Rozwój kultury szlacheckiej w XVIII wiecznej Rosji.
Przez cały wiek XVIII główną ideologią, zarówno w Rosji jak i w Europie, był absolutyzm oświecony. Władca był przedstawiany jako osoba wykształcona, oświecona, przesiąknięta ideami wieku oświecenia, z czego wynika jego wola reformowania. W wieku XVIII rozwijały się paralelnie dwa kierunki oświeceniowe - klasycyzm związany z rozumem oraz sentymentalizm związany z sercem. Filozofię oświecenia reprezentowały postacie encyklopedystów, Rousseau, Wolter oraz inni myśliciele. Rosjanie chłonąc nowinki z Zachodu przyjęli również jego ideologię i filozofię. Z nich właśnie wynikała koncepcja mądrego filozofa doradzającego mądremu władcy i kształtującego go pod kątem humanizmu (w tym kierunku mają też zachodzić reformy państwowe). Władca jest jednostką silną, tyranem, ale jego siła ma być wykorzystana do wprowadzania zmian służących dobru społeczeństwa. Idea absolutyzmu rozwijała się od czasów Piotra I Wielkiego i jego doradcy Teofana Prokopowicza do czasów Mikołaja I i Puszkina, który chociaż popadł w niełaskę to wskazywał carowi “niedociągnięcia” rosyjskiego systemu. Idea ta znajdowała realizację zarówno w kwestiach państwach, jak i także wpływała na rozwój kultury, edukacji, literatury. Literatura zaczęła zmierzać w kierunku publicystyki (propagującej zmiany państwowe), a z kolei publicystyka zaczęła przenikać różne gatunki literackie. Pisarz traktowany był przede wszystkim jako obywatel, cechujący się przede wszystkim postawą obywatelską, pragnący dobra państwa, realizujący w swojej twórczości założenia reform państwowych. Wiadomo jednak, że w Rosji władcy mieli nieco inne wizje rozwoju państwa niż pisarze, dlatego też ci ostatni często popadali w niełaskę i trafiali na zesłania. Najbardziej znanymi pisarzami - doradcami był Teofan Prokopowicz (Piotr I Wielki), Łomonosow (Elżbieta Pietrowna uważana za kontynuatorkę idei ojca - Piotra I Wielkiego) oraz Niwokow i Fonwizin (Katarzyna II, później Paweł I). Doradcą Katarzyny II był również Dzierżawin (dopóki nie zorientował się on, że Katarzyna II jako reformatorka to tylko poza carycy). Aleksandrowi I doradzał Karamzin, Puszkin był kamerjunkrem na dworze Mikołaja I. Pisarze w XVIII wieku przejęli rolę starców, którym niegdyś przyświecały cele religijne. Jednak w XVIII wieku pisarze reprezentowali inne poczucie wartości, starali się przede wszystkim manifestować indywidualność twórcy. Literaturę zaczynają tworzyć nie tylko dzieła autora, ale także jego biografia. Nowa literatura indywidualnego twórcy zainteresowała była głównie indywidualnością, osobowością, człowiekiem jako jednostką. Koniecznie też miała głosić idee reform społecznych. Przez przyswajanie idei oświeceniowych zaczerpniętych z Zachodu, Rosja poznaje także kulturę antyczną, starożytną, orientalną. Narasta ilość przekładów twórców starożytnych - Horacego, Owidiusza, Wergiliusza, których podejmowali się m.in. Kantemir, Łomonosow, Lwow, Dymitriew, Dzierżawin. Humanizm stał się ideologią broniącą człowieka jako osobę, jednostkę posiadającą prawo do wolności, swobody, szczęścia, miłości. Wszystko to zrodziło przekonanie elit rosyjskich o tym, że żyją w ważnym momencie historycznym (zmiany społeczne, przejmowanie kultury europejskiej, koniec średniowiecza w Rosji). Stąd też poparcie dla silnej władzy, która ma być mocna, aby być w stanie pokonać tradycjonalistów, sprzeciwiających się reformom zbliżającym Rosję do ucywilizowanej Europy. Władcy zależało zatem na odpowiednim wychowaniu społeczeństwa - kształceniu wiernych, wyedukowanych obywateli, którzy będą mu służyć. Reformy wprowadzane sukcesywnie przez Piotr I Wielkiego udało ustabilizować się dopiero w czasach Elżbiety Pietrownej, po której władzę w Rosji objął Piotr III, obalony w wyniku przewrotu pałacowego dokonanego przez jego żoną, późniejszą Katarzynę II.
Stulecie “złotej kultury szlacheckiej”
Stulecie “złotej kultury szlacheckiej” w Rosji rozpoczęło się w 1762 (jest to realna data zmiany pozycji szlachty w Rosji - Piotr III wydał wówczas dokument “O darowaniu swobody całej szlachcie rosyjskiej“- zniesiono obowiązek służby wojskowej lub państwowej (administracyjnej) pełnionej przez 25 lat dla dworzan i trwało do 1861 roku, kiedy Aleksander II wprowadził uwolnienie chłopów z pańszczyzny (główne zaplecze materialne szlacheckich gniazd zostało im odebrane). Właśnie w 1762 roku zmieniła się mentalność szlachty. Dotychczas jedyną drogą awansu było zdobywanie rang podczas służby państwowej, teraz pojawiła się możliwość osiągnięcia korzyści dzięki różnym zasługom. Doprowadziło to do zmiany stylu życia wśród szlachty, która wówczas zaczęła osiedlać się w nadanych majątkach ziemskich i prowadzić spokojne, wiejskie, życie. Było to równoczesne osłabienie pozycji władcy w państwie rosyjskim.
Jeszcze w czasach Elżbiety dokonała się rewolucja dyplomatyczna. Dyplomację oparto na wzorcach zaczerpniętych z Francji. Spowodowało to wzrost znaczenia języka francuskiego w Rosji, który uważany był za język kultury i oświecenia. Listy były pisane niemal wyłącznie po francusku, a zwłaszcza listy miłosne (pamiętać należy, że Puszkin w “Eugeniuszu Onieginie“ tłumaczył listy Tamary do Oniegina, gdyż ich korespondencja napisana była oryginalnie po francusku). Z francuskim rywalizował jednak język niemiecki, którego popularyzacja miała miejsce w czasach Piotra I Wielkiego. W czasach Katarzyny II to właśnie filozofia niemiecka zastąpiła francuskich myślicieli (Schelling i Hegel wyparli przede wszystkim Woltera, moda na Rousseau utrzymała się dłużej - do czasów Lwa Tołstoja).
Szlachta nadal. poświęcała uwagę sprawom państwowym, jednak pod wpływem założeń filozoficznych nastąpiło przeniesienie kwestii społecznych do sfery idealnej - nastąpiła moda na zajmowanie się tzw. “przeklętymi problemami” (rozważanie szczęścia swojego i innych narodów). Pisarze nie byli już tylko twórcami ale także działaczami społecznymi. Filozofia oświeceniowa w Rosji zaczęła się chylić ku upadkowi wraz z wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), ostatecznie jej koniec nastał po powstaniu dekabrystów z 11825 roku. Zmieniło się wówczas również podejście twórców do ważnych kwestii społecznych - poszli oni w kierunku rewolucji ducha, nad którą toczono dyskusje w nieoficjalnych kółkach. Utworzono wtedy też pojęcie “zbędnego człowieka” oznaczającego szlachcica, pragnącego wielkich zmian i szczęścia dla wszystkich, ale niewiedzącego jak tego dokonać. Prekursorem tej koncepcji był Czaadajew. Między 1721 a 1762 roku utworzono 26 szkół seminaryjnych opartych na scholastyce. Dużą rolę w edukacji zaczęli odgrywać cudzoziemcy, zwłaszcza Niemcy, którzy wprowadzali myśl techniczna do Rosji. Otworzono Akademię Nauk utrzymaną w duchu germańskim. Przy jej zakładaniu czynny udział brał Christian Wolf, który w znacznej mierze przyczynił się do sprowadzenia do Petersburga niemieckiej kadry naukowej. Był przedstawicielem pietyzmu (kierunek filozoficzny propagujący rozważanie męki Chrystusa, pochylanie się nad nią jako drogi do kształtowania wrażliwości człowieka; takie ukształtowanie serca człowieka, aby ten człowiek był wrażliwy na wszystko, niekoniecznie na sprawy religijne, ale też społeczne - a w szczególności, wrażliwość na los chłopów, traktowanie ich po ludzku, walczenie o prawa dla nich, gdyż sami są w tym zakresie bezbronni). Pietyzm nazywani jest inaczej filozofią serca oświeceniowego. Rozwijał się on głownie w Niemczech, a Wolf był głównym jego propagatorem. W związku z rozwojem nauki następował także rozwój przemysłu drukarskiego i wydawniczego. W 1726 roku miało miejsce w Rosji 7 publikacji książkowych, w końcu lat 50-tych ukazały się 23 publikacje w latach 60 liczna ta wzrosła do ponad 100 książek. Z prowincji zaczęli napływać ludzie wnoszący nową krew i nowego sucha do stolicy. Do najważniejszych takich postaci należą przybyły z Astrachania Trediakowski oraz przybyły z okolic Archangielska (z Kołmogory) Łomonosow.
Wasislij Trediakowski.
Przejawiła się w nim pęd do wiedzy ponad wszelkimi barierami (rodzinnymi, geograficznymi, państwowymi, religijnymi). Pierwsze kroki w edukacji Trebiakowki stawiał u kapucynów, chociaż jego ojciec był kapłanem (nie sprzeciwiał się jednak). W wieku 20 lat Trediakowski pojechał do Moskwy, gdzie wstąpił do akademii słowiańsko - grecko - łacińskiej. Potem wyjechał do Holandii, gdzie uczył się francuskiego. Wyemigrował do Paryża, aby tam podjąć naukę na Uniwersytecie Paryskim (La Sorbonne). Potem wrócił do Rosji i poznał się z Teofanem Prokopowiczem, dzięki któremu otrzymał pracę tłumacza przy Akademii Nauk. Jednak Trediakowski cały czas nas sobą pracował, aż w 1745 roku otrzymał posadę profesora łaciny i elokwencji. Niestety nie mógł znaleźć wspólnego języka z niemiecką kadrą naukową, gdyż reprezentował inne poglądy, a ponadto był człowiekiem pozbawionym umiejętności dyplomatycznych. Największym błędem było wejście w konflikt z Łomonosowem i Sumarokowem. Trediakowski najwidoczniej nie był konformistą. Pod względem twórczości brał nawet udział w pojedynkach z Łomonosowem i Sumarokowem. Taka postawa Trediakowskiego przyczyniła się do jego usunięcia z Akademii Nauk w 1759 roku. Podjął się jeszcze potem przekładu 30 tomów francuskiej historii starożytnej, ale jego wysiłek został niedoceniony, bowiem nie uzyskał zgody na publikację.
Zasługi Trediakowskiego.
W Akademii, będąc tłumaczem najpierw podjął się przekładu powieści Pawła Telemana pt. “Podróż na wyspę miłości” (napisana w formie listu do przyjaciela, właściwie proza, ale przeplatana 30 wierszami). Był to manifest literacki i obyczajowy tamtych czasów. Stanowił pierwszy utwór w pełni świecki, firmowany przez Akademię Nauk. W tłumaczeniu na język rosyjski (w poprzedzającym właściwy tekst) zawarł Trediakowski swoje poglądy na temat samego języka. Do najważniejszych postulatów językowych zaliczał on uproszczenie, rezygnację z cerkiewno słowiańszczyzny. Utwór ten był czytany w kręgach dworskich, wzbudzał oburzenie w kręgach dworskich (z powodu jego amoralnego charakteru). Główny bohater nie może wybrać pomiędzy dwoma kobietami, końcowa konkluzja ogranicza się do stwierdzenia, że można równocześnie kochać wiele kochanek.
W 1735 roku Trediakowski napisał odę, która nie była tylko panegirykiem, ale niosła także wartości patriotyczne, występują w niej elementy polemiki politycznej. Stworzył w także teorię celowego nieporządku wykorzystanego w utworze dla osiągnięcia poczucia harmonii. Dokonał podziału ód na ody czułe i pochwalne. Z jego przemyśleń teoretycznych korzystali później Łomonosow (chociaż był wobec niego politycznym opozycjonistą) i Dzierżawin doprowadzili oni także do większego uspołecznienia ód. Również w 1735 roku Trediakowski napisał “Nowy i krótki sposób pisania wierszy rosyjskich”. Był to pierwszy rosyjski podręcznik poetyki, który zalecał stosowanie różnych technik sylabicznych w zależności od rozmiarów utworów. Małe wiersze to jest takie, które w jednym wersie mają od 4 do 9 zgłosek powinny być sylabiczne z wykorzystaniem rymów żeńskich (akcent pada na przedostatnią sylabę), natomiast większe (powyżej 9 zgłosek w wersecie) powinny być sylabotoniczne, ze średniówka po 5 lub po 7 sylabie. Ulubionym wierszem Trediakowskeigo był trzynastozgłoskowiec. Poruszył on także kwestię zależności języka od gatunku (założenia Trediakowskiego rozwinie później Łomonosow). Stworzył tym samym ogólne zasady klasycyzmu w literaturze rosyjskiej. W 1752 roku Trediakowski napisał “Сочинения как стихами так и прозой”. Rok wcześniej, w 1751 roku, Przełożył też „Przygody Telemacha” Fenelona będące powieścią dydaktyczną napisaną heksamentrem, atakiem skierowanym przeciwko złym władcom i ich klakierom. Utwór ten miał charakter nieco wywrotowy. Motto,, którym opatrzył Radiszczew swoją „Podróż z Petersburga do Moskwy” zostało zaczerpnięte właśnie z „Przygód Telemacha”.
Michaił Łomonosow:
Również do Archangielska docierały nowinki edukacyjne, m.in. “Aritmetika“ Machniowa. Łomonosow zainspirowany nimi zdecydował się ukrywać swoje pochodzenie, aby móc udać się do Moskwy. Stamtąd skierowany został za granicę, do Niemiec, gdzie z kolei poznał Wolfa. Pod wpływem tej znajomości stał się zwolennikiem pietyzmu, który transformował na teren rosyjski. Zasłużył się w wielu dziedzinach, założył zręby Uniwersytetu Moskiewskiego (1755 rok). Prowadził badania chemiczno - geograficzne w dziedzinie bogactw naturalnych. Był to również element wzmacniający państwo rosyjskie. Jest autorem licznych ód politycznych. Reprezentował jednak świecką wizję w podejściu do zagadnień politycznych. Napisał traktat filozoficzno -polityczny “O zachowaniu narodu rosyjskiego”, w którym propagował wszechstronny rozwój narodu rosyjskiego, głównie fizjologiczny. W kwestiach religijnych nie kierował się kanonami i dziełami ojców kościoła. Uważał, że jednym z największym zagrożeń dla narodu rosyjskiego są posty (posty wymyślili Grecy, którzy żyją w łagodniejszym klimacie, natomiast w Rosji jest dużo zimniej). Postulował likwidację postów, albo zachowywanie ich tylko w lecie (czyli Uspienski mógłby zostać). Kolejnym zagrożeniem są chrzesty przez zanurzenie (zagrożenie życia dziecka). Chciał zastąpić taką formę chrztu polewaniem. Chciał również, aby wszystkie miasta i miasteczka otoczyć murami dla ochrony ich mieszkańców. Według Łomonosowa przyrost naturalny w Rosji ograniczał też nałożony przez cerkiew zakaz czwartego małżeństwa dla ludzi nieduchownych oraz drugiego dla kapłanów. Postulował nieograniczoną ilość małżeństw dla wszystkich.