58 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997

W

1519 roku, kiedy Hernán Cortés poprowadzi∏ swo-
ich ˝o∏nierzy do po∏o˝onego w Dolinie Meksyku
Tenochtitlanu, miasto to by∏o stolicà rozleg∏ego

trybutarnego imperium azteckiego

1

. Na szczycie z∏o˝onej spo-

∏ecznej i politycznej hierarchii sta∏ Wielki W∏adca, Motecuh-
zoma, ludnoÊç aztecka by∏a zaÊ powiàzana z ró˝nymi war-
stwami szlachty rozmaitymi wi´zami poddaƒstwa.
Wielmo˝om podlegali w∏adcy podbitych miast-paƒstw. Przy-
wódcy azteccy stosowali zasad´ rzàdów poÊrednich i impe-
rialne w∏adze popiera∏y lokalne dynastie dopóty, dopóki za-
pewnia∏y one terminowy dop∏yw danin. Urz´dnicy
rejestrowali ich uiszczanie w dokumentach takich jak Kodeks
Mendozy [patrz: Patricia Rieff Anawalt i Frances F. Berdan,

„Kodeks Mendozy”; Âwiat Nauki, sierpieƒ 1992]. Zamieszku-
jàca regiony miejskie i wiejskie lokalna szlachta podlega∏a
w∏adcy danego miasta-paƒstwa; wszystkie warstwy szlachec-
kie by∏y utrzymywane przez p∏acàce im daniny pospólstwo
znajdujàce si´ na samym dole hierarchii.

Aztecki plebs obarczano z pewnoÊcià du˝ymi daninami.

W jaki sposób móg∏ on je p∏aciç? Przede wszystkim do po-
spólstwa nale˝a∏y miliony mieszkaƒców w ca∏ym imperium
azteckim, dzi´ki czemu ci´˝ar haraczu rozk∏ada∏ si´ na ol-
brzymià mas´ ludzi. Prowadzone w latach siedemdziesià-
tych badania nad osadnictwem ujawni∏y, ˝e jedna z najwi´k-
szych w staro˝ytnoÊci eksplozji demograficznych nastàpi∏a
w czasie formowania si´ imperium azteckiego. Liczba lud-

˚ycie na prowincji

w imperium azteckim

˚ycie zwyczajnych ludzi w imperium azteckim

by∏o znacznie bogatsze i bardziej z∏o˝one, ni˝ przedstawia to oficjalna historia

Michael E. Smith

PLAC TARGOWY w XV-wiecznym mieÊcie Cuexcomate
roi∏ si´ od sprzedawców, kupujàcych i rzemieÊlników. To
tutaj pospólstwo mog∏o wymieniaç towary wykonane
w domu, przewa˝nie tkaniny, na sól i malowane glinia-
ne naczynia importowane z Doliny Meksyku, ostrza z ob-
sydianu, którego z∏o˝a oddalone by∏y o setki kilometrów,
czy te˝ pochodzàce z zachodniego Meksyku ig∏y i inne
przedmioty z bràzu. OczywiÊcie wystawiano na sprzeda˝
tak˝e lokalne wytwory i towary, takie jak plecione maty,
kosze, urzàdzenia do mielenia ziarna kukurydzy i koma-
le do przygotowywania tortilli. Mapa stanowiska w Cu-
excomate (z lewej) ukazuje lokalizacj´ Êwiàtyni pirami-
dalnej, rezydencji szlacheckiej, domostw zamieszkanych
przez pospólstwo i innych budynków, w oddali zlokalizo-
wano Êlady po polach terasowych i budynkach wiejskich;
rekonstrukcj´ osiedla w Cuexcomate przedstawiono na
rysunku poni˝ej.

TOMO NARASHIMA

P¸N.

0

25

50 m

MICHAEL E. SMITH

DOMOSTWO

PLEBSU

PLAC

PUBLICZNY

REZYDENCJA

RODZINY

SZLACHECKIEJ

ÂWIÑTYNIA

PIRAMIDALNA

noÊci w Dolinie Meksyku, macierzy im-
perium, wzros∏a ze 175 tys. we Wcze-
snym Okresie Azteckim (1150–1350) do
blisko miliona w Póênym Okresie Az-
teckim (1350–1519). Podobne zjawisko
wystàpi∏o tak˝e na innych obszarach
Êrodkowego Meksyku.

Wzrost populacji w owym okresie

wycisnà∏ pi´tno na Êrodowisku natural-
nym Êrodkowego Meksyku. Wsz´dzie
powstawa∏y nowe wioski i miasta oraz

uprawiano wszelkie nadajàce si´ do
u˝ytku grunty, cz´sto wk∏adajàc w to
bardzo du˝o pracy. Gdzie tylko by∏o to
mo˝liwe, budowano Êluzy i kana∏y do
nawadniania pól; aby powi´kszyç ob-
szar upraw, na zboczach gór rolnicy sta-
wiali kamienne mury podtrzymujàce
pola terasowe, znajdujàce si´ zaÊ na
obrze˝ach Tenochtitlanu bagna dreno-
wali i tworzyli sztuczne wysepki (az-
teck.-hiszp. chinampas), tworzàc w ten

sposób jeden z najbardziej wydajnych
systemów uprawy w staro˝ytnym Êwie-
cie. Owa intensywna gospodarka prze-
mieni∏a pierwotny Êrodkowomeksykaƒ-
ski krajobraz w zagospodarowane
rolniczo przestrzenie.

Jaki by∏ wp∏yw sk∏adanych danin,

wzrostu populacji i intensyfikacji rol-
nictwa na plebs aztecki? Czy procesy te
zubo˝y∏y go materialnie, czy pozwoli-
∏y mu lepiej ˝yç i prosperowaç? Tylko

a

b

c

TOMO NARASHIMA

FUNDAMENTY DOMU

FIGURKI RYTUALNE

FORMY DO ODLEWANIA FIGUREK

a

b

c

d

e

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997 61

szego Meksyku, okaza∏oÊcià swej struk-
tury, bogactwem sk∏adanych tam ofiar
rozbudzi∏ zainteresowanie spo∏eczeƒ-
stwem azteckim. Niestety, wykopaliska
nie dostarczy∏y zbyt wielu informacji
o plebsie lub o ˝yciu na prowincji.

Aby zdobyç te informacje, wraz z ˝o-

nà, Cynthià Heath-Smith, rozpoczà∏em
badania na stanowiskach miejskich i
wiejskich w dzisiejszym stanie Morelos.
Obszar ten, po∏o˝ony na po∏udnie od
Doliny Meksyku, sta∏ si´ pierwszym
obiektem podboju azteckiego, wycho-
dzàcym poza jej granice. Ekspansja mi-
litarna Azteków zacz´∏a si´ tutaj ju˝ w la-
tach trzydziestych XV wieku.

Poczàtkowo rozpocz´liÊmy wykopa-

liska na stanowiskach wiejskich w Ca-
pilco i Cuexcomate, po∏o˝onych na po-
∏udniowy zachód od dzisiejszego miasta
Cuernavaca. Potem przebadaliÊmy az-
teckie miasto Yautepec, znajdujàce si´
w pó∏nocno-Êrodkowej cz´Êci stanu Mo-
relos. Ods∏aniajàc pozosta∏oÊci domów
nale˝àcych do bogatych i biednych, od-
kryliÊmy, i˝ ˝ycie prowincjonalnej spo-
∏ecznoÊci azteckiej by∏o znacznie bardziej
z∏o˝one, ni˝ pierwotnie sàdziliÊmy. Az-
teccy wieÊniacy byli ludêmi, którzy nie
tylko myÊleli o obowiàzku p∏acenia da-
nin na rzecz mo˝now∏adców. Pospól-
stwo zamieszkujàce wiejskie i miejskie
rejony prowincji korzysta∏o z dobro-
dziejstw dobrze funkcjonujàcego syste-
mu gospodarki rynkowej. Wymieniano
dobra wytwarzane w domach na ró˝no-
rakie produkty pochodzàce z obcych

d

e

f

TYPOWY DOM WIEJSKI by∏ ma∏y (od 15 do
25 m

2

), prawdopodobnie mia∏ dwoje drzwi

i nie by∏o w nim okien. Wiele czynnoÊci, ta-
kich jak tkanie, odbywa∏o si´ na podwórkach
znajdujàcych si´ mi´dzy domami. Domy wy-
posa˝one by∏y w maty i kosze; przy jednej
ze Êcian sta∏a skromna kapliczka z dwiema
lub trzema figurkami i kadzielniczkà. Zasta-
nawiajàcy jest brak palenisk; mo˝liwe, ˝e
umieszczano je w przybudówce z ty∏u domu,
tak jak w dzisiejszych wioskach. Fotografie
powy˝ej ukazujà przedmioty odkryte przez
archeologów w dzisiejszym stanie Morelos
na terenach Êmietnisk przylegajàcych do az-
teckich domostw z XII–XVI wieku.

FRAGMENTY IMPORTOWANYCH

NACZY¡ GLINIANYCH

WYROBY Z BRÑZU

GLINIANE PRZYRZÑDY DO PRZ¢DZENIA BAWE¸NY

MICHAEL E. SMITH

niektóre z dost´pnych êróde∏ pisanych
mówià o warunkach ˝ycia poza impe-
rialnà stolicà, wyjaÊnienie tej kwestii na-
le˝y wi´c do archeologów.

Do niedawna nie przeprowadzano

wi´kszych wykopalisk archeologicznych
na stanowiskach azteckich. Du˝o miast
i osad Azteków uleg∏o zniszczeniu
w czasie konkwisty albo przykry∏o je
póêniejsze osadnictwo. Te nieliczne, któ-
re si´ zachowa∏y, sà dziÊ ma∏ymi, skrom-
nymi wioskami zamieszkanymi przez
ch∏opów. Wi´kszoÊç archeologów pra-
cujàcych w Mezoameryce pomin´∏a sta-

nowiska azteckie, poszukujàc spekta-
kularnych i po∏o˝onych w d˝ungli ru-
in pozosta∏ych po Majach Okresu Kla-
sycznego. Powszechnie sàdzono, ˝e na
terenach azteckich albo by∏o zbyt trud-
no prowadziç wykopaliska, albo te˝ ich
osady by∏y zbyt ma∏e, aby nimi za-
przàtaç sobie uwag´. Dopiero kiedy w
1978 roku rzàd meksykaƒski zorgani-
zowa∏ na wielkà skal´ wykopaliska w
Templo Mayor (Wielkiej Âwiàtyni) w Te-
nochtitlanie, przestano lekcewa˝yç Az-
teków. Templo Mayor, usytuowany w
centrum miasta Meksyk, stolicy dzisiej-

f

krajów, a wymiana ta najcz´Êciej odby-
wa∏a si´ poza kontrolà w∏adz imperium,
dlatego te˝ nie dostrzegali jej wczeÊniej-
si badacze Azteków.

˚ycie na wsi

Archeolodzy uwa˝ajà, ˝e wykopali-

ska prowadzone na terenie dawnych za-
budowaƒ oraz odkrycia przedmiotów
nale˝àcych do ich mieszkaƒców cz´sto
dostarczajà najlepszych informacji o sta-
ro˝ytnych formach ˝ycia spo∏ecznego
i gospodarczego. Potwierdzajà to zna-
leziska w Capilco i Cuexcomate, gdzie
pozosta∏oÊci Êcian domów zachowa∏y
si´ na powierzchni gruntu i nie trzeba
by∏o traciç czasu na odnalezienie zagrze-
banych w piachu zabudowaƒ. W wio-
sce Capilco istnia∏o 21 domostw, Cu-
excomate by∏o zaÊ miastem liczàcym
powy˝ej 150 zabudowaƒ, ∏àcznie ze
Êwiàtyniami, magazynami i rytualnymi
Êmietniskami. Znalezione na tych sta-
nowiskach domy by∏y ma∏e (ich Êred-
nia powierzchnia wynosi∏a 15 m

2

) o Êcia-

nach wzniesionych z cegie∏ adobe

2

,

umieszczonych na kamiennym funda-
mencie. Za∏o˝yliÊmy wykopy sonda˝o-
we w 29 wybranych losowo domach.
Póêniej rozpocz´liÊmy w 10 z nich pra-
ce, aby oczyÊciç konstrukcje architekto-
niczne i odkryç zabytki ruchome. Wyni-

ki badaƒ wykopaliskowych pomog∏y
nam bardziej precyzyjnie okreÊliç chro-
nologi´ Póênego Okresu Azteckiego,
dzielàc go na dwa podokresy (Póêno-
aztecki A, lata 1350–1440, i Póênoaztec-
ki B, lata 1440–1519).

Osad´ w Capilco za∏o˝y∏o kilka ro-

dzin wieÊniaczych we Wczesnym Okre-
sie Azteckim. Eksplozja demograficzna
zacz´∏a si´ w Póênym Okresie Aztec-
kim A, kiedy powsta∏o miasto Cuexco-
mate. Od tego czasu obie osady szybko
si´ rozwija∏y. Naturalnie ich mieszkaƒ-
cy nie mogliby zapewniç sobie Êrodków
do ˝ycia, gdyby liczyli tylko na p∏ody
rolne zale˝ne od pory deszczowej, mu-
sieli zatem udoskonaliç techniki upraw.
Ch∏opi, chcàc stworzyç dodatkowe
dzia∏ki ziemi uprawnej, na której sadzi-
liby kukurydz´, fasol´ i bawe∏n´, budo-
wali terasy na zboczach gór i w ˝lebach.
Zabudowa na tych terenach nie by∏a
zbyt zwarta, przestrzenie mi´dzy go-
spodarstwami przeznaczano prawdo-
podobnie na upraw´.

W tej cz´Êci imperium azteckiego wa˝-

na by∏a uprawa bawe∏ny, tote˝ domowa
produkcja tkanin bawe∏nianych szybko
sta∏a si´ najwa˝niejszym rzemios∏em.
W ka˝dym z odkrytych domostw znaj-
dowa∏y si´ du˝e iloÊci wyrobów gli-
nianych zwiàzanych z r´cznym prz´-
dzeniem bawe∏ny. Do obcià˝ania drew-

nianych kr´càcych si´ wrzecion s∏u˝y∏y
prz´Êliki w formie paciorków, a ma∏e
naczynia na trójno˝nych podstawkach
przeznaczano do kontrolowanego ruchu
wrzeciona. Wed∏ug êróde∏ pisanych
wszystkie niewiasty azteckie, poczyna-
jàc od niewolnic, a na wysoko urodzo-
nych szlachciankach koƒczàc, prz´d∏y
i tka∏y. Materia∏y bawe∏niane poza tym,
˝e szyto z nich odzienia, mia∏y jeszcze
dwie inne funkcje ekonomiczne. Po
pierwsze, stanowi∏y jedno z najbardziej
powszechnych dóbr, jakie trzeba by∏o
oddawaç na rzecz miast-paƒstw i impe-
rium azteckiego. Po drugie, odgrywa∏y
rol´ pieniàdza na targu, gdzie mo˝na by-
∏o nabyç za nie pewne produkty i us∏ugi.

Oprócz tkanin niektórzy mieszkaƒcy

tych osad produkowali papier z kory
dzikiego figowca, co poÊwiadczajà zna-
leziska bazaltowych „ubijaczy kory”.
Aztekowie u˝ywali papieru do wyrobu
kodeksów, zapisanych pismem obraz-
kowym, i do palenia w czasie rytual-
nych ofiar.

Liczne gliniane naczynia, u˝ywane

i póêniej porzucane w ka˝dym domo-
stwie, nabywano prawdopodobnie na
targu. Chocia˝ miejscowi garncarze pro-
dukowali wiele ró˝nego rodzaju naczyƒ,
ludzie cz´sto kupowali dekorowane
garnki obcego pochodzenia. Oko∏o 10%
naczyƒ znalezionych w czasie wykopa-

62 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997

Imperium azteckie

K

iedy w 1519 roku pojawili si´ hiszpaƒscy konkwi-
stadorzy, imperium azteckie obejmowa∏o wi´kszoÊç

Êrodkowego i po∏udniowego Meksyku. Opisane w arty-
kule stanowiska wchodzi∏y w sk∏ad zho∏dowanych pro-
wincji Cuauhnahuac i Huaxtepec, po∏o˝onych w dzisiej-
szym meksykaƒskim stanie Morelos. W ciàgu roku
mieszkaƒcy tych prowincji czterokrotnie sk∏adali na rzecz
imperialnej stolicy w Tenochtitlanie olbrzymi haracz
z tkanin bawe∏nianych i innych produktów.

300 km

MEKSYK

TZINTZUNTZÁN

(STOLICA

IMPERIUM TARASKÓW)

DOLINA

MEKSYKU

MIASTO MEKSYK

(TENOCHTITLÁN)

CUERNAVACA

YAUTEPEC

CUEXCOMATE

CAPILCO

MORELOS

ZATOKA MEKSYKA¡SKA

IMPERIUM

AZTECKIE

OCEAN SPOKOJNY

JOHNNY JOHNSON

0

lisk na obu stanowiskach importowano
z Doliny Meksyku lub z innych miejsc.
Wyroby te w niczym nie by∏y lepsze od
miejscowych, widocznie po prostu lu-
biano u˝ywaç rozmaitych naczyƒ deko-
rowanych.

Ludzie mieli w domach tak˝e inne

przedmioty obcego pochodzenia. Ze-
braliÊmy tysiàce u∏amanych ostrzy z
obsydianu, którego najbli˝sze z∏o˝a
geologiczne znajdujà si´ w odleg∏oÊci
100 km. Ostrza obsydianowe o nadzwy-
czaj ostrych kraw´dziach tnàcych sto-
sowano w wielu pracach domowych
i rzemieÊlniczych. Z zachodniego Mek-
syku importowano ig∏y i inne wytwo-
ry z bràzu. Sól pochodzi∏a z Doliny
Meksyku, gdzie specjaliÊci gotowali i
odparowywali s∏onà wod´ jeziornà

3

. Sól

transportowano w specjalnych glinia-
nych misach; w ka˝dym z ods∏oni´tych
domów znaleêliÊmy liczne u∏amki tych
naczyƒ. System rynkowy po∏àczy∏ mie-
szkaƒców owych wiejskich osad z resz-
tà imperium azteckiego, a nawet z re-
gionami dalej po∏o˝onymi.

Nasze wykopaliska ujawni∏y tak˝e

pewne nie zwiàzane z gospodarkà aspek-
ty ˝ycia azteckich wieÊniaków. W ka˝-
dym domu na przyk∏ad znaleêliÊmy wie-
le kadzide∏ek oraz ma∏ych glinianych
figurek postaci ludzkich i boskich. Owe
przedmioty odgrywa∏y wa˝nà rol´ w ob-
rz´dach domowych zwiàzanych g∏ów-
nie z rytualnym oczyszczaniem i lecze-
niem. Podobne ceremonie towarzyszy∏y
okaza∏ym uroczystoÊciom publicznym,
odbywajàcym si´ na piramidalnych Êwià-
tyniach w wi´kszych oÊrodkach i mia-
stach. Hiszpaƒscy kap∏ani przebywajàcy
na tamtych terenach w okresie wczesno-
kolonialnym pozostawili szczegó∏owy
opis paƒstwowej religii azteckiej, wyko-
paliska prowadzone w Templo Mayor
ujawni∏y zaÊ, gdzie odbywa∏y si´ te reli-
gijne uroczystoÊci. Dopóki jednak nie od-
kopaliÊmy domów, badacze nic nie wie-
dzieli o naturze obrz´dów domowych.

˚ycie w rezydencji

Nie zdziwi∏o nas, ˝e struktura spo-

∏eczna wspólnoty zamieszkujàcej mia-
sto Cuexcomate by∏a znacznie bardziej
z∏o˝ona ni˝ wspólnoty z Capilco. Mia-
sto za∏o˝ono wokó∏ placu publicznego,
po którego wschodniej stronie sta∏a
ma∏a Êwiàtynia piramidalna. Po prze-
ciwnej stronie placu znajdowa∏ si´
kompleks rezydencjonalny, znacznie
wi´kszy od innych domostw (540 m

2

).

Jego pomieszczenia usytuowane na ka-
miennych platformach wznosi∏y si´ po-
nad poziom gruntu. Do budowy tego
kompleksu u˝yto materia∏ów lepszej ja-
koÊci oraz zastosowano lepsze techniki

ni˝ w przypadku pozosta∏ych domostw,
upowszechniajàc na wielkà skal´ wa-
pienne otynkowanie. Te cechy budow-
li oraz analiza uk∏adu pomieszczeƒ,
wzorowanego na planach azteckich pa-
∏aców, pozwoli∏a nam uznaç badany
kompleks za rezydencj´ szlacheckà.

Przedmioty pozostawione przez

mieszkajàcà w tej rezydencji rodzin´ ró˝-
ni∏y si´ tylko liczbà, nie zaÊ jakoÊcià, od
wytworów znalezionych w domostwach
pospólstwa. Jak mo˝na by∏o si´ tego spo-
dziewaç, w kompleksie rezydencjonal-
nym by∏o na przyk∏ad wi´cej importo-
wanych i dekorowanych naczyƒ gli-
nianych ni˝ w domach plebsu. Niemniej
szlachta nie by∏a jedynym u˝ytkowni-
kiem tych przedmiotów. ZnajdowaliÊmy
najkosztowniejsze wyroby pochodzàce
z importu, takie jak wielobarwne naczy-
nia z oÊrodka religijnego w Cholula,
przedmioty z bràzu i jadeitowe klejnoty
zarówno w domostwach pospólstwa, jak
i w rezydencjach szlacheckich, co wska-
zuje, i˝ obie grupy spo∏eczne mia∏y ∏a-
twy dost´p do prowadzonej w szerokim
zakresie azteckiej wymiany handlowej
w Êrodkowym Meksyku.

Imperium azteckie podbi∏o ten region

oko∏o 1440 roku, co zapoczàtkowa∏o
Póêny Okres Aztecki B. Wkrótce szla-
checka rezydencja w Cuexcomate zo-
sta∏a opuszczona i nowy, mniejszy kom-
pleks budowli dla elity powsta∏ po
pó∏nocnej stronie placu. Liczba ludno-
Êci w tym okresie ciàgle wzrasta∏a: w
Cuexcomate z 200 do 800 osób, w Ca-
pilco z 35 do 135 osób. Rolnicy zbudo-
wali rozleg∏y system teras, aby sprostaç
potrzebom coraz liczniejszych miesz-
kaƒców, w produkcji rolniczej jednak
osiàgni´to pewien punkt krytyczny,
gdy˝ ca∏a nadajàca si´ do u˝ytku zie-
mia ju˝ by∏a uprawiana.

Kluczem do poznania poziomu ˝ycia

mieszkaƒców sà ich wytwory i budow-
nictwo. Âwiadectwa archeologiczne su-
gerujà obni˝enie si´ tego poziomu mi´-
dzy Póênym Okresem Azteckim A i B.
Na przyk∏ad zarówno szlachta, jak i po-
spólstwo mia∏y wówczas mniej impor-
towanych przedmiotów i dekorowa-
nych naczyƒ glinianych. W ka˝dym
gospodarstwie coraz rzadziej znajdo-
waliÊmy cenne wyroby, b´dàce wy-
znacznikiem bogactwa. Niektórzy
przedstawiciele pospólstwa usi∏owali
zrekompensowaç swe straty ekonomicz-
ne zwi´kszeniem produkcji tkanin. Na
ka˝dym stanowisku w tych domach,
w których nastàpi∏o najwi´ksze zubo-
˝enie, by∏o najwi´cej narz´dzi do prz´-
dzenia bawe∏ny. Inaczej mówiàc, naj-
ubo˝sze gospodarstwa wk∏ada∏y
najwi´kszy wysi∏ek w produkcj´ rze-
mieÊlniczà, prawdopodobnie rekom-

pensujàc sobie niskie plony lub brak zie-
mi uprawnej. Tak samo dzia∏o si´ w in-
nych cz´Êciach Êwiata, gdzie przelud-
nienie i niedostatek ziemi doprowadzi∏y
do obni˝enia poziomu ˝ycia.

˚ycie miejskie

Aby uzupe∏niç nasze badania nad ˝y-

ciem na prowincji, postanowiliÊmy
zwróciç uwag´ na Yautepec, stolic´ sil-
nego miasta-paƒstwa w czasach aztec-
kich. Dawne miasta azteckie w Êrodko-
wym Meksyku sà do dziÊ zamieszkane,
a staro˝ytne ruiny zosta∏y pokryte war-
stwami historycznego i wspó∏czesnego
osadnictwa. We wczesnym okresie ko-
lonizacyjnym Hiszpanie budowali ko-
Êcio∏y na zniszczonych piramidach az-
teckich i wznosili swe osiedla na miejscu
azteckich miast. Pod tym wzgl´dem wy-
jàtkiem jest w∏aÊnie Yautepec. Tu hisz-
paƒskie osadnictwo przykry∏o jedynie
cz´Êç miasta. W 1989 roku Hortensia de
Vega kierowa∏a zespo∏em archeologów
z meksykaƒskiego Narodowego Instytu-
tu Antropologii i Historii podczas wyko-
palisk na ogromnym kopcu po∏o˝onym
na kraƒcach dzisiejszego Yautepec. Pod
kopcem znajdowa∏y si´ pozosta∏oÊci
królewskiego pa∏acu. Jest to jedyny pa-
∏ac aztecki, na terenie którego prowa-
dzono zakrojone na szerokà skal´ prace
archeologiczne. ZostaliÊmy zaproszeni
do Yautepec, aby badaç domy z innych
dzielnic tego staro˝ytnego miasta.

Pod koniec lat osiemdziesiàtych nie-

wiele wiedziano o miastach azteckich,
z wyjàtkiem Tenochtitlanu. Aczkolwiek
archeolodzy zebrali sporo materia∏u
podczas badaƒ powierzchniowych
w Dolinie Meksyku, nikt nie prowadzi∏
wykopalisk na terenie miejskich do-
mostw azteckich. Pierwszy sezon ba-
dawczy, w 1992 roku, poÊwi´ciliÊmy ba-
daniom powierzchniowym, które
pomog∏y ustaliç wielkoÊç i zasi´g sta-
ro˝ytnego Yautepec. Nie by∏o to trud-
ne nawet w obr´bie dzisiejszego mia-
sta. Ustalono, ˝e dawne Yautepec za-
jmowa∏o obszar nieco wi´kszy ni˝ 2 km

2

.

W 1993 roku powróciliÊmy do eksplo-
racji archeologicznej domów. Rozpocz´-
liÊmy od wykonania wykopów sonda-
˝owych na otwartym polu i opusz-
czonych dzia∏kach terenu, lokalizujàc
i ods∏aniajàc siedem domów wraz z
podwórzami.

Podczas wykopalisk w Yautepec na-

trafiliÊmy na znaczny zbiór ró˝norod-
nych przedmiotów; po szeÊciu mie-
siàcach pracy zebraliÊmy 1.2 mln frag-
mentów ceramiki i blisko 50 tys. wy-
tworów obsydianowych, g∏ównie ostrzy
i innych narz´dzi. Klasyfikacja i opra-
cowanie tych materia∏ów jeszcze trwa-

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997 63

papieru. Wydaje si´ zatem, ˝e wiele z ple-
bejskich gospodarstw zajmowa∏o si´ in-
nymi rodzajami rzemios∏a, nie tylko pro-
dukcjà bawe∏nianà.

Aztekowie na prowincji

Co mówià nam te wykopaliska

o mieszkaƒcach prowincji imperium az-
teckiego? Ogólnie rzecz bioràc, wydaje
si´, ˝e na prowincji ˝yli doÊç dobrze pro-
sperujàcy, przedsi´biorczy ludzie. Po-
mimo upadku gospodarczego po pod-
boju i wcieleniu do imperium azteckiego
pospólstwo na terenach wiejskich i miej-
skich mia∏o dost´p do wielu importo-
wanych dóbr. Towary pozyskiwano na
targach. èród∏a pisane i archeologiczne
wykazujà, ˝e aztecki system rynkowy
dzia∏a∏ przewa˝nie poza kontrolà impe-
rium. Mieszkaƒcy nawet najmniejszych
wiosek, sprzedajàcy swe wyroby na tar-
gach, uczestniczyli w rozwoju niefor-
malnej azteckiej gospodarki Êrodkowe-
go Meksyku. Cz∏onkowie rodzin
zajmowali si´ ró˝nego rodzaju rzemio-

jà, ale wst´pne wyniki ujawniajà pewne
ich fascynujàce podobieƒstwa do obiek-
tów znalezionych wczeÊniej w osadach
w Cuexcomate i Capilco oraz równie in-
teresujàce ró˝nice.

SpoÊród siedmiu przebadanych do-

mów w Yautepec pi´ç o Êredniej po-
wierzchni 26 m

2

nale˝a∏o do pospólstwa.

Podobnie jak przypominajàce je domy
wiejskie, zbudowane by∏y z cegie∏ ado-
be umieszczonych na fundamentach z
kamiennego bruku. PrzebadaliÊmy tak˝e
rezydencj´ elity; by∏a ona du˝o wi´ksza
(430 m

2

) i na znacznie szerszà skal´ sto-

sowano tam wapienne otynkowanie oraz
obudow´ z kamienia. Innym badanym
przez nas domem by∏a bardzo zniszczo-
na budowla o powierzchni 80 m

2

, której

przynale˝noÊç klasowa mieszkaƒców
nie zosta∏a wyjaÊniona.

Pospólstwo w Yautepec, podobnie jak

w Capilco i Cuexcomate, mia∏o doÊç ∏a-
twy dost´p do produktów pochodzà-
cych z obcych krajów. Tak˝e w rezyden-
cjach w Yuatepec znaleziono te same
rodzaje importowanych naczyƒ glinia-
nych, wyrobów z obsydianu, jadeitu
i bràzu oraz bry∏ki soli. Jednak dopóki
nie zakoƒczymy badaƒ nad tymi arte-
faktami, nie mo˝emy przeprowadziç po-
równaƒ iloÊciowych. Prowadzone sà tak-
˝e analizy materia∏owe, które w przy-
sz∏oÊci pozwolà ustaliç pochodzenie su-
rowców u˝ytych do wyrobu przedmio-
tów w Yautepec. Mo˝emy jednak ju˝
teraz stwierdziç, ˝e wi´kszoÊç obsydia-
nu pochodzi ze z∏ó˝ ko∏o Pachuki, miej-
scowoÊci po∏o˝onej na pó∏noc od Doli-
ny Meksyku. Aby okreÊliç pochodzenie
pozosta∏ych artefaktów z obsydianu, sto-
sujemy techniki radiografii fluoroscen-
cyjnej. Badania materia∏u, z którego wy-
konano naczynia gliniane oraz analiza
petrograficzna przekroju naczyƒ i ana-
liza aktywacji neutronowej umo˝liwià
rozró˝nienie glinek stosowanych w Do-
linie Yautepec od tych, których u˝yto do
wyrobu naczyƒ importowanych z in-
nych rejonów Êrodkowego Meksyku.

Niedawno zakoƒczono badania wy-

tworów z bràzu. Dorothy Hosler z Mas-
sachusetts Institute of Technology prze-
prowadzi∏a analizy sk∏adu chemicznego
i w∏aÊciwoÊci metalurgicznych wyrobów
metalowych znalezionych na trzech
wspomnianych stanowiskach. WÊród
tych przedmiotów sà ig∏y do szycia, szy-
d∏a, dzwoneczki i szczypczyki, wykona-
ne albo z blachy miedzianej, albo ze sto-
pów bràzowych zawierajàcych miedê
i arsen. W staro˝ytnoÊci w stanie More-
los nie produkowano wyrobów z meta-
lu: znalezione przedmioty przypomina-
jà bardzo wyroby z bràzu wytwarzane
na obszarze imperium Tarasków w za-
chodnim Meksyku.

64 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997

Pobrawszy próbki z∏ó˝, z których po-

chodzà materia∏y i przedmioty znalezio-
ne na licznych stanowiskach, w tym
i z Yautepec, Hosler ukoƒczy∏a niedawno
badania polegajàce na analizie izotopo-
wej o∏owiu w wytworach mezoamery-
kaƒskiego przemys∏u metalurgicznego.
Wiele wytworów z bràzu odkrytych w
Yautepec odpowiada charakterystyce
próbek rud z terenu Tarasków. èród∏a
pisane mówià wprawdzie, ˝e Aztekowie
i Taraskowie ˝yli w nieustannej wojnie,
ale wykopaliska dokumentujà, i˝ bràz Ta-
rasków i ich obsydian przekracza∏y gra-
nic´ politycznà i dociera∏y do domostw
pospólstwa za poÊrednictwem azteckie-
go systemu wymiany rynkowej.

Oprócz domowej produkcji tkanin

w Yautepec rozwija∏o si´, w odró˝nieniu
od osad wiejskich, wiele ga∏´zi produkcji
rzemieÊlniczej. Kilka gospodarstw trud-
ni∏o si´ wyrobem ostrzy obsydianowych,
wykopaliska ujawni∏y zaÊ, ˝e niekiedy
wytwarzano tak˝e ozdoby warg i kolczy-
ki do uszu w kszta∏cie kulek oraz innà bi-
˝uteri´. OdkryliÊmy tak˝e formy odlew-
nicze s∏u˝àce do wyrobu prz´Êlików
i figurek z gliny. By∏o ich wprawdzie nie-
wiele, pochodzi∏y jednak z ró˝nych miejsc
w Yautepec. ZnaleêliÊmy te˝ ubijaki do
kory drzewnej stosowane przy produkcji

ROLNICTWO ROZWIJA¸O SI¢ INTENSYWNIE zgodnie z potrzebami szybko rosnàcej
liczby ludnoÊci azteckiej w XV wielu. Rolnicy budowali pola terasowe – zwane terasami za-
lewowymi – w naturalnych wàwozach, aby wykorzystaç gleb´ przenoszonà przez wod´
w sezonowych potokach w okresie pory deszczowej. Wznoszono wa∏y z kamieni w jed-
nym rz´dzie i w ten sposób tworzy∏y si´ terasy na skutek erozji, w miar´, jak gleba by∏a wy-
p∏ukiwana ze stoku wzgórza. Ka˝dy rzàd kamieni stawiano za poprzednim bez u˝ycia za-
prawy. Âciany terasowe schodzi∏y w ten sposób w dó∏ doÊç stromo, a ulewne deszcze cz´sto
tworzy∏y wyrwy, jak ta widoczna po lewej stronie ilustracji (w∏aÊnie naprawiana). Na tak
utworzonych terasach rolnicy uprawiali przede wszystkim kukurydz´, fasol´ i bawe∏n´.

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997 65

Informacje o autorze

MICHAEL E. SMITH jest profesorem na wydziale antro-

pologii State University of New York w Albany. Urodzo-

ny na Filipinach ukoƒczy∏ studia w Brandeis University,

a w 1983 roku doktoryzowa∏ si´ z antropologii w Univer-

sity of Illinois. Zanim rozpoczà∏ prac´ w SUNY, wyk∏ada∏

w Loyola University w Chicago. Zajmuje si´ g∏ównie arche-

ologià i etnohistorià poklasycznego Êrodkowego Meksy-

ku. Opisane w tym artykule prace wykopaliskowe zosta∏y

sfinansowane g∏ównie przez National Science Foundation

i National Endowment for the Humanities.

Literatura uzupe∏niajàca

ARCHAEOLOGICAL RESEARCH AT AZTEC-PERIOD RURAL SITES IN MORELOS, MEXICO,

vol. 1:

EXCAVATIONS AND ARCHITECTURE

. M. E. Smith, University of Pittsburgh Memoirs

in Latin American Archaeology, nr 4, 1992.

ECONOMIES AND POLITIES IN THE AZTEC REALM

. Red. Mary G. Hodge i Michael E.

Smith; Institute for Mesoamerican Studies, State University of New York w Al-

bany, 1994.

THE AZTECS

. Michael E. Smith; Blackwell Publishers, 1996.

COPPER SOURCES, METAL PRODUCTION, AND METALS TRADE IN LATE POSTCLASSIC MESO-

AMERICA

. Dorothy Hosler i Andrew Macfarlane, Science, vol. 273, ss. 1819-1824;

27 wrzeÊnia 1996.

TOMO NARASHIMA

s∏em, wytwarzajàc dobra sprzedawane
na targach. W Morelos – o czym Êwiad-
czà wyniki prac wykopaliskowych – naj-
wa˝niejszà ga∏´zià produkcji by∏ wyrób
tkanin bawe∏nianych, czym zajmowa∏y
si´ kobiety w swoich domach.

èród∏a pisane podajà, ˝e pospólstwo

azteckie by∏o poddane szlachcie, która
posiada∏a wi´kszoÊç ziemi uprawnej
i monopolizowa∏a w∏adz´ w miastach-
-paƒstwach. Wykopaliska archeologiczne
sugerujà, ˝e przynajmniej w niektórych
prowincjach ci´˝ar danin nie by∏ zbyt
wielki. Brak bowiem danych Êwiadczà-
cych o tym, ˝e szlachta kontrolowa∏a pro-
dukcj´ rzemieÊlniczà lub wymian´ towa-
rowà. Mieszkaƒcy prowincji zdo∏ali

zachowaç pewnà niezale˝noÊç i dobrà
pozycj´ ekonomicznà, tworzàc wi´zi
handlowe nie nadzorowane przez paƒ-
stwo i tym samym nie opisane w oficjal-
nych êród∏ach dotyczàcych historii Az-
teków. Mo˝liwoÊç ukazania ˝ycia tych
ludzi sprawia ogromnà satysfakcj´ wspó∏-
czesnemu archeologowi.

T∏umaczy∏

Stanis∏aw Iwaniszewski

Przypisy t∏umacza:

1

Aztekowie to nazwa sztuczna, utworzona przez

XVIII-wiecznych historiografów europejskich. W t∏u-
maczeniu nazwy tej u˝ywa si´ na okreÊlenie lud-
noÊci wchodzàcej w sk∏ad imperium.

2

Adobe (hiszp.) – ceg∏a suszona na s∏oƒcu, nie wypa-

lana.

3

Jezioro Texcoco, najwi´ksze z systemu jezior w Do-

linie Meksyku, mia∏o s∏onà wod´.