, współodczuwaniu, intuicji, lub za pośrednictwem innych sztuk (dlatego granice sztuk zacierają się w estetyce romantycznej, co było m.in. efektem współrozumienia).

Wyobraźnia - była narzędziem pozarozumowego poznania. Była ona oznaką geniuszu, darem. Znosiła zarazem podział na to co realne i irrealne, przez to traktowano ją jako wyzwolenie sztuki i człowieka z okowów rzeczywistości.

Geografia kulturalna - przez wyobraźnię romantyczną pojawiają się w sztuce regiony świata dotąd niezauważane - zainteresowanie Szkocją, Skandynawią, Orientem, morzem, górami, stepem, lasami. Zainteresowano się także regionami własnego kraju (regionalizm), kulturami ludowymi, Słowiańszczyzną, kresami wschodnimi (zwłaszcza stepy ukraińskie, ziemie białoruskie, litewskie, Tatry) i wszystkim tym co pierwotne.

Antropologia romantyczna - człowiek znajdował się w centrum światopoglądu. Człowiek wewnętrzny ważniejszy był od tego, którego ukształtowały: edukacja, konwenanse. Stąd uprzywilejowane miejsce w romantyzmie otrzymali ludzie prości, gmin, dzieci, poeci i szaleńcy - ludzie "czujący", jako nosiciele prawd żywych i poezji.

Biologizm - stawiał młodych i młodość w centrum uwagi. Bohaterami literatury stali się młodzieniec i dziewica. Często jest to literatura pisana przez młodych o młodych, autobiograficzna i inicjacyjna (bohater przechodzi stopnie inicjacji, wtajemniczenia w egzystencję, byt, idee). Bohaterowie są otwarci, przechodzą przemiany duchowe (czego symbolem jest przemiana imion np. z Gustawa na Konrada).

Wartości pozytywne- wolność, sprawiedliwość, przyjaźń, miłość dusz ludzkich i do ojczyzny, obowiązek wobec wspólnoty - był to system etyczny wchodzący w zgodę z młodością oraz łączył życie i literaturę (filomaci jako rzeczywiste stowarzyszenie młodych, będących zarazem bohaterami III cz. Dziadów).

Wartości negatywne - nienawiść, zemsta, bunt - aktywne są w początkach romantyzmu, później zdominowane przez mesjanizm. Z kart utworów znikają bohaterowie indywidualiści i marzyciele. Pozostają tylko w twórczości epigońskiej, żywej zwłaszcza w latach 40tych XIX w.

Rewolucja - początkowo była walką o wolność narodu, po czym przeobraziła się w walkę o uniwersalną wolność człowieka. Rewolucja miała oznaczać gruntowną, moralną odbudowę świata, której dokonują ludy w imię uniwersalnej, wspólnej wolności, sprawiedliwości i braterstwa. Poważnego znaczenia nabrało też przeciwieństwo rewolucji - zespół idei konserwatywnych, które kwestionowały zasadność ingerencji człowieka w bieg historii, którą kieruje Opatrzność.

Nurt organicznikowski - nurt konserwatywny, który nabrał znaczenia w Polsce po klęsce Wiosny Ludów (koniec lat 40 tych). Zwracał uwagę na wartość pracy, organizacji życia społecznego i jego instytucji, szacunek dla dokonań drobnych, które razem mają wpłynąć na postęp organizmu, jakim jest państwo. Nurt ten będzie podstawą dla idei pozytywistycznych.

Jest to wynik wyższości literatury i idei nad rzeczywistością. W Polsce widoczne jest zachwianie między sztuką a życiem, któremu narzucane są wzorce literackie (walka za ojczyznę, bunt, ofiara, poświęcenie). Dlatego moralnie wysoko oceniano postawę cierpiętniczą.

---