J

ERZY

B

ARTMIN

´ SKI

Projekt i załoz˙enia ogólne
słownika aksjologicznego

1. Pomysł opracowania słownictwa nazywaja˛cego wartos´ci w je˛zyku polskim w formie
słownika je˛zykowego zrodził sie˛ w 1985 w Nieborowie podczas dyskusji nad planem
badan´ kultury narodowej i sposobami zapewnienia tym badaniom wewne˛trznej spójnos´ci

1

.

Projekt słownika był odpowiedzia˛ na postulowana˛ taka˛ integracje˛ badan´ nad róz˙nymi
dziedzinami kultury narodowej, która by polegała na systematycznym ujawnianiu ich
powia˛zan´ za sfera˛ wartos´ci. Jakie wartos´ci funkcjonuja˛ w kulturze? Jak wartos´ci te sa˛
pojmowane przez s´wiadomos´c´ zbiorowa˛? Co w sposobie ich pojmowania jest inwarian-
tne, a co zmienne? Jaki jest zakres zmiennos´ci? Które wartos´ci sa˛ rozumiane róz˙nie, które
sa˛ wieloznaczne? Czy te same wyraz˙enia nazywaja˛ce wartos´ci u róz˙nych autorów znacza˛
to samo? Na cze˛s´c´ tego rodzaju pytan´ moz˙na szukac´ odpowiedzi w studiowaniu danych
je˛zykowych metodami współczesnej leksykologii a zwłaszcza semantyki. Opinia ta, wy-
raz˙ona przez podpisanego, spotkała sie˛ z pozytywnym odzewem ze strony uczestników
spotkania (m. in. prof. Antoniny Kłoskowskiej, prof. Mieczysława Klimowicza, doc.
Jerzego Jedlickiego, doc. Andrzeja Paczkowskiego). Konkretna˛ propozycje˛ podje˛cia pracy
nad słownikiem polskich nazw wartos´ci przedstawił podpisanemu prof. M. Klimowicz.
W oficjalnej umowie (zawartej w kwietniu 1986 mie˛dzy wrocławskim Biurem Koordyna-
cyjnym CPBP a lubelskim Instytutem Filologii Polskiej UMCS) przewidziano wykonanie
pracy badawczej okres´lonej ogólna˛ formuła˛ tematyczna˛ „Słownictwo aksjologiczne w je˛-
zyku polskim XVIII–XX wieku”.

2. Opracowanie, które w dalszym cia˛gu be˛dziemy nazywac´ „polskim słownikiem

aksjologicznym” (w skrócie PSA), be˛dzie miało charakter je˛zykoznawczego słownika
historycznego. Jego celem be˛dzie przede wszystkim objas´nianie znaczen´ nazw wartos´ci
waz˙nych z punktu widzenia społecznego i narodowego. W efekcie opracowanie to powin-
no prowadzic´ do odtworzenia zespołu tych tres´ci ideowych, które animowały polskie z˙ycie
społeczne, kulturalne i polityczne ostatnich wieków, inaczej mówia˛c, powinno prowadzic´
do je˛zykowej rekonstrukcji polskiego s´wiata wartos´ci. Zakładamy, z˙e cel ten da sie˛
osia˛gna˛c´ metodami współczesnej semantyki je˛zykoznawczej.

Na gruncie lingwistyki polskiej inspiruja˛ce próby w tym kierunku podje˛li: Franciszek

Pepłowski, Anna Wierzbicka, Zofia Zaron i zwłaszcza Jadwiga Puzynina

2

.

3. Adresat słownika. Słownik be˛dzie przeznaczony dla szerszego kre˛gu odbiorców

zainteresowanych pogłe˛bieniem swojego sposobu rozumienia słów waz˙nych społecznie
i kulturowo, a takz˙e stykiem je˛zyka i kultury, w tym zwłaszcza je˛zyka i sfery wartos´ci.
Słownik winien byc´ opracowany w sposób przyste˛pny, bez nadmiaru terminologii specjali-
stycznej i formalizacji utrudniaja˛cej korzystanie z niego przecie˛tnie wykształconemu Po-
lakowi, maja˛cemu za soba˛ ukon´czona˛ szkołe˛ s´rednia˛.

4. PSA nie be˛dzie podejmował specjalistycznych zagadnien´ aksjologicznych, be˛da˛cych

domena˛ filozofii, takich jak problem sposobu istnienia wartos´ci, ich typologii, ich absolut-
nego wzgle˛dnie relatywnego charakteru itp. Byc´ moz˙e maja˛ racje˛ ci z filozofów, którzy
(jak Max Scheler) twierdza˛, z˙e „z˙adna wartos´c´ nie da sie˛ poje˛ciowo okres´lic´, a w szcze-
gólnos´ci zdefiniowac´”

3

, jednakz˙e w słowniku lingwistycznym, jak słusznie podkres´liła

Zofia Zaron, „sprawa˛ waz˙niejsza˛ od dociekan´ natury ontologiczno-metafizycznej wartos´ci
staje sie˛ wyjas´nienie tres´ci wyraz˙en´, którymi sie˛ posługujemy wypowiadaja˛c sa˛dy wartos´ci
dotycza˛ce”

4

. W PSA zebrane zostana˛ nazwy, odnosza˛ce sie˛ do wartos´ci, uz˙ywane przez

Polaków (tj. utrwalone w je˛zyku polskim).

Wyjas´nijmy na wste˛pie tych uwag, jak widzimy moz˙liwos´ci opisywania wzajemnych

relacji mie˛dzy je˛zykiem i „s´wiatem wartos´ci”, które to relacje sa˛ dalekie od jednoznaczno-
s´ci, a równoczes´nie od sposobu ich widzenia zalez˙y stawianie celów badawczych i roz-
wia˛zywanie szeregu konkretnych zagadnien´.

Relacje je˛zyk–wartos´ci moz˙na ujmowac´ na trzy naste˛puja˛ce sposoby:
1. Je˛zyk jest n a r z e˛ d z i e m słuz˙a˛cym do wartos´ciowania: zawiera bogaty arsenał

stosowanych s´rodków formalnych do wyraz˙ania ocen i wartos´ci;

2. Je˛zyk i n f o r m u j e o wartos´ciach. Wartos´ci sa˛ utrwalone, i „zmagazynowane” w

je˛zyku, w znaczeniach słów, przyporza˛dkowane – mówia˛c ogólniej – jednostkom je˛zyka
i całym konstrukcjom je˛zykowym;

3. Je˛zyk jest n o s i c i e l e m wartos´ci (tj. je˛zyk jest przedmiotem, „na którym”

wartos´ci sa˛ realizowane), który słuz˙y jako substrat dla przejawiania sie˛ wartos´ci; owe
wartos´ci – ogólniejsze lub swois´cie je˛zykowe – moga˛ byc´ o je˛zyku, jego manifestacjach,
orzekane („je˛zyk pie˛kny”, „elegancki”, „dostojny”, „potoczysty”, „jasny”, „precyzyjny”,
itp.)

Odpowiednio do wyboru okres´lonego sposobu uje˛cia relacji je˛zyk–wartos´ci je˛zyko-

znawca inaczej postawi pytania. W pracach nad projektowanym słownikiem aksjologicz-
nym wydaje sie˛ najwłas´ciwsze traktowanie je˛zyka jako informatora o wartos´ciach, a wie˛c
od strony jego funkcji poznawczych. Podstawowym obiektem zainteresowan´ be˛da˛ wyrazy
(nazwy wartos´ci) z całym bogactwem ich znaczen´.

W p o t o c z n y m rozumieniu (które chcemy respektowac´) nazwami wartos´ci sa˛

obok wyraz˙en´ takich, jak DOBRO, WOLNOS

´ C´, PRZYJAZ´N´, tez˙ nazwy róz˙nego typu

dóbr – nos´ników wartos´ci (DOM, ZIEMIA, LUD itp.). Taka konkretyzacja wartos´ci ma
swoje głe˛bokie uzasadnienie filozoficzne i psychologiczne. W PSA chodzic´ be˛dzie o wy-
dobycie i prezentacje˛ wszystkich – zarówno wartos´ciuja˛cych jak opisowych – składników
znaczenia, a wie˛c opis pełnej konotacji słów (w sensie szerszym terminu konotacja).
Składniki wartos´ciuja˛ce nie be˛da˛ wyła˛cznym obiektem zainteresowania, nie be˛da˛ izolo-
wane od składników opisowych, w których maja˛ oparcie i od których cze˛sto bardzo trudno
je oddzielic´.

Zwróc´my uwage˛ na pewna˛ szczególna˛ racje˛ przemawiaja˛ca˛ za tym stanowiskiem. Otóz˙

relacje˛ mie˛dzy składnikami poznawczymi i oceniaja˛cymi w znaczeniu słowa charakte-

198

ryzuje stan równowagi chwiejnej. „Współpraca” mie˛dzy nimi łatwo przechodzi w domi-
nacje˛ jednych nad drugimi, zwykle strona˛ aktywna˛ w konflikcie sa˛ składniki oceniaja˛co–
wartos´ciuja˛ce, składniki poznawcze łatwo traca˛ swoja˛ pozycje˛, a cze˛sto bywaja˛ całkowi-
tego eliminowane z tres´ci słowa. Agresywnos´c´ ocen i wartos´ciowania, prowadza˛ca do
rozmycia, czasem – całkowitego zniszczenia poznawczej tres´ci słów, to zjawisko dobrze
znane badaczom je˛zyka propagandy politycznej: słowa takie jak SOCJALISTYCZNY,
LUDOWY, POSTE˛POWY (podobnie jak ich oposita: BURZ

˙ UAZYJNY, ARYSTOKRA-

TYCZNY, WSTECZNY) znaczenie osłabiły w polszczyz´nie propagandowo-politycznej
swój walor opisowo-poznawczy, stały sie˛ etykietkami wartos´ci in plus lub in minus.
Zjawisko destrukcyjnego wpływu wartos´ciowania i ocen na tres´c´ poznawcza˛ słowa nie
ogranicza sie˛ tylko do tzw. nowomowy. Moz˙na je spotkac´ w kaz˙dym je˛zyku wartos´ciuja˛-
cym, i to wartos´ciuja˛cym zarówno intelektualnie (por. wartos´ciuja˛ce uz˙ycia słów NA-
UKOWY – NIENAUKOWY), jak emocjonalnie (FANTASTYCZNY, NIEBOTYCZNY,
DENNY itp.). Odwrotny proces – neutralizacji elementów oceniaja˛cych („deaksjologiza-
cji”), zwia˛zany z zanikiem ideologii i wierzen´ religijnych (np. socjalizm, rewolucja, po-
ste˛p; grzech, bojaz´n´ boz˙a, pokuta), nie czyni takich spustoszen´ semantycznych.

Wypada w tym konteks´cie podkres´lic´ ten włas´nie cel badan´ nad nazwami wartos´ci

w je˛zyku polskim, którym jest ochrona ich tres´ci opisowej, poznawczej, przed ekspansja˛
ocen, zwłaszcza ocen ideologicznych, prowadza˛ca˛ do subiektywizacji je˛zyka i w efekcie
do wyjałowienia jego strony poznawczej. Słownictwo aksjologiczne, które ze swojej
natury nie ma obiektywnych, empirycznie spostrzegalnych desygnatów (nalez˙y do grupy
słów „z natury spornych”), jest szczególnie podatne na wpływy wszelkich ideologii.

5. Co znaczy przymiotnik „polski” w tytule słownika? Jakkolwiek wartos´ci cia˛z˙a˛ na

konkretnym je˛zyku, znajduja˛ w nim odzwierciedlenie, sa˛ z je˛zykiem tak s´cis´le zwia˛zane,
z˙e daja˛ sie˛ rekonstruowac´ na podstawie danych je˛zykowych, to przeciez˙ istnieja˛ i daja˛ sie˛
opisac´ niezalez˙nie od konkretnego je˛zyka narodowego. Liczna grupa nazw wartos´ci nalez˙y
do tzw. internacjonalizmów leksykalnych i semantycznych, ma zasie˛g mie˛dzynarodowy
i powinna byc´ przedmiotem badan´ porównawczych (które juz˙ zreszta˛ sa˛ prowadzone).
Wiele wartos´ci uwaz˙anych przez Polaków za polskie (wolnos´c´, gos´cinnos´c´, tolerancja,
niepodległos´c´, solidarnos´c´ i in.) ma swoje dos´c´ dokładne odpowiedniki (leksykalne,
a w duz˙ym stopniu i semantyczne) w innych je˛zykach. Dotykamy tu interesuja˛cego pro-
blemu uniwersalnos´ci wzgle˛dnie kulturowej specyficznos´ci je˛zyka i obecnych w nim
struktur poznawczych, którego to problemu rozwijac´ tu nie ma chyba potrzeby. Ograni-
czymy sie˛ do stwierdzenia, z˙e w tytule słownika przymiotnik „polski” be˛dzie pojmowany
pozytywnie (jako ‘włas´ciwy Polakom’), a nie relacyjnie i dyferencjalnie (jako ‘włas´ciwy
tylko Polakom, swois´cie polski’).

Równoczes´nie trzeba pamie˛tac´, z˙e w jednym je˛zyku i w jednym narodzie moz˙e fun-

kcjonowac´ kilka systemów wartos´ci, które moga˛ silnie, a róz˙nokierunkowo, wpływac´ na
konotacje˛ tych samych formalnie (równokształtnych) słów. Ankieta miesie˛cznika „Znak”
pt. Czym jest polskos´c´? (nr 390–391 z roku 1987) pokazała trudnos´ci ustalenia kanonu
wartos´ci wspólnych wszystkim członkom, grupom i klasom narodu.

6. PSA be˛dzie słownikiem je˛zykoznawczym, jednak pod pewnymi wzgle˛dami zbliz˙y

sie˛ do słownika encyklopedycznego. Be˛dzie wychodzic´ od słownictwa, ale włas´ciwym
przedmiotem zainteresowania be˛da˛ poje˛cia ukryte pod wyraz˙eniami. Przy zbieraniu ma-
teriałów najlepiej trzymac´ sie˛ klucza leksykalnego, nie moz˙na jednak zapominac´, przy
podejmowaniu waz˙nej problematyki społecznej i narodowej, o kulturowej roli tekstów

199

operuja˛cych peryfrazami i aluzjami. Z. Herbert pisza˛c waz˙ne teksty o Polsce (Raport
z oble˛z˙onego miasta i in.) nie uz˙ywa słowa POLSKA, teksty te stanowczo powinny jednak
byc´ uwzgle˛dnione przy opracowywaniu hasła POLSKA.

Wyrazy bliskoznaczne, takie jak WINA – GRZECH, REWOLUCJA – POWSTANIE,

NACJONALIZM – SZOWINIZM itp. be˛da˛ figurowac´ jako osobne hasła. Derywaty
pozostaja˛ce w regularnym stosunku semantycznym do podstawy zostana˛ uwzgle˛dnione
przy has´le podstawowym: PRACOWAC

´ pod PRACA, WIERZYC´ pod WIARA, SOCJA-

LISTYCZNY pod SOCJALIZM itp.

Jako osobne hasła lub podhasła pojawia˛ sie˛ zestawienia wyrazowe typu PRAWA

CZŁOWIEKA, SOCJALIZM REALNY, WOLNOS

´ C´ SŁOWA, SAMORZA˛DNOS´C´

TERYTORIALNA. W tekstach ostatnich dziesie˛cioleci zestawienia takie sa˛ bardzo liczne.

Dokumentacja uz˙ycia haseł w postaci cytatów be˛dzie stanowic´ integralna˛ cze˛s´c´ słow-

nika. Rola cytatu be˛dzie waz˙niejsza niz˙ w normalnych słownikach; poza funkcja˛ history-
czno-dokumentuja˛ca˛ i ilustracyjna˛ cytaty be˛da˛ pełnic´ istotna˛ role˛ eksplikowania haseł (o
czym dalej).

Pod wzgle˛dem metody analizy materiału PSA przyjmie załoz˙enia semantyki je˛zyko-

znawczej w jej wariancie kognitywnym, tzn. opis znaczenia słowa be˛dzie zmierzał do
uchwycenia wszystkich pozytywnych cech znaczeniowych (stereotypowych, utrwalonych
w s´wiadomos´ci społecznej i w je˛zyku), a nie tylko cech dyferencjalnych

8

, PSA be˛dzie

zbliz˙ac´ sie˛ do słownika poje˛ciowego, a mówia˛c s´cis´lej – do słownika stereotypów je˛zyko-
wych

9

(o czym dalej).

7. Zasie˛g czasowy. Punktem wyjs´cia dla PSA be˛dzie współczesny je˛zyk polski. Stan

współczesnego je˛zyka zostanie przedstawiony najszerzej. Be˛dziemy jednak równoczes´nie
zmierzac´ do tego, by PSA stał sie˛ słownikiem historycznym. Jak daleko PSA powinien
cofac´ sie˛ w przeszłos´c´? Wydaje sie˛, z˙e powinien obja˛c´ zasie˛giem chronologicznym co
najmniej dwies´cie ostatnich lat historii Polski, lat, w cia˛gu których los narodu, jego
aspiracje, programy, idee, a odpowiednio takz˙e – zespół wartos´ci uznawanych i odczuwa-
nych, uroczystych i codziennych, tworza˛ wzgle˛dnie spójny cia˛g przechodza˛cy płynnie we
współczesnos´c´. Aby uchwycic´ stan z ostatniego okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej,
przyjmiemy rok 1764 (pocza˛tek panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego)
jako cezure˛ czasowa˛ podstawowych z´ródeł PSA. Dla niektórych haseł o szczególnie
długiej tradycji (jak OJCZYZNA, NARÓD, PAN

´ STWO) dopuszczona zostanie moz˙li-

wos´c´ cofania sie˛ w przeszłos´c´ dalsza˛, do renesansu i nawet s´redniowiecza.

Trzy podstawowe kwestie, decyduja˛ce dla kształtu słownika i organizacji prac nad nim,

dotycza˛ kolejno: listy haseł, kanonu z´ródeł i modelu artykułu hasłowego.

8. Lista haseł PSA.
Na pytanie o to, jakie hasła powinny sie˛ znalez´c´ w PSA i ile konkretnych haseł, nie

moz˙na dac´ prostej i wyczerpuja˛cej odpowiedzi. Z

´ ródło trudnos´ci jest najbardziej podsta-

wowe: Jak stwierdza Michał Głowin´ski – „ustanawianie czy nadawanie wartos´ci, wpro-
wadzanie współczynnika aksjologicznego, jest stałym komponentem naszego mówienia,
wszelkiego mówienia”, a sfera neutralnos´ci w je˛zyku, choc´ istnieje, jest „wydzielona
i okres´lona”

10

. Nie sa˛ wolne od wartos´ciowania nawet terminy naukowe. Przy załoz˙onej

znacznej szczegółowos´ci opisu jednego hasła nalez˙ało dokonac´ radykalnego ograniczenia
ich liczby. Przyje˛to, z˙e próby zestawienia listy haseł dla PSA wyjda˛ od słownictwa
odnosza˛cego sie˛ do „minimum aksjologicznego” znamiennego dla naszej polskiej współ-
czesnos´ci, a wie˛c od nazw tego, co jest wartos´cia˛ dla obecnie z˙yja˛cego pokolenia Polaków.

200

Podje˛to trzy równoległe próby zestawienia listy haseł dla PSA. Wychodziły one z dos´wiad-
czen´ filozoficznych, socjologicznych i lingwistycznych.

Pierwszy, wste˛pny krok na tej drodze miał charakter zdroworozsa˛dkowy, odwoływał

sie˛ do opinii i intuicji wybitnych humanistów. W sierpniu 1985 roku zwróciłem sie˛
listownie do kilkudziesie˛ciu osób reprezentuja˛cych róz˙ne specjalnos´ci z odpowiednim
pytaniem o to, jakie ich zdaniem hasła powinny sie˛ znalez´c´ w słowniku, który miałby
zawrzec´ nazwy wartos´ci animuja˛cych róz˙ne działania społeczne i kulturowe Polaków
w ostatnich dwu wiekach?

11

.

W wypowiedziach, które nadesłało 12 osób (z je˛zykoznawców m. in. Irena Bajerowa,

Andrzej Bogusławski, Renata Grzegorczykowa, Andrzej Maria Lewicki, Jadwiga Puzyni-
na i Anna Wierzbicka)

12

, wymieniono ła˛cznie 305 słów jako poz˙a˛dane hasła takiego

słownika. Po bliz˙szym wejrzeniu okazało sie˛, z˙e uwaga respondentów skupiła sie˛ na
pewnym znacza˛cym, a niezbyt licznym zespole haseł w zakresie etyki społecznej. Jes´li
odliczyc´ hasła wymienione jednokrotnie, (a było ich az˙ 225), tylko 80 wyrazów wymie-
niono dwa i wie˛cej razy.

W tym małym zespole znalazły sie˛ przede wszystkim kluczowe dla naszej współczes-

nos´ci poje˛cia polityczne: WOLNOS

´ C´, DEMOKRACJA, SOCJALIZM, poznawcze PRA-

WDA i FAŁSZ, społeczne: NARÓD, OJCZYZNA, PATRIOTYZM. Odpowiednio tez˙
jako podstawowe antywartos´ci: ZŁO, KŁAMSTWO i PRZEMOC. Z wartos´ci moralnych
pojawiły sie˛ przede wszystkim cnoty społeczne, obywatelskie, takie jak: SPRAWIEDLI-
WOS

´ C´, BRATERSTWO, SOLIDARNOS´C´, ME˛STWO, ODWAGA – i odpowiadaja˛ce

im „antycnoty”, jak: ZDRADA, NIENAWIS

´ C´, ZEMSTA. Wysta˛piły cnoty osobowe jak:

GODNOS

´ C´, WIERNOS´C´, oraz takie poje˛cia, jak: OSOBA LUDZKA, RODZINA, NA-

UKA, WIEDZA, PIE˛KNO

13

.

Znaczna koncentracja uwagi na stosunkowo niewielkiej grupie nazw wartos´ci – po-

twierdzona potem przez szerzej zakrojone badania socjologiczne, o czym niz˙ej – pozwala
sformułowac´ przypuszczenie o istnieniu swoistego „ja˛dra” aksjologicznego we współczes-
nej kulturze polskiej, złoz˙onego z wartos´ci szczególnie doniosłych. Sa˛ to wartos´ci głównie
społeczne (choc´ nie tylko).

Próba systematycznego zestawienia listy wyrazów nacechowanych aksjologicznie

została podje˛ta przez doc. Ewe˛ Borowiecka˛ i dr Bogusławe˛ Kaczyn´ska˛ z Instytutu Filozofii
i Socjologii UMCS

14

. Pełna wersja listy obejmowała zestaw prawie trzech tysie˛cy słów,

wersja s´rednia – około 300, wersja minimalna – 100. W tej ostatniej wersji lista haseł
została rozesłana współpracownikom zespołu aksjologicznego i poddana dyskusji. Rów-
noczes´nie specjalne badania socjologiczne na temat najwaz˙niejszych wartos´ci, be˛da˛cych
przedmiotem zainteresowania współczesnych Polaków, przeprowadziła dr Maria Man´ko-
wska (badan´ dokonała w okresie od listopada 1986 do stycznia 1987 ws´ród 430 osób
wybranych z róz˙nych s´rodowisk społecznych)

15

.

Lingwistyczna próba ustalenia listy haseł do PSA oparła sie˛ na rekonstruowaniu rodzin

semantycznych, funkcjonuja˛cych w wybranych tekstach je˛zykowych wokół wybranych
nazw wartos´ci i obejmuja˛cych te nazwy i wyraz˙enia semantyczne przez nie implikowane.

Np. OJCZYZNA, która stała sie˛ pierwszym obiektem analizy

16

, „cia˛gnie” za soba˛

zespół kilkudziesie˛ciu nazw (i poje˛c´), które pozostaja˛ z nia˛ w regularnym zwia˛zku seman-
tycznym. Zestawmy je pokrótce, by pokazac´, na czym ta moz˙liwos´c´ polega. Tak wie˛c
przede wszystkim – OJCZYZNA funkcjonuje w szeregowych zestawieniach tworza˛cych
tekstowe „ideologiczne” kolekcje, takie jak BÓG, HONOR I OJCZYZNA; OJCZYZNA,

201

NAUKA, CNOTA; OJCZYZNA I WOLNOS

´ C´; OJCZYZNA, ZIEMIA, MATKA, POL-

SKA. Zbadanie tego rodzaju kolekcji prowadzi do zestawienia słownika poje˛c´ pokrew-
nych, o silnym, a podobnym ładunku aksjologicznym. Analiza znaczenia OJCZYZNY
wydobywa naste˛pnie, na poziomie ogólnej kategoryzacji, jej trzy podstawowe wymiary:
przestrzenny, wspólnotowy i ideologiczny, które maja˛ swoje utarte konkretyzacje.

Wymiar przestrzenny ojczyzny jest konkretyzowany przez szereg nazw tworza˛cych

cia˛g uporza˛dkowany koncentrycznie: DOM – OKOLICA – REGION – KRAJ – EURO-
PA– S

´ WIAT – NIEBO. Wymiar wspólnotowy ojczyzny jest konkretyzowany przez

skorelowany z poprzednim szereg nazw zbiorowos´ci ludzkich: RODZINA – RÓD –
PLEMIE˛ – NARÓD – LUDZKOS

´ C´ oraz szereg nazw członków tych zbiorowos´ci:

MATKA, OJCIEC, BRAT, SIOSTRA – SWOJAK – KRAJAN – ZIOMEK – RODAK –
CZŁOWIEK – BLIZ

´ NI. Wymiar ideologiczno-powinnos´ciowy ojczyzny jest konkretyzo-

wany przez odpowiedni inny jeszcze szereg nazw, takich jak: MIŁOS

´ C´, SŁUZ˙BA,

OBRONA, PRZYWIA˛ZANIE, Z

˙ YCZLIWOS´C´, SZACUNEK, POMOC itp.

Istnieja˛ dalsze, spokrewnione semantycznie z wymienionymi, szeregi wyraz˙en´ nazy-

waja˛cych postawy akceptacji wobec miejsc, wspólnot ludzkich i wartos´ci z nimi zwia˛za-
nych, a wie˛c z jednej strony REGIONALIZM – PATRIOTYZM – HUMANIZM –
INTERNACJONALIZM – z ocena˛ pozytywna˛, z drugiej strony ZAS

´ CIANKOWOS´C´ –

PROWINCJONALIZM – NACJONALIZM I SZOWINIZM – KOSMOPOLITYZM –
z ocena˛ negatywna˛. Do tych pie˛ciu serii słów, na róz˙nych zasadach partycypuja˛cych
w kształtowaniu pełnego znaczenia OJCZYZNY, dodac´ moz˙na jeszcze np. serie˛ nazw
okres´lonych historycznie symboli ojczyzny Polaków, takich jak: ORZEŁ, WISŁA, WA-
WEL itp.

W ten sposób jedno semantycznie bogate, nos´ne ideowo hasło pozwala dotrzec´ do

kilkudziesie˛ciu innych i obja˛c´ od razu cały spójny zespół leksykalno-samantyczny. Dzie˛ki
temu, nawet jes´li na pocza˛tku pracy nad PSA nie zostałyby nia˛ obje˛te jakies´ istotne i waz˙ne
hasła, to luka ta da sie˛ na któryms´ etapie dostrzec i usuna˛c´

17

.

W lutym 1988 roku – na podstawie tych wste˛pnych propozycji i prób, a takz˙e po

dyskusji w gronie zainteresowanych współpraca˛ osób – ustalono roboczy kształt listy
i zdecydowano przyja˛c´ ja˛ jako podstawe˛ ekscerpcji z´ródeł na najbliz˙szy okres

18

.

9. Jakie t y p y słownictwa aksjologicznego znajda˛ sie˛ w słowniku?

19

Be˛da˛ to:

A. Nazwy abstrakcyjnych bytów poje˛ciowych, pojmowanych jako wartos´ci ostateczne,

takie jak DOBRO – ZŁO, PIE˛KNO – BRZYDOTA, PRAWDA – FAŁSZ;

B. Nazwy wartos´ciowanych postaw ogólnoludzkich (cnót), takich jak MIŁOS

´ C´ –

NIENAWIS

´ C´, DOBROC´ – ZŁOS´C´, WIERNOS´C´ – ZDRADA, LOJALNOS´C´ – NIELO-

JALNOS

´ C´, SOLIDARNOS´C´ – OBOJE˛TNOS´C´, WIARA – NIHILIZM, NADZIEJA –

ROZPACZ, ODWAGA – TCHÓRZOSTWO.

C. Nazwy pewnych stanów i sytuacji społecznych, traktowanych jako wartos´ciowe lub

antywartos´ciowe, takich jak WOLNOS

´ C´ – NIEWOLA, TOLERANCJA – NIETOLE-

RANCJA, NIEPODLEGŁOS

´ C´ – ZALEZ˙NOS´C´, SPRAWIEDLIWOS´C´ SPOŁECZNA –

NIESPRAWIEDLIWOS

´ C´ (KRZYWDA).

Charakterystyczna cecha tych trzech grup słownictwa aksjologicznego, jaka˛ jest obli-

gatoryjnos´c´ wyste˛powania w opozycjach, pozostaje w zwia˛zku z pewna˛ istotna˛ cecha˛
samych wartos´ci, która˛ A. Bogusławski (w swojej odpowiedzi na ankiete˛) okres´lił jako
„koniecznos´c´ atrakcji lub repulsji”; chodzi o to, z˙e wartos´ci ze swojej natury sa˛ zobowia˛-

202

zuja˛ce do niepozostawania wobec nich nijakim. Powinno sie˛ byc´ za nimi, albo przeciwko
nim

20

. Włas´ciwos´ci tej nie maja˛ natomiast dalsze typy (D–H):

D. Nazwy pewnych zachowan´ indywidualnych i zbiorowych, zmierzajacych do reali-

zacji okres´lonych wartos´ci, funkcjonujacych jako „idee” w społeczen´stwie, np. REWO-
LUCJA, POWSTANIE, OFIARA, SŁUZ

˙ BA, WALKA, PRACA;

E. Nazwy zbiorowos´ci ludzkich, be˛da˛cych podmiotem aktualizuja˛cym wartos´ci (a

moga˛cych tez˙ funkcjonowac´ jako wartos´ci same w sobie) jak: LUD, NARÓD, RODZINA,
LUDZKOS

´ C´;

F. Nazwy instytucji politycznych, społecznych i kulturowych, jak PAN

´ STWO, KO-

S

´ CIÓŁ, JE˛ZYK, które słuz˙a˛ okres´lonym wartos´ciom (wtórnie same funkcjonuja˛ jako

wartos´ci);

G. Nazwy osób i rzeczy, które sa˛ nosicielami szczególnie silnie odczuwanych wartos´ci

i same staja˛ sie˛ wartos´ciami w odczuciu zbiorowym: MATKA, OJCIEC, DZIECKO,
ZIEMIA, CHLEB, PIENIA˛DZE, DOM;

H. Nazwy przedmiotów traktowanych jako symbole wartos´ci: KRZYZ

˙ , ORZEŁ (be˛-

da˛cych jednak nie tylko symbolami).

10. Z

´ ródła.

Materiałowym punktem wyjs´cia dla PSA be˛dzie współczesny je˛zyk polski i współczes-

na s´wiadomos´c´ je˛zykowa. Badaniu w pierwszej kolejnos´ci poddane zostana˛ współczesne
teksty pisane i ustne. Przewidziane jest zebranie odpowiednich danych droga˛ wywiadów
i ankiet. W obu wypadkach niezbe˛dne be˛da˛ odwołania do własnej kompetencji jezykowej
i kulturowej redaktorów haseł. Istotny jest problem jakos´ci z´ródeł drukowanych.

Szczególnie waz˙ne be˛dzie odpowiednie wywaz˙enie kryteriów ideologicznych i stylo-

wo-gatunkowych przy ich doborze. Jes´li idzie o kryterium ideologiczne, zakładam, z˙e PSA
be˛dzie zmierzał do rozpoznania i obiektywnej prezentacji tekstów przynalez˙nych do
wszystkich nurtów ideowych naszego pis´miennictwa, zarówno rewolucyjnego, jak kon-
serwatywnego, socjalistycznego, jak narodowo-demokratycznego, komunistycznego
i laickiego, jak katolickiego. Przejrzys´cie podana atrybucja cytatów umoz˙liwi czytelniko-
wi rozpoznanie przyczyn ewentualnych rozbiez˙nos´ci i samodzielna˛ ich ocene˛. Jes´li idzie
o kryterium stylowo-gatunkowe, zakładam, z˙e PSA be˛dzie preferowac´ teksty przynalez˙ne
do polszczyzny najbardziej powszechnej, standardowej, potocznej, zarówno w jej wersji
pisanej, jak ustnej.

Wedle waz˙nos´ci dla słownika, typy stylowo-gatunkowe tekstów z´ródłowych proponuje

sie˛ ułoz˙yc´ naste˛puja˛co:

a) publicystyka polityczno-społeczna,
b) eseistyka moralno-filozoficzna,
c) programy partii politycznych i organizacji społecznych,
d) konstytucje polskie,
e) mowy poselskie i ogólniej: przemówienia polityczne,
f) kazania i listy duszpasterskie,
g) komentarze krytycznoliterackie,
h) teksty literatury popularnej (m. in. pies´ni),
i) pamie˛tniki i listy,
j) poezja i proza literacka.
Dla potrzeb PSA najkorzystniej by było ekscerpowac´ materiały z duz˙ej a reprezenta-

203

tywnej grupy autorów, z równoczesnym przyje˛ciem zasady pobierania od jednego autora
małych a licznych partii tekstu. Z tego wzgle˛du szczególnie dobrze nadaja˛ sie˛ do celu
słownika wszelkiego typu antologie.

Oczywis´cie wykorzystane zostana˛ materiały zawarte w słownikach je˛zyka polskiego

i materiały zebrane w doste˛pnych archiwach słownikowych.

11. Układ hasła.
Pytanie o sposób opracowania artykułu hasłowego pozostaje z jednej strony w zwia˛zku

z problemem z´ródeł słownika i ich zróz˙nicowaniem, zas´ z drugiej strony zalez˙y od przy-
je˛tej koncepcji analizy semantycznej. Proponuje˛ przyje˛cie naste˛puja˛cych zasad ogólnych:

Po pierwsze – opracowanie hasła winno dawac´ wgla˛d w całe bogactwo utrwalonych

cech semantycznych słowa, tworza˛cych jego pełna˛ konotacje˛ (intencje˛), a wie˛c nie tylko
cech tzw. koniecznych i wystarczaja˛cych, lecz cech pozytywnie obecnych w znaczeniu
i daja˛cych sie˛ obserwowac´ w uz˙yciu słów.

Po drugie – opracowanie nie be˛dzie preferowac´ jednej tylko kategorii cech, opisowych

ba˛dz´ wartos´ciuja˛co-oceniaja˛cych, lecz uwzgle˛dni je obie jako waz˙ne, sygnalizuja˛c róz˙nice
ocen, gdzie te róz˙nice wysta˛pia˛.

Po trzecie – je˛zykiem opisu semantycznego be˛dzie konwencja spełniaja˛ca wymóg

redukcjonizmu (definiowanie poprzez wyraz˙enia intuicyjnie prostsze od definiowanego).

Po czwarte – cechy semantyczne be˛da˛ zapisywane w postaci zdan´ definicyjnych.
Po pia˛te – istotnym elementem eksplikacji słowa be˛da˛ cytaty.
Po szóste – zdania definicyjne i cytaty zostana˛ pogrupowane w kategorie semantyczne

(„fasetowo”)

21

.

Na artykuł hasłowy złoz˙a˛ sie˛ naste˛puja˛ce elementy:
1. Hasło w wersji rzeczownikowej z podanymi przymiotnikami i czasownikami.
2. Podhasła pozostaja˛ce w relacji hiposemii i partytywnos´ci do hasła głównego; pod-

hasła winny byc´ opracowywane ła˛cznie z hasłem głównym, co jednak nie be˛dzie zobowia˛-
zywac´ redaktora do zlokalizowania artykułu „podhasłowego” wewna˛trz artykułu „hasło-
wego”.

3. Opposita z charakterystyka˛ wzajemnej relacji; opposita be˛da˛ niezalez˙nie od tego

takz˙e osobnymi hasłami.

4. Kolekcje.
5. Informacje o pochodzeniu nazwy (przy wyrazach i poje˛ciach zapoz˙yczonych); inno-

je˛zyczne odpowiedniki hasła (ros., niem, franc., ang., moz˙e nadto ukr. i czeskie?).

6. Informacja o pierwszym uz˙yciu historycznym, jes´li uda sie˛ ustalic´.
7. Zapis składników znaczenia w metaje˛zyku badawczym wedle postulatów podanych

wyz˙ej.

8. Cytaty z metryczkami zawieraja˛cymi date˛, skrót nazwiska autora, z´ródło.
9. Zbiorcze komentarze odredaktorskie do całego hasła i jego cze˛s´ci.
10. Bibliografia prac analitycznych dotycza˛cych hasła.

204

Przypisy

1

Organizatorem spotkania był prof. Mieczysław Klimowicz, koordynator tematu „Polska kultura narodowa,

jej tendencje rozwojowe i percepcja”, uje˛tego w Centralnym programie badan´ podstawowych jako temat nr 3.

2

F. P e p ł o w s k i, Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu Os´wiecenia i Romantyzmu,

Warszawa 1961; A. W i e r z b i c k a, Kocha, lubi, szanuje, Warszawa 1971 oraz artykuły o wolnos´ci i pokorze
(mpsy); Z. Z a r o n, Wybrane poje˛cia etyczne w analizie semantycznej, Warszawa 1985; J. P u z y n i n a,
Je˛zykoznawstwo a aksjologia, Biul. PTJ XXXIX, 1982, s.23–32; Problemy aksjologiczne w je˛zykoznawstwie,
„Poradnik Je˛zykowy” 1984, nr 9–10, s.539–556 i inne.

W artykule z roku 1982 J. Puzynina podkres´lała, z˙e „pilnym zapotrzebowaniem społecznym” jest podje˛cie

przez je˛zykoznawców opisów semantyki terminów aksjologicznych.

3

R. I n g a r d e n, Czego nie wiemy o wartos´ciach, (w:) tegoz˙: Studia z estetyki t. III, Warszawa 1970, s.226.

4

Z. Z a r o n, Wybrane poje˛cia etyczne w analizie semantycznej (Kochaj bliz´niego swego), Warszawa 1985,

s.17.

5

Dla podkres´lenia tego aspektu interesuja˛cej nas relacji J. P u z y n i n a uz˙ywa terminu „je˛zyk wartos´ci”

(zob. jej rozprawe˛: Jak pracowac´ nad je˛zykiem wartos´ci? w tym tomie).

6

Wedle J. Puzyniny „spotkanie aksjologii z je˛zykoznawstwem naste˛puje w s´wiecie wyrazów i ich znaczen´”

(Puzynina 1982, s.25). Teza ta wystarczaja˛co dobrze uzasadnia koncepcje˛ słownika, jakkolwiek teren spotkania
je˛zykoznawstwa z aksjologia˛ jest szerszy niz˙ z tego sformułowania wynika. Do tej sprawy wróce˛ przy innej
okazji.

7

„Wartos´c´ w swej ogólnej strukturze jest niesamodzielna, czyli domaga sie˛ pewnej podstawy dla swego bytu.

Istnieje, jez˙eli znajdzie sie˛ przedmiot, który te˛ niesamodzielnos´c´ wartos´ci jest zdolny zaspokoic´ przez dostarcze-
nie jej za podłoz˙e takich własnos´ci, jakie byłyby wystarczaja˛ce dla ukonkretyzowania pewnej jakos´ci wartos´ci”
– pisze R. I n g a r d e n (Czego nie wiemy..., s.255). Szerzej o racjach przemawiaja˛cych za wła˛czeniem do PSA
wyraz˙en´ odnosza˛cych sie˛ nie tylko do wartos´ci sensu stricto, lecz dóbr, „bytów społecznych i kulturowych” oraz
symboli, zob. E. B o r o w i e c k i e j Komentarz do listy haseł słownika aksjologicznego (obok).

8

Por. o tym J. B a r t m i n´ s k i, Definicja leksykograficzna a opis je˛zyka, (w:) Słownictwo w opisie je˛zyka,

pod red. K. Polan´skiego, Katowice 1984, s.9–19; A. W i e r z b i c k a, Lexicography and conceptual analysis,
Anna Arbor 1985, s.37–69.

9

Termin STEREOTYP odnosze˛ do ustabilizowanych w społecznej s´wiadomos´ci charakterystyk przedmio-

tów, ludzi i sytuacji, charakterystyk dokonywanych zarówno z podstawy wartos´ciuja˛co-oceniaja˛cej, jak i po-
znawczo-opisowej. Zob. J. B a r t m i n´ s k i, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, (w:) Z zagadnien´ frazeologii
polskiej i słowian´skiej III, 1985, s.25–53. R. W. Langacker podkres´la, z˙e „struktura sementyczna jest oparta na
stereotypowych obrazach (conventional imagary) i poddaje sie˛ opisowi w relacji do struktur poznawczych” (R.
W. L a n g a c k e r, Foundations of cognitive grammar, vol. I, Stanford Univ. Press 1987, s.2).

10

M. G ł o w i n´ s k i, Wartos´ciowanie w badaniach literackich a je˛zyk potoczy, (w:) O wartos´ciowaniu

w badaniach literackich, studia pod red. S. Sawickiego i W. Panasa, Lublin 1986, s.180–181.

11

Szczegółowe informacje w artykule M. M a z u r k i e w i c z, Stan prac nad słownikiem aksjologicznym

(obok).

12

Nadto: Michał Głowin´ski, Jerzy Jedlicki, Marian Kallas, Andrzej Paczkowski, Adam Stanowski, ks. Józef

Tischner. Ws´ród respondentów bardzo interesuja˛co zarysowały sie˛ dwie przeciwstawne tendencje; jedna do
preferowania nazw wartos´ci uniwersalnych typu DOBRO, PRAWDA, PIE˛KNO, SZCZE˛S

´ CIE, WARTOS´C´

(najdobitniej reprezentowała ja˛ J. Puzynina), druga do preferowania nazw wartos´ci skonkretyzowanych kulturo-
wo i historycznie jako wartos´ci społeczne, waz˙ne w polskim z˙yciu publicznym ostatniego czasu (reprezentowała
ja˛ m. in. Renata Grzegorczykowa oraz Jerzy Jedlicki, Adam Stanowski, Andrzej Paczkowski).

13

Zob. dalsze informacje w referacie M. M a z u r k i e w i c z, Stan prac nad słownikiem aksjologicznym.

14

Zob. w tymz˙e tomie E. B o r o w i e c k a, Komentarz do listy haseł słownika aksjologicznego.

15

Pocza˛tek listy rangowej nazw wartos´ci, opracowanej przez dr M. M a n´ k o w s k a˛ zbiorczo na podstawie

odpowiedzi na wszystkie szes´c´ pytan´ ankiety, przedstawia sie˛ naste˛puja˛co; miłos´c´ (34,3% respondentów),
patriotyzm (33,6), uczciwos´c´ (27,4), sprawiedliwos´c´ (20,8), wolnos´c´ (14,8), honor (13,7), przyjaz´n´ (13,4),
odwaga (12,0), wartos´ci materialne (10,0), wartos´ci moralne (8,8), pienia˛dz (8,6), praca (8,6), prawda (8,6),
moralnos´c´ (8,1), godnos´c´ (7,4), rodzina (7,4), prawdomównos´c´ (7,2), tolerancja (7,0), wiara (6,7), pracowitos´c´
(6,5), dobro (6,3), gos´cinnos´c´ (5,8), odpowiedzialnos´c´ (5,3). Grupa nazw wartos´ci, która osia˛gne˛ła w ankiecie
cze˛stos´ci w granicach 1–5%, liczyła 65 jednostek.

205

16

Por. J. B a r t m i n´ s k i, Ojczyzna. Projekt fragmentu artykułu do PSA, (w:) Co badania filologiczne

mówia˛ o wartos´ciach? Materiały z konferencji w UW, pod red. A. Bogusławskiego i in., Warszawa 1987.

17

Hasło PRACA w teks´cie encykliki Jana Pawła II Laborem Exercens wykazuje róz˙norodne semantyczne

i składniowe powia˛zania z takimi hasłami jak człowiek (PRACA LUDZKA, CZŁOWIEK PRACY), (PRAWA
CZŁOWIEKA PRACY, PRAWA PRACY), godnos´c´ (GODNOS

´ C´ PRACY), DOBRO, RODZINA, OJCZY-

ZNA, społeczen´stwo (PRACA DLA DOBRA RODZINY, OJCZYZNY, SPOŁECZEN

´ STWA), sprawiedliwos´c´,

wyzysk itp.

18

Zob. Lista haseł do słownika aksjologicznego w tymz˙e tomie.

19

Interesuja˛ce nas słownictwo zwykle bywa klasyfikowane wedle kryteriów filozoficznych. Z. Z a-

r o n (Wybrane poje˛cia etyczne w analizie semantycznej, 1985, s.15) przyjmuje za Maxem Schelerem hierarchie˛
wartos´ci od najniz˙szych do najwyz˙szych, wydzielaja˛c wartos´ci: a) hedonistyczne, b) utylitarne, c) witalne, d)
duchowe i kulturowe, z wła˛czeniem estetycznych, e) religijne.

J. P u z y n i n a przyjmuje najcze˛s´ciej spotykany podział na wartos´ci instrumentalne i podstawowe, wyróz˙-

niaja˛c ws´ród tych ostatnich – religijne, estetyczne, moralne, poznawcze, witalne i odczuciowe – kaz˙dej z tych
grup przyporza˛dkowuje odpowiednie nazwy. (Jak pracowac´ nad je˛zykiem wartos´ci? zob. obok w tymz˙e tomie).

20

Filozofowie wartos´ci twierdza˛, z˙e wartos´ci nie tyle istnieja˛, co sa˛ „waz˙ne”, charakteryzuja˛ sie˛ „powinnos´cia˛

istnienia” – Seinsollen; zob. R. I n g a r d e n, Czego nie wiemy o wartos´ciach, (w:) tegoz˙ Studia z estetyki t. III,
W-wa 1970, s.242). W. S t r ó z˙ e w s k i podkres´la za M. Schelerem, z˙e „tylko wartos´ci pozytywne domagaja˛ sie˛
z istoty swej realizacji, podczas gdy wymagania tego nie ma w wartos´ciach negatywnych” (Istnienia i wartos´ci,
Kraków 1981, s.92). J. P u z y n i n a w ustnej dyskusji nad ta˛ kwestia˛ podkres´liła, z˙e bycie przeciwko wartos´ciom
nie musi oznaczac´ bycia za antywartos´ciami lub oboje˛tnym na obie.

21

Koncepcje˛ kategoryzacji semantycznej cytatów (i wyprowadzonych z nich zdan´ definicyjnych) szczegó-

łowiej przedstawiłem we wste˛pie do Słownika ludowych stereotypów je˛zykowych, Wrocław 1980, s.17 i nast.
Dla potrzeb opisu stereotypów ludowych wykorzystano w artykułach hasłowych tegoz˙ Słownika kategorie
semantyczne takie, jak kolekcja, skład (cze˛s´c´ – całos´c´), atrybuty, ilos´c´, funkcje (czynnos´ci–stany–procesy–prze-
z˙ycia), pochodzenie, przyczyna i skutek, obiekt, materiał, narze˛dzie, czas i miejsce, podobien´stwa i opozycje.
Dla teorii tego typu analizy szczególna˛ wartos´c´ ma ksia˛z˙ka A. W i e r z b i c k i e j Lexicography and conceptual
analysis, Ann Arbor 1985, gdzie np. zdania definiuja˛ce artefakty układane sa˛ w takie kategorie („fasety”), jak
przeznaczenie, materiał, wygla˛d, rozmiary itp. Dobór „faset” i ich naste˛pstwo sa˛, jak podkres´la Wierzbicka,
zalez˙ne od struktury kognitywnej danej klasy poje˛c´, winny zatem byc´ odkrywane w toku analizy semantycznej.

Podam przykładowo schemat układu fasetowego dla hasła ojczyzna (został on zastosowany w artykule

J. B a r t m i n´ s k i e g o, Ojczyzna. Projekt fragmentu hasła..., gdzie we wste˛pie zbieram najwaz˙niejsze załoz˙enia
proponowanej metody; szerzej o niej zob. J. B a r t m i n´ s k i, Definicja kognitywna jako narze˛dzie opisu
konotacji, w: Konotacja. Praca zbiorowa pod red. J. Bartmin´skiego, Lublin 1988, Wyd. UMCS, s. 169–183):

I (O w polu semantycznym) (szeregi:) O, NARÓD PAN

´ STWO Grzyb; BÓG, HONOR I O SW...; (oposita:)

O – OBCZYZNA SJPD.

II (Wartos´ciowanie eksplicytne a) słowa, b) rzeczy, c) stosunku człowieka do O:) a) S

´ WIE˛TE SŁOWO

O Kras...; b) MIŁA Jasin´, GROZ

´ NA, WSPANIAŁA Gojaw, STRASZNA RZECZ Parand...; c) OBRON´CY O...

ZDRAJCY O...

III (Czym jest „substancja” O?)
1. ‘miejscem, ziemia˛’:
A. (okres´lonym przestrzennie i wspólnotowo, obejmuja˛cym)
a) ‘dom’, b) ‘wies´/miasto’, c) ‘okolice˛’, d) ‘region’, e) ‘kraj’, f) ‘kontynent (europejski)’, g) ‘s´wiat’, h) ‘niebo’;

moz˙liwe koniunkcje i dysjunkcje a, b, c, d, e, f, g, h;

B. (wyróz˙nionym przez typ relacji:) a) ‘urodzenia, pochodzenia’, b) ‘przebywania’, c) ‘własnos´ci’, d)

‘przywia˛zania uczuciowego’, e) ‘oparcia z˙yciowego’, f) ‘dobrobytu’, g) ‘przeznaczenia, powołania’; moz˙liwe
koniunkcje i dysjunkcje a, b, c, d, e, f, g.

2. ‘wspólnota˛ ludzi’ (okres´lona˛ paralelnie do ptu 1).
3. ‘instytucja˛’:
A. ‘polityczno-społeczna˛’: ‘pan´stwo’...
B. ‘kulturowa˛’: ‘je˛zyk’, ‘tradycja’, ‘historia’...
4. ‘idea˛, mys´la˛, programem’: ‘estetycznym’...; ‘politycznym’: O JEST TO OWA WIELKA MYS

´ L POLITY-

CZNEJ NIEPODLEGŁOS

´ CI Mochn; ‘społecznym’: O – JEST TO PRZYSZŁY USTRÓJ SPOŁECZNY Z˙e-

rom...;

5. ‘zespołem ła˛cza˛cym cechy 1, 2, 3, 4’:... Libelt, Norwid;
6. figuralnie: ‘osoba˛’:
A. ‘osoba˛, która... ’ a) ‘działa po ludzku’: PRZEZ

˙ YWA, CIERPI, PŁACZE, UMIERA...: O NA NAS WOŁA

206

Karpin´ski; BOLES

´ C´ MA O Słowacki...; b) NA CIAŁO, KREW, TWARZ...: GORYCZ WYSSANA ZE KRWI

I ŁEZ MEJ O Mick...;

AB. ‘kobieta˛, która wymaga opieki, miłos´ci, oddania’: DLA NIEGO KAZ

˙ DA KOBIETA, CO JA˛ UJRZAŁ

BEZ BIELIZNY, BYŁA SYMBOLEM O. Boy-Z

˙ el.;

„(romantyczne) utoz˙samienie ojczyzny z kobieta˛ miało swoje głe˛bokie uzasadnienie psychologiczne i socjo-

logiczne... ” Janion 1979;

ABX. ‘matka˛, która wydaje na s´wiat, karmi, otacza opieka˛, obdarza miłos´cia˛, wzbudza miłos´c´’: KTÓRA

JEST PIERWSZA˛ I ZASŁUZ

˙ ENSZA˛ MATKA˛ JAKO O? Skarga 1597: ŁONO O Mickiewicz 1804...;

ABY. ‘kochanka˛, która jest jedna jedyna, kochana bezgranicznie, ubóstwiana’: JA I O TO JEDNO Mick,

KOCHANEK O (o Mickiewiczu) Janion 1979...;

IV (Czy jest jedna?)
V (Gdzie jest?)
VI (Jaka jest?)
VII (Człowiek wobec ojczyzny)
A. (Kto ma O?) a) Człowiek jako jednostka, b) jako członek rodziny, c) jako członek grupy regionalnej, d)

jako członek grupy społecznej, e) jako członek narodu, f) jako członek grupy ponadnarodowej;

B. Postawy i powinnos´ci wobec O: a) miłos´c´, przywia˛zanie, b) słuz˙ba, c) praca, d) obrona.
Hasło to moz˙e otrzymac´ w słowniku układ historyczno-fasetowy, który nawet wydaje sie˛ włas´ciwszy.

Materiał eksplikuja˛cy i dokumentuja˛cy uz˙ycia hasła zostałby najpierw ułoz˙ony w zespoły chronologiczne (os´wie-
cenie, romantyzm, pozytywizm, okres przełomu wieków XIX i XX, mie˛dzywojnie, okres PRL), a dopiero
w ramach tych okresów opracowany fasetowo.

Projekt listy haseł do słownika aksjologicznego

(propozycje E. Borowieckiej i B. Kaczyn´skiej, po uzupełnieniach i modyfikacji w Kazi-
mierzu 28 II 1988, weryfikacji w s´wietle wyników ankiety socjologicznej M. Man´ko-
wskiej i konfrontacji z lista˛ haseł do EKP)

1. dobro [zło]
2. prawada [fałsz]
3. pie˛kno [brzydota]
4. s´wie˛tos´c´
5. miłos´c´ [nienawis´c´]
6. wiara
7. nadzieja [rozpacz]
8. ma˛dros´c´ [głupota]
9. sprawiedliwos´c´
10. dobroc´
11. miłosierdzie
12. wiernos´c´ [zdrada]
13. cierpliwos´c´
14. uczciwos´c´
15. bezinteresownos´c´
16. prawos´c´
17. pokora [pycha]
18. me˛stwo/odwaga [tchórzostwo]

19. odpowiedzialnos´c´
20. solidarnos´c´
21. tolerancja
22. uz˙ytecznos´c´/poz˙ytecznos´c´
23. wielkos´c´
24. prostota
25. toz˙samos´c´
26. jawnos´c´/szczeros´c´
27. lojalnos´c´
28. gos´cinnos´c´

29. wolnos´c´
30. równos´c´
31. braterstwo
32. niepodległos´c´
33. pokój/zgoda
34. porza˛dek
35. wyzwolenie

207

36. zwycie˛stwo
37. honor
38. przyjaz´n´
39. godnos´c´
40. doskonałos´c´
41. szcze˛s´cie
42. przyjemnos´c´/rozkosz
43. zdrowie
44. bogactwo
45. os´wiata/os´wiecenie
46. wspólnota [samotnos´c´]
47. bohaterstwo
48. ofiara
49. słuz˙ba
50. twórczos´c´
51. szacunek
52. cierpienie
53. grzech/wina

54. Bóg
55. Matka Boska
56. diabeł/szatan
57. s´wie˛ty
58. człowiek /ludzie, ludzkos´c´
59. osoba
60. duch
61. mys´l /mys´lenie
62. idea
63. ideał
64. czyn/działanie
65. rozum
66. uczucie
67. sumienie
68. obowia˛zek
69. cnota
70. ambicja
71. z˙ycie
72. seks
73. rzeczywostos´c´
74. s´wiat
75. przyroda/natura

76. społeczen´stwo/społecznos´c´
77. dzieje/historia
78. ziemia
79. lud

80. naród
81. ojczyzna
82. kraj
83. region
84. prowincja
85. pan´stwo
86. władza
87. partia
88. zwia˛zek/stowarzyszenie
89. własnos´c´
90. rewolucja
91. powstanie/bunt
92. prawo
93. przemoc
94. samorza˛dnos´c´
95. pienia˛dz
96. praca
97. s´wie˛to
98. odpoczynek
99. zabawa/rozrywka
100. poste˛p/rozwój
101. walka
102. konflikt
103. dialog
104. tradycja
105. szkoła
106. wychowanie
107. kos´ciół
108. obywatel
109. rodzina
110. matka/macierzyn´stwo
111. ojciec
112. dziecko
113. polskos´c´/Polak/Polska
114. Europa/europejskos´c´
115. patriotyzm
116. nacjonalizm
117. szowinizm
118. internacjonalizm
119. prowincjonalizm
120. regionalizm
121. demokracja
122. socjalizm
123. komunizm
124. kapitalizm
125. totalitaryzm

208

126. faszyzm
127. pluralizm
128. liberalizm
129. chrzes´cijan´stwo
130. ateizm/laicyzm/s´wieckos´c´
131. racjonalizm
132. humanizm

133. cywilizacja
134. kultura
135. je˛zyk
136. wiedza
137. nauka

138. technika
139. religia
140. moralnos´c´
141. ideologia
142. polityka
143. sztuka

144. wartos´c´

145. dom
146. chleb
147. krzyz˙

209

210