W

szystko wydawa∏o si´ takie
proste. Ludzka linia rodowa
ewoluowa∏a w Afryce. Sto-

sunkowo póêno praludzie opuÊcili
wreszcie ojczysty kontynent w postaci
znanego od dawna gatunku Homo erec-
tus, którego pierwsi przedstawiciele do-
tarli do Azji Wschodniej oko∏o miliona
lat temu. Wszystkie póêniejsze formy
ludzkie by∏y jego potomkami, przy
czym wi´kszoÊç badaczy zgadza∏a si´,
˝e nale˝y zaliczyç je do naszego w∏asne-
go gatunku, Homo sapiens. Aby wska-
zaç, ˝e niektórzy z owych potomków
wyraênie si´ od nas ró˝nili, okreÊlano
ich przedstawicieli jako „archaicznego
H. sapiens”, ale tak czy owak uwa˝ano
ich za cz∏onków naszego gatunku.

Ta zwodnicza prostota by∏a zbyt pi´k-

na, by mog∏a przetrwaç, i w ostatnich
latach sta∏o si´ oczywiste, ˝e póêniejsze
stadia ewolucji cz∏owieka obfitowa∏y
w znacznie wi´cej wydarzeƒ, ni˝ wyni-
ka∏oby to z tradycyjnej wiedzy. Doty-
czy to zresztà tak˝e wczeÊniejszych faz
antropogenezy, choç wcià˝ nie ma po-
wodu sàdziç, by rodzaj ludzki ukszta∏-
towa∏ si´ gdzie indziej ni˝ w Afryce. W
istocie ponad po∏owa udokumentowa-
nego istnienia rodziny hominidów (obej-
muje ona wszystkie ssaki naczelne po-
ruszajàce si´ w postawie pionowej)
przypada na czasy, z których brak ja-
kichkolwiek pozosta∏oÊci kopalnych
spoza tego kontynentu. Najnowsze da-
ne wskazujà jednak, ˝e to niekoniecznie
H. erectus pierwszy opuÊci∏ Afryk´ i ˝e
peregrynacje te zacz´∏y si´ wczeÊniej,
ni˝ przypuszczaliÊmy.

Niedawne odkrycie w Kenii skamie-

nia∏oÊci nowego gatunku australopite-
ka (Australopithecus anamensis) cofn´∏o
poczàtki zapisu kopalnego dwuno˝nych
hominidów do oko∏o 4.2–3.9 mln lat te-
mu. Mniej pewne znaleziska z Etiopii,
nazwane Ardipithecus ramidus, mogà
przesunàç t´ granic´ do oko∏o 4.4 mln
lat temu. Skamienia∏oÊci A. anamensis
zdradzajà du˝e podobieƒstwo do póê-
niejszego, o wiele lepiej poznanego ga-
tunku Australopithecus afarensis, któ-
rego szczàtki sprzed 3.9–3 mln lat zna-
leziono na stanowiskach etiopskich i tan-
zaƒskich, a którego najbardziej znanym
przedstawicielem jest szkielet „Lucy”
z Hadar w Etiopii.

Splàtane pradzieje

Lucy i jej pobratymcy chodzili wypro-

stowani, o czym Êwiadczy zw∏aszcza bu-
dowa ich miednic i kolan, zachowali jed-
nak wiele cech pierwotnych, szczególnie
zaÊ proporcje koƒczyn oraz budow´ d∏o-
ni i stóp, dzi´ki której mogli zr´cznie
wspinaç si´ na drzewa. Cechy te w po-
∏àczeniu z ma∏piej wielkoÊci mózgiem
i wysuni´tymi szcz´kami sprawi∏y, ˝e
istoty owe nazywano „dwuno˝nymi
szympansami”. Jest to zapewne doÊç cel-
ne okreÊlenie, zw∏aszcza ˝e coraz wi´cej
przes∏anek wskazuje na to, i˝ wczesne
hominidy wola∏y siedliska g´sto zadrze-
wione. Ich ulubiony tryb ˝ycia najwyraê-
niej okaza∏ si´ dla nich korzystny, gdy˝
mimo ˝e owe naczelne by∏y gorzej przy-
stosowane do bytowania nadrzewnego
ni˝ wspó∏czesne ma∏py cz∏ekokszta∏tne,
a zarazem nie by∏y tak sprawnymi dwu-
nogami jak póêniejsze hominidy, ich pod-
stawowa adaptacja – pozwalajàca godziç
sprzecznoÊci – przetrwa∏a ponad 2 mln
lat, chocia˝ w zapisie kopalnym kolejne
gatunki tej linii pojawiajà si´ i znikajà.

Nie wiadomo nawet w∏aÊciwie, jak

dalece tryb ˝ycia zmieni∏ si´ wskutek

32 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997

Po˝egnania

z Afrykà

Wiadomo, ˝e Afryka jest kolebkà ludzkoÊci.

Ile gatunków cz∏owieka si´ tam rozwin´∏o?

I kiedy jà opuÊci∏y?

Ian Tattersall

SZKIELET „LUCY” reprezentuje najlepiej
poznany gatunek wczesnego hominida,
a wi´c pierwotnej istoty cz∏owiekowatej,
Australopithecus afarensis, cz´sto okreÊla-
nej jako „dwuno˝ny szympans”. Ten liczà-
cy 3.18 mln lat szkielet pochodzi z regionu
Hadar w Etiopii.

D. FINNIN I

J. BECKETT, zdj´cie odlewu wystawionego w

AMERICAN MUSEUM OF NATURAL HISTORY

wynalezienia narz´dzi kamiennych, od
których 2.5 mln lat temu zaczyna si´
nasz zapis archeologiczny. Pierwszym
znanym narz´dziom kamiennym, od-
krytym w Kenii i Etiopii, nie towarzy-
szà skamienia∏oÊci hominidów. Dyspo-
nujemy za to licznymi skamienia∏oÊ-
ciami hominidów z okresu póêniejszego
ni˝ 2 mln lat temu, przewa˝nie zacho-
wanych z narz´dziami kamiennymi
i koÊçmi ssaków ze Êladami oprawiania
tusz, pochodzàcymi z tanzaƒskiego Wà-
wozu Olduvai i kenijskiego regionu East
Turkana (nad jeziorem Turkana). We-
d∏ug jednego poglàdu niektórzy wy-
twórcy narz´dzi z tych obszarów byli
niewiele wi´ksi i niewiele bardziej za-
awansowani ewolucyjnie pod wzgl´-
dem budowy szkieletu ni˝ drobna Lucy;
inni uwa˝ajà, ˝e pierwsze narz´dzia sà
dzie∏em wy˝szych hominidów o bar-
dziej nowoczesnej budowie cia∏a i nieco
wi´kszych mózgach. Jeden z najpowa˝-
niejszych sporów wokó∏ ewolucji cz∏o-
wieka dotyczy w∏aÊnie tego, ile by∏o ga-
tunków wczesnych hominidów, które
z nich wytwarza∏y narz´dzia i jak si´
porusza∏y.

Obraz staje si´ wyraêniejszy, przynaj-

mniej jeÊli chodzi o budow´ fizycznà, po-
czynajàc od oko∏o 1.9 mln lat temu, z któ-
rego to okresu z pó∏nocnej Kenii po-
chodzà pierwsze dobrze zachowane do-
wody na istnienie gatunku bardziej przy-
pominajàcego nas samych. Najlepszym
przyk∏adem jest odkryty w 1984 roku za-
dziwiajàco kompletny koÊciec sprzed
1.6 mln lat, znany jako „ch∏opiec z Turka-
na” (albo „z Nariokotome” – przyp.
t∏um.). Owi praludzie mieli zasadniczo
wspó∏czesnà postur´, wskazujàcà na no-
woczesny chód, czaszki o stosunkowo
du˝ych cz´Êciach twarzowych i kryjàce
mózgi dwukrotnie wi´ksze ni˝ u ma∏p
cz∏ekokszta∏tnych (chocia˝ niewiele prze-
kraczajàce po∏ow´ przeci´tnej wielkoÊci
mózgu dzisiejszego cz∏owieka). Sam
ch∏opiec zginà∏ jako podrostek, gdyby
jednak do˝y∏ doros∏oÊci, móg∏by osià-
gnàç wzrost nawet 190 cm – mia∏ d∏ugie,
smuk∏e koƒczyny podobnie jak wspó∏-
czeÊni mieszkaƒcy goràcych i suchych re-
jonów Afryki, chocia˝ to wspólne przy-
stosowanie do klimatu nie Êwiadczy
oczywiÊcie o jakimÊ szczególnym pokre-
wieƒstwie (z dzisiejszymi Masajami czy
Kikuju – przyp. t∏um.). Tu po raz pierw-
szy mamy do czynienia z hominidami,
które niewàtpliwie na otwartej sawannie
czu∏y si´ jak w domu.

Dawna tradycja paleoantropologiczna

stara si´ ograniczyç do minimum licz-
b´ gatunków w zapisie kopalnym cz∏o-
wiekowatych i wytyczyç liniowy, pro-
gresywny rodowód ∏àczàcy coraz bar-
dziej post´powe gatunki spoÊród tych

niewielu, które uznaje za wa˝ne. Zgod-
nie z takà praktykà ch∏opca z Turkana
i jego pobratymców zaliczono zrazu do
gatunku H. erectus. Gatunek ten zosta∏
opisany po raz pierwszy na podstawie
sklepienia czaszki i koÊci udowej zna-
lezionej z górà 100 lat temu na Jawie
w Indonezji (pierwotnie pod nazwà pi-
tekantrop, Pithecanthropus erectus –
przyp. t∏um.). Póêniej w∏àczono do te-
go gatunku skamienia∏oÊci odkrywane
w innych miejscach na Jawie oraz w Chi-
nach – m.in. s∏ynnego sinantropa, czyli
„cz∏owieka pekiƒskiego” sprzed 500 tys.
lat [ilustracja na stronie 34], którego ory-
ginalne szczàtki zagin´∏y w czasie II woj-
ny Êwiatowej – a˝ w koƒcu H. erectus za-
czà∏ obejmowaç przeró˝ne kopalne
hominidy, w tym masywnà mózgo-
czaszk´ z Wàwozu Olduvai znanà pod
numerem katalogowym OH9. T´ ostat-
nià datowano niedawno na 1.4 mln lat,
choç poczàtkowo sàdzono, ˝e jest znacz-
nie m∏odsza. Wszystkie te formy kopal-
ne mia∏y mózgi umiarkowanej wielko-
Êci (obj´toÊci oko∏o 900 do 1200 ml; dla
porównania mózgi wspó∏czesnych lu-
dzi majà Êrednio obj´toÊç 1400 ml,
a ma∏p cz∏ekokszta∏tnych – 400 ml),
umieszczone pod niskim, wyd∏u˝onym
sklepieniem czaszki ostro opadajàcym
na potylicy, a tak˝e wydatne wa∏y na-
doczodo∏owe. Nieliczne zachowane ko-
Êci koƒczyn by∏y doÊç masywne, ale za-
sadniczo podobne do naszych.

Spierano si´ za˝arcie o to, czy H. erec-

tus kiedykolwiek zasiedli∏ Europ´, czy
te˝ przeciwnie, nale˝y traktowaç wszyst-
kie szczàtki praludzi z tego kontynentu
(si´gajàce najdalej 500 tys. lat) jako przed-
stawicieli archaicznego H. sapiens. Ponie-
wa˝ skamienia∏oÊci jawajskie tradycyj-
nie datowano na milion do 700 tys. lat
wstecz, a najstarszym szczàtkom z Chin
tak˝e dawano nie wi´cej ni˝ milion lat,
nasuwa∏ si´ oczywisty wniosek: H. erec-
tus (jako przyk∏ad OH9 i starszy ch∏opiec
z Turkana wraz z innymi tamtejszymi
skamienia∏oÊciami) wyewoluowa∏ w
Afryce i opuÊci∏ ten kontynent niewiele
wczeÊniej ni˝ milion lat temu, szybko
rozprzestrzeniajàc si´ na Azj´ Wschod-
nià i zapoczàtkowujàc wszystkie póêniej-
sze zdarzenia w ewolucji cz∏owieka, ∏àcz-
nie z tymi, które dokona∏y si´ w Europie.

Dok∏adniejsze badania wykaza∏y jed-

nak, ˝e budowa puszki mózgowej u
okazów z Kenii ró˝ni si´ od klasycznych
azjatyckich pitekantropów. W szczegól-
noÊci zaÊ pewne cechy anatomiczne, któ-
re u wschodnioazjatyckich H. erectus wy-

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997 33

„CH¸OPIEC Z TURKANA”, m∏ody Homo
ergaster, datowany na oko∏o 1.6 mln lat wstecz,
jest przedstawicielem hominidów o doÊç
wspó∏czesnym szkielecie postkranialnym.

D. FINNIN I

J. BECKETT, zdj´cie odlewu wystawionego w

AMERICAN MUSEUM OF NATURAL HISTORY

glàdajà na wyspecjalizowane, w rów-
nowiekowych skamienia∏oÊciach z Afry-
ki majà postaç pierwotnà. Wielu bada-
czy zacz´∏o dochodziç do wniosku, ˝e
mamy tu do czynienia z dwiema forma-
mi praludzkimi, i wczeÊniejszà form´
afrykaƒskà umieszcza si´ coraz cz´Êciej
w odr´bnym gatunku H. ergaster. Gatu-
nek ten dobrze by si´ nadawa∏ na przod-
ka wszystkich póêniejszych ludzi, pod-
czas gdy specjalizacja czaszki H. erectus
wskazuje, ˝e ów „typowy hominid
z okresu 1–0.5 mln lat temu” by∏ w
istocie lokalnym wytworem ewolucji
w Azji Wschodniej (i to, jak postaram
si´ wykazaç ni˝ej, Êlepym zau∏kiem
ewolucji).

Wschodnioazjatycka Êlepa uliczka

Wypadki nabra∏y tempa w poczàt-

kach roku 1994, kiedy Carl C. Swisher
z Berkeley Geochronology Center i jego
koledzy zastosowali nowà metod´ ar-
gonowo-argonowà do datowania pró-
bek ska∏ wulkanicznych pobranych
z dwóch stanowisk hominidów jawaj-
skich. Uzyskane wyniki, okreÊlajàce ich
wiek na 1.81 i 1.66 mln lat, znacznie wy-

kracza∏y poza oczekiwania, chocia˝ po-
twierdza∏y jedno z wczeÊniejszych osza-
cowaƒ. Niestety, skamienia∏oÊci z obu
stanowisk nie pozwalajà na dok∏adne
oznaczenie gatunku: pierwszy okaz to
puszka mózgowa dziecka (a m∏ode
osobniki nigdy nie wykazujà wszystkich
„doros∏ych” cech diagnostycznych, na
podstawie których ustala si´ przynale˝-
noÊç gatunkowà), drugi zaÊ jest bardzo
silnie zmia˝d˝onà i zniekszta∏conà czasz-
kà, która nie zosta∏a dotàd zadowalajà-
co zrekonstruowana. Oba znaleziska za-
liczono do H. erectus, ale raczej dla
wygody ni˝ z jakichÊ konkretnych po-
wodów systematycznych. Od dziesiàt-
ków lat o˝ywa co jakiÊ czas dyskusja wo-
kó∏ tego, czy na Jawie mamy do
czynienia z zapisem jednego czy wi´cej
gatunków kopalnych hominidów. W do-
datku ostatnio pojawi∏y si´ powa˝ne
wàtpliwoÊci co do tego, czy próbki, któ-
re okaza∏y si´ tak stare, pobrano dok∏ad-
nie z tego miejsca, gdzie znaleziono dzie-
ci´cà czaszk´. Datowania te pasujà
jednak do innych danych wskazujàcych
na mo˝liwoÊç znacznie wczeÊniejszego,
ni˝ dotàd sàdzono, przybycia jakichÊ ho-
minidów do Azji Wschodniej.

Niezale˝nym potwierdzeniem takie-

go scenariusza wydarzeƒ jest na przy-
k∏ad ˝uchwa hominida z Dmanisi w Gru-
zji, znaleziona w roku 1991 i zaliczona
przez odkrywców do H. erectus. Wiek
okazu zosta∏ ustalony na 1.8 mln lat trze-
ma ró˝nymi metodami; i chocia˝ nie
wszyscy poczuli si´ usatysfakcjonowa-
ni, nowe datowania ze stanowisk w Gru-
zji i na Jawie wskazujà na to, ˝e homini-
dy nieoczekiwanie wczeÊnie opuÊci∏y
Afryk´. Najbardziej oszcz´dna interpre-
tacja niedoskona∏ego skàdinàd zapisu ko-
palnego sugerowa∏aby, ˝e owi pionier-
scy emigranci musieli nale˝eç do gatunku
H. ergaster albo w ka˝dym razie bardzo
blisko z nim spokrewnionego.

Tak wczesne datowanie opuszczenia

Afryki przez hominidy ma t´ zalet´, ˝e
pozwala wyjaÊniç pozornà anomali´
w zapisie archeologicznym. Narz´dzia
kamienne odnajdowane w warstwach
tego samego wieku co najstarsze szczàt-
ki H. ergaster (liczàce niewiele ponad
2 mln lat) sà w∏aÊciwie takie same jak te,
które wykonywali pierwsi wytwórcy ka-
miennych narz´dzi ju˝ setki tysi´cy lat
wczeÊniej. Owe toporne narz´dzia by∏y
przewa˝nie ostrymi od∏upkami, odbija-

NOWO ODKRYTY GATUNEK Australopithecus anamensis jest
pierwszym dobrze udokumentowanym hominidem. Ta ˝uchwa
z Kanapoi w Kenii, sfotografowana wkrótce po jej odnalezie-
niu, ma oko∏o 4 mln lat. A. anamensis przypomina A. afarensis
szczegó∏ami uz´bienia, a cz´Êciowo zachowana koÊç piszczelo-
wa wskazuje na to, ˝e osobnik ten chodzi∏ wyprostowany.

„CZ¸OWIEK PEKI¡SKI” to na-
zwa nadana tej czaszce H. erec-
tus z Zhoukoudian (Czukutien)
pod Pekinem. Zrekonstruowano
jà ze szczàtków ró˝nych osobni-
ków sprzed oko∏o 500 tys. lat.

ROBERT CAMPBELL;za zgodà MEAVE’A LEAKEYA

CRAIG CHESEK, zdj´cie odlewu wystawionego

w AMERICAN MUSEUM OF NATURAL HISTORY

34 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997

nymi kamiennym t∏uczkiem od niewiel-
kich otoczaków. Chocia˝ mog∏y zupe∏-
nie dobrze ciàç (archeolodzy wykazali
doÊwiadczalnie, ˝e mo˝na by∏o nimi doÊç
sprawnie oprawiç nawet tusz´ s∏onia),
nie mia∏y jednolitego kszta∏tu – najwy-
raêniej ich twórcom zale˝a∏o tylko na
uzyskaniu ostrej kraw´dzi tnàcej. Poczy-
najàc jednak od oko∏o 1.4 mln lat temu,
w Afryce zacz´to sporzàdzaç narz´dzia
ujednolicone, których przyk∏adami sà
choçby pi´Êciaki i roz∏upce aszelskie (na-
zwa tego przemys∏u pochodzi od fran-
cuskiego stanowiska St. Acheul, gdzie
odkryto je po raz pierwszy w po∏owie
XIX stulecia). By∏y to wyroby wi´ksze,
starannie obrobione z obu stron a˝ do
uzyskania kroplowatego kszta∏tu. Dziw-
ne, ˝e przemys∏y narz´dzi kamiennych
w Azji nie zawiera∏y takich przyborów,
co kaza∏o wielu badaczom zastanawiaç
si´, czemu pierwsi ludzcy przybysze nie
przynieÊli ze sobà w te strony owej tech-
niki, skoro ich przodkowie stosowali jà
ju˝ pó∏ miliona lat wczeÊniej. Nowe da-
towania ka˝à jednak sàdziç, ˝e pierwsi
emigranci opuÊcili Afryk´ przed wyna-
lezieniem techniki aszelskiej, a w takim
razie nie ma powodu spodziewaç si´, by

wyst´powa∏a w Azji Wschodniej. War-
to nadmieniç, ˝e przed kilkoma laty ar-
cheolog Robin W. Dennell wywo∏a∏ spo-
re zamieszanie, donoszàc o znalezieniu
bardzo prymitywnych narz´dzi kamien-
nych w pakistaƒskiej miejscowoÊci Ri-
wat, liczàcych sobie ponad 1.6 mln lat.
Teraz ich prastary wiek zdaje si´ mniej
podejrzany.

OczywiÊcie ka˝de odkrycie prowo-

kuje do nowych pytaƒ; w tym przypad-
ku problem sprowadza si´ do wyjaÊnie-
nia, co umo˝liwi∏o populacjom praludzi
pierwszy podbój obszarów poza Afrykà.
Wi´kszoÊç badaczy by∏a przekonana, ˝e
to post´p techniki pozwoli∏ na koloni-
zacj´ pó∏nocnych obszarów o ch∏odniej-
szym, kontynentalnym klimacie. JeÊli
jednak pierwsi emigranci opuÊcili Afry-
k´ uzbrojeni jedynie w bardzo prymi-
tywne narz´dzia do obróbki kamienia,
musimy rozejrzeç si´ za jakimÊ innym
czarodziejskim czynnikiem ni˝ bieg∏oÊç
techniczna. Poniewa˝ zaÊ pierwsze roz-
proszenie ludzi nastàpi∏o w Êlad za uzy-
skaniem przez nich w miar´ nowocze-
snego pokroju cia∏a, rozsàdne wydaje
si´ przypuszczenie, ˝e typowo ludzka
˝y∏ka podró˝nicza pojawi∏a si´ u homi-

nidów w zwiàzku z wyzwoleniem si´
z ich ulubionego przedtem siedliska –
skraju lasu. OczywiÊcie to, ˝e ch∏opiec
z Turkana i jego pobratymcy mieli pro-
porcje cia∏a przystosowane do goràce-
go, suchego Êrodowiska, nie wyjaÊnia
wcale, dlaczego H. ergaster móg∏ si´
szybko rozprzestrzeniç po stref´ ch∏od-
nego klimatu umiarkowanego za Mo-
rze Âródziemne; najwyraêniej nowa syl-
wetka umo˝liwiajàca wytrwa∏e w´-
drówki w otwartym terenie stanowi∏a
wystarczajàcà ró˝nic´ adaptacyjnà.

To, ˝e kulturze aszelskiej nie uda∏o

si´ nigdy rozprzestrzeniç a˝ po Azj´
Wschodnià, w powiàzaniu ze specjali-
zacjami widocznymi w budowie czasz-
ki H. erectus, wspiera poglàd, ˝e ta cz´Êç
Êwiata stanowi∏a coÊ w rodzaju paleoan-
tropologicznego Êlepego zau∏ka. W tam-
tych stronach spo∏ecznoÊci praludzi roz-
wija∏y si´ w∏asnym torem, niezale˝nie
od tego, co dzia∏o si´ w innych rejonach
Êwiata. Potwierdzenie tej opinii przy-
noszà kolejne datowania. Ca∏kiem nie-
dawno Swisher i jego wspó∏pracownicy
og∏osili wyniki datowania stanowiska
Ngandong na Jawie ze szczàtkami H.
erectus – oko∏o 40 tys. lat. Mimo ˝e dato-

DON McGRANAGHAN

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997 35

REPLIKA oldowajskiego rdzenia bazal-
towego ukazuje, jak odbijano ostre
od∏upki od rdzenia, by uzyskaç narz´-
dzia do ci´cia. Takie narz´dzia zacz´to
wykonywaç oko∏o 2.5 mln lat temu.

DWA NARZ¢DZIA ASZELSKIE z St. Acheul we
Francji liczà prawdopodobnie oko∏o 300 tys. lat,
ale podobne wykonywano w Afryce ju˝ 1.5 mln
lat temu. Z lewej widaç zaostrzony pi´Êciak, z pra-
wej – t´po zakoƒczony roz∏upiec.

WILLARD WHITSON

MÓZGOCZASZKA znana jako
Olduvai Hominid 9 (OH9) zo-
sta∏a niedawno datowana na
1.4 mln lat; wczeÊniej uwa˝ano
jà za znacznie m∏odszà. Jej przy-
nale˝noÊç systematyczna jest
nadal dyskusyjna.

wania te by∏y bardzo starannie przygo-
towywane, spotka∏y si´ z nie skrywa-
nym sceptycyzmem. Gdyby jednak oka-
za∏y si´ poprawne, mia∏yby daleko idàce
implikacje dla ca∏okszta∏tu przebiegu
ewolucji cz∏owieka. Sà bowiem tak nie-
dawne, ˝e wynika∏oby z nich, i˝ d∏ugo-
wieczny H. erectus móg∏ podzieliç los
europejskich neandertalczyków: za-
g∏ad´ zgotowa∏ mu póêny przybysz –
H. sapiens. Znajdujemy tu wi´c kolejne
potwierdzenie wy∏aniajàcego si´ obrazu
ewolucji cz∏owieka jako ustawicznego
eksperymentowania, ze zró˝nicowany-
mi geograficznie gatunkami, w tym
przypadku na przeciwleg∏ych kraƒcach
Eurazji, zastàpionymi w koƒcu przez
szczepy hominidów powsta∏e gdzie
indziej.

Na przeciwnym kraƒcu skali chrono-

logicznej lokuje si´ bardzo staro˝ytna
data uzyskana dla jaskini Longgupo
w chiƒskiej prowincji Syczuan przez
mi´dzynarodowy zespó∏ pod kierun-
kiem Huanga Wanpo z Chiƒskiej Aka-
demii Nauk w Pekinie. Stanowisko to
dostarczy∏o wczeÊniej siekacza i frag-
mentu ˝uchwy z dwoma z´bami, zali-
czonych wst´pnie do H. erectus, a tak˝e
kilku prymitywnych narz´dzi kamien-
nych. Huang i wspó∏pracownicy okreÊli-
li wiek skamienia∏oÊci i narz´dzi na
1.9 mln lat, przy czym ponowna anali-

za anatomiczna materia∏u kostnego wy-
kaza∏a wi´ksze podobieƒstwo do naj-
wczeÊniejszych afrykaƒskich gatunków
Homo ni˝ do H. erectus.

Ta ostatnia teza nie przesz∏a bez echa.

Na przyk∏ad, jak wskazaliÊmy z Jeffre-

yem H. Schwartzem z University of
Pittsburgh, tkwiàce w ˝uchwie z Long-
gupo z´by przypominajà Homo z Afry-
ki cechami prymitywnymi, nie zaÊ wy-
specjalizowanymi, a tylko te ostatnie
dowodzà naprawd´ bliskiego pokre-

ATAPUERCA

TURKANA

OLDUVAI

HADAR

DMANISI

‘UBEIDIYA

KANAPOI

KOLEJNE FALE praludzi wyrusza∏y z Afry-
ki do ró˝nych cz´Êci Starego Âwiata. Zapis
tych migracji jest dalece niepe∏ny, ale oczy-
wiste si´ sta∏o, ˝e mamy do czynienia z hi-
storià o wiele d∏u˝szà i bardziej z∏o˝onà, ni˝
tradycyjnie sàdzono.

LAURIE GRACE/JANA BRENNING

SKAMIENIA¸OÂCI Z LONGGUPO, takie jak fragment ˝uchwy (z lewej widok z boku
i z góry) i prymitywne narz´dzia kamienne (z prawej), mogà dowodziç obecnoÊci cz∏o-
wieka w Chinach nawet przed 1.9 mln lat.

Za zgodà RUSSELLA CIOCHONA

University of Iowa

Za zgodà RUSSELLA CIOCHONA

University of Iowa

36 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997

wieƒstwa. Co wi´cej, sà one uderzajàco
zbie˝ne z z´bami hominida spokrew-
nionego z orangutanem, a znanego ze
znacznie póêniejszego stanowiska w
Wietnamie. Chocia˝ siekacz wyglàda
na ludzki, ma cechy na tyle ogólne, ˝e

nie da si´ go przypisaç do jakiegoÊ kon-
kretnego gatunku cz∏owieka. Przy odro-
binie szcz´Êcia sytuacj´ mogà wyjaÊniç
dalsze znaleziska z Longgupo. Tymcza-
sem siekacz i narz´dzia kamienne sà
wyraênym dowodem bardzo wczesnej

obecnoÊci cz∏owieka w Chinach. Ci pier-
wotni mieszkaƒcy Azji Wschodniej by-
li potomkami pierwszych emigrantów
z Afryki i – czymkolwiek oka˝à si´ osta-
tecznie hominidy z Longgupo – Huang
i jego koledzy majà zapewne racj´, uwa-
˝ajàc ich raczej za poprzedników H. erec-
tus ni˝ za przedstawicieli tego gatunku.

Wszystko to uk∏ada si´ w sensownà

ca∏oÊç, ale pozostaje pewna anomalia.
JeÊli H. erectus by∏ lokalnym wytworem
wschodnioazjatyckim, to musimy si´
zastanowiç, czy s∏usznie zaliczaliÊmy
do tego gatunku sklepienie czaszki
z Olduvai – OH9. Skoro tak, to H. erec-
tus powsta∏ w Azji doÊç wczeÊnie
(pami´tajmy, ˝e OH9 liczy sobie we-
d∏ug aktualnych ocen prawie 1.4 mln
lat), po czym jedna z jego populacji
powróci∏a do Afryki. JeÊli jednak nowe
datowania azjatyckie sà poprawne, ro-
Ênie prawdopodobieƒstwo, ˝e w mia-
r´ lepszego poznawania OH9 i po-
dobnych mu form oka˝e si´, i˝ nale˝a-
∏y one do zupe∏nie odr´bnego gatunku
hominida.

Wspomnia∏em ju˝, ˝e przeciwleg∏y

kraniec kontynentu eurazjatyckiego by∏
tak˝e odci´ty od g∏ównego nurtu ewo-
lucji cz∏owieka. Jak widzieliÊmy, ludzie
dotarli do Europy doÊç póêno. Na ob-
szarze tym pierwsze wiarygodne stano-
wiska archeologiczne, z prymitywnymi
narz´dziami kamiennymi, pojawiajà si´
dopiero mniej wi´cej 800 tys. lat temu
(chocia˝ na lewantyƒskim stanowisku
‘Ubeidiya, par´ kroków od Afryki, od-
kryto narz´dzia aszelskie sprzed oko∏o
1.4 mln lat, a wi´c niemal równie stare
jak ich odpowiedniki znalezione dalej

OCEAN
INDYJSKI

JAWA

RIWAT

PEKIN

LONGGUPO

MILIONY LAT TEMU

PONI˚EJ 0.1

0.1–0.5

0.5–1.0

1.0– 1.5

1.5–2.0

POWY˚EJ 2.0

Za zgodà RUSSELLA CIOCHONA

University of Iowa

Za zgodà ERICA DELSONA

NIEKOMPLETNA ˚UCHWA
(widok z góry i z boku) z Dma-
nisi w Gruzji mo˝e liczyç a˝
1.8 mln lat. Poczàtkowo przy-
pisano jà H. erectus, ale jej
przynale˝noÊç gatunkowa po-
zostaje niepewna.

na po∏udnie). K∏opot w tym, ˝e nie ma
ani Êladu wytwórców tych narz´dzi.

Luk´ t´ zaczynajà ostatnio wype∏niaç

odkrycia Eudalda Carbonella z Univer-
sidad de Tarragona i jego kolegów, po-
czynione na stanowisku jaskiniowym
Gran Dolina w Sierra de Atapuerca
w pó∏nocnej Hiszpanii. Wykopaliska
z 1994 roku przynios∏y liczne doÊç proste
narz´dzia kamienne, a tak˝e fragmenty
koÊci ludzkich, z których najbardziej
kompletna jest górna cz´Êç twarzoczasz-
ki m∏odocianego osobnika. Wszystkie
pochodzà z poziomu datowanego na po-
nad 780 tys. lat. Nie znaleziono ˝adnych
Êladów stosowania technik aszelskich do
wyrobu narz´dzi, a jeÊli chodzi o ska-
mienia∏oÊci, badacze zwracajà uwag´ na
liczne ich cechy prymitywne, zaliczyli
je wi´c prowizorycznie do H. heidelber-
gensis. Do gatunku tego w∏àcza si´ ostat-
nio coraz wi´cej okazów okreÊlanych do-
tàd jako archaiczny H. sapiens. Carbonell
i jego koledzy uwa˝ajà swe znaleziska
za punkt wyjÊcia rodzimego europejskie-
go szczepu, który da∏ z czasem poczàtek
neandertalczykom. Ci ostatni byli wiel-
ko mózgimi hominidami znanymi tyl-
ko z Europy i Azji Zachodniej, gdzie
prosperowali w okresie mi´dzy 200 tys.
a 30 tys. lat temu, kiedy to wymarli w
zwiàzku z inwazjà H. sapiens.

Nie jest to jednak jedyna mo˝liwoÊç.

Dysponujàc tylko wst´pnym opisem
bardzo fragmentarycznych skamienia-
∏oÊci z Gran Dolina, nie da si´ niczego
stwierdziç na pewno, ale wydaje si´
przynajmniej równie prawdopodobne,
˝e sà to pozosta∏oÊci hominidów, które
wczeÊnie wypuÊci∏y si´ z Afryki do Eu-
ropy i którym nie uda∏o si´ tam utrzy-
maç na d∏u˝szà met´. Przedstawiciele
H. heidelbergensis sà te˝ znani z Afryki
jeszcze sprzed 600 tys. lat, bardzo mo˝-
liwe wi´c, ˝e gatunek ów póêniej skolo-
nizowa∏ Europ´ jeszcze raz. Da∏by tam
poczàtek neandertalczykom, podczas
gdy mniej wyspecjalizowana populacja
afrykaƒska obejmowa∏a te˝ szczep, z któ-
rego ostatecznie rozwinà∏ si´ H. sapiens.

Na innym stanowisku, zaledwie o ki-

lometr od Gran Dolina, Juan-Luis Arsu-
aga z Universidad Complutense de Ma-
drid i jego zespó∏ odkryli skupisko do-
skonale zachowanych szczàtków ludz-
kich sprzed 300 tys. lat. Pod pewnymi
wzgl´dami zapowiadajà one cechy nean-
dertalskie, ale na pewno nie da si´ ich
uznaç za typowych neandertalczyków.
Chocia˝ wskazujà, ˝e neandertalczycy
(i byç mo˝e pokrewne gatunki) byli pro-
duktem rdzennie europejskim, skamie-
nia∏oÊci z Sima de los Huesos (Jamy Ko-
Êci) nie stanowià bezspornego ogniwa
poÊredniego mi´dzy nimi a wczeÊniej-
szymi sàsiadami z Gran Dolina.

JASKINIA GRAN DOLINA w Sier-
ra de Atapuerca w pó∏nocnej Hisz-
panii dostarczy∏a najstarszych ludz-
kich szczàtków znalezionych w
Europie. Skamienia∏oÊci te datowa-
ne na 780 tys. lat wstecz i poczàtko-
wo zaliczone do H. heidelbergensis
mogà w istocie reprezentowaç od-
r´bny gatunek. Jednym z okazów
z Gran Dolina jest koÊç czo∏owa
i kawa∏ek ˝uchwy m∏odego osobni-
ka (z prawej). Czaszka doros∏ego
(poni˝ej) pochodzi z Sima de los Hu-
esos, po∏o˝onej oko∏o 1 km od Gran
Dolina, gdzie odkryto skupisko do-
skonale zachowanych, choç prze-
wa˝nie we fragmentach, szczàtków
ludzkich sprzed 300 tys. lat.

JAVIER TRUEBA

Madrid Scientific Films

JAVIER TRUEBA

Madrid Scientific Films

JAVIER TRUEBA za zgodà JUANA-LUISA ARSUAGI

38 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997

Wierny czytelnik tego pisma przypo-

mina sobie zapewne dwa konkurencyjne
modele powstania gatunku H. sapiens –
„ciàg∏oÊci regionalnej” i „jednorazowe-
go powstania w Afryce” [patrz: Allan C.
Wilson i Rebecca L. Cann, „Afrykaƒski
rodowód ludzkoÊci”, oraz Alan G. Thor-
ne i Milford H. Wolpoff, „Policentryczna
ewolucja cz∏owieka”; Âwiat Nauki, czer-
wiec 1992]. Pierwszy z nich zak∏ada, ˝e
wczesny H. erectus (w tym H. ergaster)
jest niczym innym jak dawnym warian-
tem H. sapiens i ˝e przez ostatnie 2 mln lat
dzieje naszego rodu polega∏y na równo-
leg∏ej ewolucji poszczególnych popula-
cji tego gatunku w ró˝nych cz´Êciach Sta-
rego Âwiata, przystosowujàcych si´ do
miejscowych warunków, ale wcià˝ po-
wiàzanych ze sobà przep∏ywem genów.
Obserwowana dziÊ zmiennoÊç wÊród
najwi´kszych obecnie odmian geogra-
ficznych jest w tym uj´ciu tylko ostatnià
permutacjà tego d∏ugotrwa∏ego procesu.

Drugi poglàd, który zresztà o wiele le-

piej przystaje do tego, co wiemy o pro-
cesach ewolucyjnych w ogóle, sugeruje,
˝e wszystkie wspó∏czesne populacje
ludzkie pochodzà od jednej populacji za-
∏o˝ycielskiej, która pojawi∏a si´ w jakimÊ
jednym miejscu, kiedyÊ mi´dzy 150 tys.
a 100 tys. lat temu. Zapis kopalny, choç
ubogi, wskazuje na Afryk´ jako na miej-
sce tych poczàtków (chocia˝ sàsiedni Le-
want mo˝e byç brany pod uwag´ jako
alternatywna lokalizacja); zwolennicy te-
go scenariusza powo∏ujà si´ na wyniki
porównawczych badaƒ molekularnych
wskazujàcych, ˝e wszyscy ˝yjàcy dzisiaj
ludzie wywodzà si´ z jednej niedawnej
populacji afrykaƒskiej.

Zrodzony w Afryce

W Êwietle tego, co napisa∏em wy˝ej

o marginalnej roli odegranej w ewolucji
cz∏owieka przez populacje na peryferiach
Azji Wschodniej czy Europy, nie b´dzie
chyba zaskoczeniem, jeÊli wyznam, ˝e
zdecydowanie sk∏aniam si´ ku jednora-
zowemu, stosunkowo niedawnemu po-
wstaniu H. sapiens, najpewniej w Afryce,

na kontynencie, który od poczàtku by∏
miejscem pojawiania si´ innowacji zasad-
niczych dla g∏ównego nurtu ewolucji cz∏o-
wieka. Rozwój cz∏owieka wspó∏czesnego
jest nowym dramatem, rozgrywajàcym
si´ na tle d∏ugich i z∏o˝onych dziejów
ewolucyjnego ró˝nicowania si´ homini-
dów, ale zapis kopalny wskazuje kon-
sekwentnie na Afryk´ jako miejsce, skàd
od najdawniejszych czasów wy∏ania∏y si´
nowe ich linie rodowe.

OczywiÊcie zarówno w Europie, jak i w

Azji Wschodniej nastàpi∏y ciekawe wy-
darzenia ewolucyjne, dotyczy∏y one jed-
nak populacji nie tylko pochodnych
wzgl´dem g∏ównej linii, lecz tak˝e zastà-
pionych w koƒcu przez emigrantów
z Afryki. To z Czarnego Làdu wywodzi
si´ nasz rodzaj, i to ten kontynent rozsy-
∏a∏ kolejne fale emigrantów ku wszystkim
zakàtkom Starego Âwiata. To, co dostrze-
gamy dziÊ w zapisie kopalnym, jest bez
wàtpienia tylko bladym odbiciem bardzo

z∏o˝onych ciàgów wydarzeƒ, jakie mu-
sia∏y si´ rozegraç.

Co wa˝niejsze, nowe datowania stano-

wisk wschodnioazjatyckich przekonujà,
˝e ruchliwoÊç cechowa∏a ludzi od samych
poczàtków ich istnienia w stosunkowo
nowoczesnej postaci cielesnej. Dane z Eu-
ropy wskazujà zaÊ, ˝e chocia˝ pojawi∏y
si´ tu w drodze ewolucji szczególne miej-
scowe odmiany, dzieje zasiedlenia tego
obszaru nie by∏y zapewne proste. Jak za-
wsze nowe informacje dotyczàce odleg∏ej
przesz∏oÊci cz∏owieka podkreÊlajà przede
wszystkim z∏o˝onoÊç przebiegu naszej
ewolucji. Mo˝emy tylko mieç nadziej´, ˝e
coraz lepsza znajomoÊç zapisu kopalne-
go pomo˝e nam wzbogaciç w szczegó∏y
ów bogaty w skomplikowane wspó∏za-
le˝noÊci proces specjacji hominidów
i przemieszczeƒ ich populacji w ciàgu
dwóch milionów lat.

T∏umaczy∏

Karol Sabath

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 1997 39

G¸ÓWNE HIPOTEZY
na temat rodowodu cz∏o-
wieka wspó∏czesnego zo-
sta∏y zilustrowane wy-
kresami obok. Zgodnie z
modelem „ciàg∏oÊci re-
gionalnej” wszystkie
wspó∏czesne populacje
ludzkie wywodzà si´ z
H. erectus, i rozwija∏y si´
swoiÊcie w swoich regio-
nach, wymieniajàc z sà-
siadami tyle genów
(przep∏yw genów zazna-
czono strza∏kami), by za-
chowaç jednoÊç gatunko-
wà; w koƒcu wszystkie
sta∏y si´ H. sapiens. Hi-
poteza „jednego poczàt-
ku” g∏osi, ˝e H. sapiens
zrodzi∏ si´ z jednej za∏o-
˝ycielskiej populacji po-
wsta∏ej w jednym miej-
scu, zapewne w Afryce.

Informacja o autorze

IAN TATTERSALL urodzi∏ si´ w Anglii, a

wychowa∏ w Afryce Wschodniej. Kieruje

dzia∏em antropologii w American Museum

of Natural History w Nowym Jorku. Ostat-

nio wyda∏ m.in. ksià˝ki: The Fossil Trail: How

We Know What We Think We Know about Hu-

man Evolution (Oxford University Press, 1995)

oraz The Last Neanderthal: The Rise, Success,

and Mysterious Extinction of Our Closest Hu-

man Relatives (Macmillan, 1995). Nak∏adem

G. P. Putnam’s Sons uka˝e si´ w przysz∏ym

roku kolejna pozycja: Becoming Human: Evo-

lution and Human Uniqueness.

Literatura uzupe∏niajàca

THREE NEW HUMAN SKULLS FROM THE SIMA DE LOS HUESOS MIDDLE PLEISTOCENE SITE IN SIERRA DE ATA-

PUERC

A, Spain. J.-L. Arsuaga i in., Nature, vol. 362, nr 6420, ss. 534-537, 8 IV 1993.

AGE OF THE EARLIEST KNOWN HOMINIDS IN JAVA, INDONESIA

. C. C. Swisher III i in., Science, vol. 263,

nr 5150, ss. 1118-1121, 25 II 1994.

A PLIO-PLEISTOCENE HOMINIDS FROM DMANISI, EAST GEORGIA, CAUCASUS.

L. Gabunia i A. Vekua, Na-

ture, vol. 373, nr 6514, ss. 509-512, 9 II 1995.

LOWER PLEISTOCENE HOMINIDS AND ARTIFACTS FROM ATAPUERCA-TD6

(Spain). E. Carbonell i in.,

Science, vol. 269, nr 5225, ss. 826-830, 11 VIII 1995.

EARLY HOMO AND ASSOCIATED ARTEFACTS FROM ASIA.

W. Huang i in., Nature, vol. 378, nr 6554,

ss. 275-278, 16 XI 1995.

WHOSE TEETH?

J. H. Schwartz i I. Tattersall, Nature, vol. 381, nr 6579, ss. 201-202, 16 V 1996.

LATEST HOMO ERECTUS OF JAVA: POTENTIAL CONTEMPORANEITY WITH HOMO SAPIENS IN SOUTHEAST ASIA.

C. C. Swisher III i in., Science, vol. 274, nr 5294, ss. 1870-1874, 13 XII 1996.

LAURIE GRACE wg Ian Tattersall,

The Last Neanderthal

(Macmillan, 1995)

CIÑG¸OÂå REGIONALNA

JEDEN POCZÑTEK

H. SAPIENS

H. SAPIENS

H. NEANDERTHALENSIS

H. HEIDELBERGENSIS

H. ERECTUS

H. ERECTUS

H. ERGASTER