„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Alina Reszka

Posługiwanie się dokumentacją techniczną
322[13].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
lek medycyny Mariusz Długosz
dr nauk medycznych Piotr Majcher



Opracowanie redakcyjne:
mgr Alina Reszka



Konsultacja:
mgr Ewa Łoś









Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[13].Z1.01
„Posługiwanie się dokumentacją techniczną”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik ortopeda.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

4

2.

Wymagania wstępne

6

3.

Cele kształcenia

7

4.

Materiał nauczania

8

4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej. Dokumentacja konstrukcyjna

i technologiczna

8

4.1.1. Materiał nauczania

8

4.1.2. Pytania sprawdzające

9

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

10

4.2. Rodzaje rysunków i ich znaczenie w technice

11

4.2.1. Materiał nauczania

11

4.2.2. Pytania sprawdzające

13

4.2.3. Ćwiczenia

13

4.2.4. Sprawdzian postępów

14

4.3. Materiały i przybory rysunkowe

15

4.3.1. Materiał nauczania

15

4.3.2. Pytania sprawdzające

16

4.3.3. Ćwiczenia

16

4.3.4. Sprawdzian postępów

17

4.4. Polskie normy rysunkowe

18

4.4.1. Materiał nauczania

18

4.4.2. Pytania sprawdzające

21

4.4.3. Ćwiczenia

21

4.4.4. Sprawdzian postępów

22

4.5. Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne

23

4.5.1. Materiał nauczania

23

4.5.2. Pytania sprawdzające

29

4.5.3. Ćwiczenia

29

4.5.4. Sprawdzian postępów

31

4.6. Odwzorowywanie zewnętrznych i wewnętrznych zarysów przedmiotów

Klasyfikacja rzutów prostokątnych

32

4.6.1. Materiał nauczania

32

4.6.2. Pytania sprawdzające

37

4.6.3. Ćwiczenia

37

4.6.4. Sprawdzian postępów

38

4.7. Wymiarowanie rysunkowe

39

4.7.1. Materiał nauczania

39

4.7.2. Pytania sprawdzające

45

4.7.3. Ćwiczenia

45

4.7.4. Sprawdzian postępów

49

4.8. Chropowatość powierzchni

50

4.8.1. Materiał nauczania

50

4.8.2. Pytania sprawdzające

52

4.8.3. Ćwiczenia

52

4.8.4. Sprawdzian postępów

52

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

4.9. Tolerancja wymiarów, odchyłki, wymiary graniczne

53

4.9.1. Materiał nauczania

53

4.9.2. Pytania sprawdzające

56

4.9.3. Ćwiczenia

56

4.9.4. Sprawdzian postępów

57

4.10. Rodzaje pasowań i ich oznaczenia

58

4.10.1 Materiał nauczania

58

4.10.2. Pytania sprawdzające

61

4.10.3. Ćwiczenia

61

4.10.4. Sprawdzian postępów

62

5.

Sprawdzian osiągnięć

63

6.

Literatura

70

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej dokumentacji

technicznej oraz w kształtowaniu umiejętności czytania i wykonywania rysunków
technicznych i dokumentacji konstrukcyjnych zgodnie z Polskimi Normami.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś bez
problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

wskazanie w materiale nauczania spójnych i aktualnych PN w odniesieniu do
wprowadzanych zasad obowiązujących w rysunku technicznym,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie umiejętności określonych w programie jednostki modułowej,

–

wykaz literatury uzupełniającej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

Schemat układu jednostek modułowych

322[13].Z1

Podstawy wytwarzania przedmiotów

ortopedycznych

322[13].Z1.03

Użytkowanie urządzeń

elektrycznych
i sterowanych

automatycznie

322[13].Z1.01

Poslugiwanie się

dokumentacją

techniczną

322[13].Z1.02

Wykonywanie obróbki
ręcznej i mechanicznej

materiałów

322[13].Z1.04

Wykonywanie elementów

przedmiotów ortopedycznych

z materiałów metalowych

322[13].Z1.07

Wykonywanie elementów

przedmiotów ortopedycznych

z materiałów włókienniczych

322[13].Z1.05

Wykonywanie elementów

przedmiotów ortopedycznych

z drewna

322[13].Z1.08

Wykonywanie elementów

przedmiotów ortopedycznych

ze skóry

322[13].Z1.06

Wykonywanie elementów

przedmiotów ortopedycznych

z tworzyw sztucznych

322[13].Z1.09

Wykonywanie odlewów

gipsowych w technice

ortopedycznej

322[13].Z1.10

Dobieranie konstrukcji

mieszanych w protetyce

ortopedycznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

czytać i sporządzać proste dokumentacje techniczne,

−

samodzielnie

rozwiązywać

proste

zadania

organizacyjne

i

technologiczne

z przygotowaniem potrzebnej dokumentacji technologicznej,

−

stosować różne metody i środki (symbole, rysunki, kody i zdjęcia) w porozumiewaniu się
na temat zagadnień technicznych,

−

czytać ze zrozumieniem różne instrukcje techniczne,

−

opracowywać różne pomysły w formie dokumentacji technicznej z wykorzystaniem
technologii informacyjnej,

−

dokonywać podstawowe pomiary.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować przebieg procesu produkcyjnego,

−

rozróżnić rodzaje dokumentacji technicznej,

−

rozróżnić rodzaje rysunków i określić ich znaczenie w technice,

−

dobrać materiały i przybory kreślarskie do wykonania rysunków,

−

wykonać rysunek techniczny zgodnie z wymaganiami Polskich Norm,

−

wykonać rysunki figur płaskich, brył geometrycznych w rzutach prostokątnych
i aksonometrycznych,

−

rozpoznać symbole graficzne i oznaczenia stosowane w rysunku technicznym,

−

zwymiarować rysowane przedmioty,

−

odczytać rysunki z uwzględnieniem wymiarowania,

−

wyjaśnić istotę tolerancji i pasowania oraz chropowatości powierzchni,

−

odczytać odchyłki, obliczyć wymiary graniczne i tolerancję,

−

wykonać szkice elementów odwzorowując kształty zewnętrzne i wewnętrzne
z zachowaniem proporcji i z oznaczeniem materiałów, wymiarów, tolerancji, pasowania,
odchyłek kształtów i położenia, chropowatości powierzchni, zbieżności i pochylenia
zgodnie z obowiązującymi normami,

−

wykonać rysunki techniczne prostych elementów maszyn,

−

wykonać dokumentację konstrukcyjną i technologiczną produkowanych przedmiotów
ortopedycznych i sprzętu rehabilitacyjnego,

−

odczytać prostą dokumentację techniczną,

−

posłużyć się katalogami wyrobów gotowych przedmiotów ortopedycznych i sprzętu
rehabilitacyjnego,

−

posłużyć się Polskimi Normami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Rodzaje

dokumentacji

technicznej.

Dokumentacja

konstrukcyjna i technologiczna

4.1.1. Materiał nauczania

Proces produkcyjny polega na przetwarzaniu surowców i materiałów w celu otrzymania

wyrobów opowiadających wymaganiom ekonomicznym i konstrukcyjnym. Podstawowym
elementem procesu produkcyjnego są procesy technologiczne. Proces produkcyjny zawiera
również procesy pomocnicze np.: magazynowania, dystrybucji wyrobów.
Proces technologiczny obejmuje wszelkie czynności powodujące przemiany tworzyw
w produkty. Elementy procesu technologicznego to między innymi procesy obróbki,
montażu, kontroli.

W całym procesie produkcji wyrobów przemysłowych pracownicy posługują się

zróżnicowaną dokumentacją techniczną, której dominującym elementem jest rysunek
techniczny.

Dokumentacja techniczna, niezbędna do prawidłowego sterowania procesem produkcji

określonego wyrobu zawiera rysunki konstrukcyjne wszystkich elementów i zespołów
wyrobu oraz wskazówki wykonawcze w postaci planów operacyjnych i informacji
niezbędnych do obróbki i montażu. W skład dokumentacji technicznej wchodzą również
instrukcje dotyczące przeprowadzania zabiegów kontrolnych, sposobu transportu,
konserwacji, napraw, przechowywania, konserwacji.
Wytwarzanie i użytkowanie różnego rodzaju wyrobów jest zagadnieniem wieloetapowym:
1 etap – projektowanie, czyli konstruowanie. We wstępnym etapie procesu projektowania
określa się przeznaczenie wyrobu, jego ogólną koncepcję, zasadę działania, postać
konstrukcyjną. Na tym etapie zupełnie wystarczający jest rysunek mało szczegółowy, wyra-
ż

ający myśl techniczną, zapisaną za pomocą prostych figur geometrycznych lub umownych

symboli graficznych. Tak sporządzony rysunek nazywa się schematem. Schematy są bardzo
przydatne również na etapie wytwarzania i stosowania wyrobów. Stosuje się je szeroko
w instrukcjach obsługi przeznaczonych dla użytkowników, do analizowania ogólnej budowy
wyrobów, szczególnie o złożonych strukturach, do określania liczby elementów tworzących
wyrób, a także do poszukiwania możliwości modernizacyjnych, lokalizowania awarii itp.
Rysunki schematyczne określa PN-80/M-01156.
W budowie maszyn i urządzeń stosowane są również schematy kinematyczne. Przedstawiają
one sposób przenoszenia ruchu, od źródła ruchu (silnika) do mechanizmów lub narzędzi
roboczych przez poszczególne zespoły i elementy składające się na całość urządzenia.
2 etap – wytwarzanie, czyli określenie sposobów wykonania poszczególnych elementów.
3 etap – stosowanie, czyli określenie zagadnień związanych z eksploatacją.
Każdy etap wymaga specyficznej dokumentacji technicznej, w tym różnych odmian rysunku
technicznego.
I.

Dokumentacja 1 etapu – konstrukcyjna

Ogólna koncepcja i postać konstrukcyjna przedstawiona jest w następujących

dokumentach:

−−−−

załażenia konstrukcyjne,

−−−−

warianty rozwiązań, szkice,

−−−−

obliczenia sprawdzające,

−−−−

wyniki analizy wykreślnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−−−−

rozkłady i łańcuchy sił,

−−−−

schematy strukturalne i kinematyczne,

−−−−

schematy montażowe połączeń,

−−−−

rysunki złożeniowe całości wyrobu z podanymi warunkami technicznymi,

−−−−

rysunki złożeniowe poszczególnych zespołów,

−−−−

rysunki wykonawcze części,

−−−−

warunki techniczne odbioru i dokumentacja techniczno – ruchowa,

−−−−

rysunek ofertowy wyrobu.

II.

Dokumentacja II etapu – technologiczna

Informacje i zalecenia niezbędne do właściwej realizacji procesu technologicznego są

zawarte w dokumentacji technologicznej, na którą składają się:

−−−−

dokumenty określające przebieg procesów wykonania wszystkich części i montażu
urządzenia,

−−−−

dokumenty wszystkich pomocy i przyrządów warsztatowych niezbędnych do realizacji
procesu technologicznego,

−−−−

normy i warunki techniczne, na które powołują się wymienione dokumenty,

Podstawowe dokumenty składające się na dokumentację technologiczną to:

−−−−

karty technologiczne – określają przebieg obróbki części od materiału wyjściowego do
części gotowej. Są podstawą do opracowania innych dokumentów technicznych
w postaci:

−−−−

kart operacyjnych, rysunków surówek, rysunków surówek i materiałów wyjściowych,
dokumentacji pomocy warsztatowych oraz dokumentacji organizacyjnych,

−−−−

kart normowania czasów roboczych, norm zużycia materiałów, wykazu pomocy
warsztatowych,

Karta technologiczna wraz z pisemnym przewodnikiem stanowi plan technologiczny.

−−−−

karty operacyjne (instrukcyjne), które przeznaczone bezpośrednio do wykonawców
danych operacji obróbki lub montażu. Mogą należeć tu między innymi instrukcje
obróbki, parametry obróbki oraz niezbędne informacje opisowe.

Do dokumentacji technologicznej należą również:

−−−−

instrukcje uzbrojenia-ustawienia narzędzi i przyrządów na stanowiskach pracy,

−−−−

instrukcje obróbki cieplnej,

−−−−

instrukcje obróbki powierzchni,

−−−−

instrukcje montażu,

−−−−

karty kalkulacyjne,

−−−−

spisy urządzeń i narzędzi niezbędnych do wykonania danego wyrobu,

−−−−

dokumenty związane z dyscypliną technologiczną (protokoły sprawdzania operacji,
opanowania produkcji, wnioski o zmianę procesu, karty zmian).

Zakres dokumentacji technologicznej zależy od rodzaju produkcji. Przy produkcji
jednostkowej i małoseryjnej jest ograniczany do minimum.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jaką rolę pełni dokumentacja techniczna?

2.

Jak przebiega proces projektowania wyrobu?

3.

Jaka jest różnica między dokumentacją konstrukcyjną a technologiczną?

4.

Jak przebiega proces produkcyjny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj w punktach przebieg procesu projektowania gorsetu Jewetta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać pomiarów niezbędnych do jego wykonania,

2)

zapisać wyniki pomiaru:
długość ....................
szerokość .................

wysokość ..................

3)

dobrać odpowiednie materiały,

4)

wypisać poszczególne etapy procesu produkcyjnego,

5)

określić punkty szczegółowe w poszczególnych etapach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przedstaw schematycznie projekt wytwarzania gorsetu Jewetta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować 1 etap wytwarzania i wykonywania produktów,

2)

wybrać dowolne figury geometryczne,

3)

ułożyć w odpowiedniej kolejności i oznaczyć figury,

4)

opisać schemat.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić rolę dokumentacji technicznej?

2)

wyjaśnić przebieg procesu projektowania dowolnego przedmiotu?

3)

określić różnicę między dokumentacją technologiczną i konstrukcyjną?

4)

określić dokumenty wchodzące w skład dokumentacji technicznej?

5)

narysować schemat projektu wybranego przedmiotu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.2.

Rodzaje rysunków i ich znaczenie w technice

4.2.1.

Materiał nauczania

Podstawowym sposobem przekazywania informacji między konstruktorem jakiegoś

urządzenia a jego wykonawcą bądź użytkownikiem jest rysunek. Jednym z rodzajów rysunku
jest rysunek techniczny. Dzięki zwięzłemu i przejrzystemu wyrażaniu kształtów i wymiarów
odwzorowywanego przedmiotu rysunek techniczny dokładnie wskazuje jak ma wyglądać ten
przedmiot po wykonaniu. Określa on również budowę i zasadę działania różnych maszyn
i urządzeń lepiej niż najdoskonalszy opis słowny. Rysunek techniczny jest powszechnym
i niezbędnym środkiem porozumiewania się wszystkich pracowników związanych
z projektowaniem i zatrudnionych w realizacji procesu produkcyjnego.

Rysunek techniczny - wykonany zgodnie z przepisami i obowiązującymi zasadami – jest

językiem, którym porozumiewają się inżynierowie i technicy wszystkich krajów.

Powszechne i międzynarodowe znaczenie rysunku technicznego umożliwia korzystanie

z wynalazków i ulepszeń z całego świata.

Wyróżniamy następujące odmiany rysunku technicznego:

−−−−

rysunek techniczny maszynowy,

−−−−

rysunek budowlany,

−−−−

rysunek elektryczny.

Istotne znaczenie ma też uporządkowanie nazw najczęściej spotykanych rodzajów rysunków.
Klasyfikacja ta, zgodna z Polską Normą, przedstawia się następująco:
Oryginał rysunku - przedstawia aktualnie zamieszczone informacje lub dane.
Plan – przedstawienie rozmieszczenia maszyn, urządzeń lub instalacji.
Plan częściowy robót – przedstawia wydzieloną część planu ogólnego robót, na ogół
w większej podziałce podający informacje uzupełniające.
Plan ogólny - identyfikuje teren i zakres robót budowlanych w stosunku do planu
urbanistycznego albo podobnego dokumentu.
Plan ogólny robót – przedstawia rozplanowanie robót budowlanych łącznie z ich
położeniem, oznaczeniami identyfikacyjnymi i wymiarami.
Plan sytuacyjny - przedstawia rozmieszczenie obiektów budowlanych w stosunku do
lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie terenu. Może on również
zawierać informacje o sieci usług, sieci dróg i krajobrazie.
Rysunek – przedstawienie przedmiotu wykonane w określonej podziałce przy użyciu
przyborów rysunkowych.
Rysunek aksonometryczny – przedstawia przedmiot w rzucie aksonometrycznym.
Rysunek części – przedstawia pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona), zwiera
wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części

.

Rysunek częściowy – przedstawia fragment całego wyrobu lub zespołu.
Rysunek elementu - przedstawia pojedynczy element składowy, zawierający wszystkie
informacje wymagane do określenia tego elementu.
Rysunek instalacyjny – przedstawia ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do
zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących lub związanych z nią innych
pozycji.
Rysunek modelu - przedstawia model wykonany z drewna, metalu lub innego materiału,
który otacza się materiałem formierskim w celu wykonania formy odlewniczej.
Rysunek obrysu - przedstawia zewnętrzny zarys oraz zawiera wymiary zewnętrzne i masę
przedmiotu, niezbędne do określania wymagań dotyczących pakowania, transportu
i instalacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Rysunek odmian wykonania - przedstawia części o podobnym kształcie, lecz o odmiennych
parametrach.
Rysunek perspektywiczny – przedstawia przedmiot w rzucie perspektywicznym.
Rysunek podzespołu - rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym, przedstawia
tylko ograniczoną liczbę grup części.
Rysunek połączenia – podaje informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwóch
części, odnoszącą się np. do ich wymiarów, kształtu, wymagań dotyczących eksploatacji
i prób.
Rysunek powykonawczy - stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej
zakończeniu.
Rysunek rozmieszczenia; rysunek sytuacyjny - przedstawia lokalizację placów, budowli,
budynków, terenów, elementów, zespołów lub części składowych.
Rysunek rzutowy – przedstawia przedmiot w rzutach prostokątnych na wzajemnie
prostopadłe płaszczyzny;
rysunek szczegółu - przedstawia na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element)
i zawiera specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu i połączeń.
Rysunek szkicowy, rysunek wstępny - rysunek służący za podstawę wyboru końcowego
rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami.
Rysunek techniczny - informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie
zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce.
Rysunek wykonawczy - opracowany na podstawie danych projektowych, zawiera wszystkie
informacje potrzebne do wykonania danej części.
Rysunek zespołowy - przedstawia wszystkie podzespoły i części zespołu w złożeniu.
Rysunek zestawu elementów - przedstawia wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj elementu
i numer identyfikacyjny) oraz zawiera dane dotyczące wykonania zestawu elementów danego
rodzaju.
Rysunek złożeniowy – przedstawia wszystkie części i zespoły wyrobu po zmontowaniu.
Rysunek złożeniowy - przedstawia wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na wyższym
poziomie strukturalnym zestawianych części.
Rysunek złożeniowy ogólny - przedstawia wszystkie zespoły i części całego wyrobu.
Rysunki produkcyjne:

−−−−

zestawieniowe, złożeniowe lub zespołowe - rysunki zawierające wymiary i wszystkie
dane potrzebne do wykonania części i ich zmontowania;

−−−−

wykonawcze - rysunki części zawierające wszystkie dane potrzebne do jej wykonania;

−−−−

bezwymiarowe - wykonawcze z liniami wymiarowymi, ale bez liczb wymiarowych;

−−−−

zabiegowe (operacyjne) – zawierają wszystkie dane potrzebne do wykonania jednego
zabiegu;

−−−−

czynnościowe - zawierają wszystkie dane potrzebne do wykonania jednej czynności;

−−−−

montażowe – zawierają wszystkie dane potrzebne do montażu zespołu lub wyrobu.

Schemat – przedstawienie w sposób uproszczony zasady działania lub budowy mechanizmu,
maszyny, urządzenia.
Szkic – rysunek przedstawiający określony przedmiot, wykonany na ogół odręcznie
i niekoniecznie w podziałce.
Wykaz części - kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo
poszczególnych części przedstawionych na rysunku.
Wykres – przedstawienie zależności między dowolnymi wielkościami zmiennymi;
części składowych układu i ich współzależności.
Rysunki specjalne to rysunki instalacyjne, sytuacyjne, fundamentowe, ogólnowymiarowe,
patentowe, ofertowe, katalogowe, poglądowe, pokazowe, reklamowe, drukarskie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Bardzo często spotykamy się z podziałem rysunków według:

−−−−

sposobu przedstawiania przedmiotu,

−−−−

stopnia złożoności przedmiotu rysowanego,

−−−−

przeznaczenia.

Ten sam rysunek w zależności od jego cech charakterystycznych i przeznaczenia może być
zaliczany jednocześnie do dwóch lub więcej wymienionych grup np.: rysunek rzutowy
złożeniowy.
Rysunkiem technicznym posługuje się wielu ludzi w skali międzynarodowej, państwowej
branżowej, zakładowej czy też w skali przedsiębiorstwa lub biura projektowego. Zapisy
wyrażane przez rysunek techniczny muszą w związku z tym być wykonywane według reguł
i zasad zrozumiałych dla wszystkich, którzy z nich korzystają. Zostały one ujednolicone
i ujęte w normy.

Spośród terminów ogólnych zostały wyszczególnione: wykres, przekrój, szczegół,

schemat, rzut pionowy, pozycja, nomogram, widok z góry, kład, szkic, rysunek techniczny
(rysunek) i widok.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest znaczenie rysunku?

2.

Na jakie grupy można podzielić stosowane w technice rysunki?

3.

Które z wymienionych rysunków można zaliczyć do rysunków produkcyjnych?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ustal jakie rysunki będą niezbędne do wykonania gorsetu Jevetta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować nazwy i określenia wszystkich rodzajów rysunków podanych
w powyższym materiale,

2)

wybrać nazwy tych rysunków, które powinno się mieć przystępując do wykonania
gorsetu Jewetta,

3)

wypisać wszystkie wskazane rysunki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Z podanego w materiale zestawu rodzajów rysunków wybierz te, które są niezbędne do

zaprojektowania i wykonania gorsetu Jewetta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wypisać rysunki których wykonanie jest niezbędne do wykonania gorsetu Jewetta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić znaczenie rysunków?

2)

wymienić grupy rysunków stosowanych w technice?

3)

opisać rysunki grupy produkcyjnej?

4)

przyporządkować odpowiednie rysunki do poszczególnych etapów
projektowania i wykonywania urządzeń i ich elementów?

5)

posługiwać się nazewnictwem stosowanym w rysunku technicznym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.3.

Materiały i przybory rysunkowe

4.3.1. Materiał nauczania

Do sporządzania rysunków potrzebne są materiały i przybory rysunkowe lub zestawy do

rysowania komputerowego.
Niezbędne materiały do sporządzania rysunków to:

−

zwykły biały papier w kratkę lub bez nadruku – do sporządzania szkiców;

−

karton, brystol – do rysowania ołówkiem i tuszem;

−

kalka techniczna – do rysowania tuszem;

−

folia techniczna – do rysowania tuszem;

Przybory rysunkowe:

−

Ołówki o różnej twardości grafitów. Stopień twardości określa się oznaczeniem
literowym i cyfrowym. Przypisanie odpowiednich stopni twardości ołówków do ich
zastosowania przedstawia poniższa tabela 1.

Tabela 1. Rodzaje ołówków technicznych

Stopnie twardości ołówków (rysików)

Ołówki miękkie

Lp.

Czynności
rysunkowe

8

B

7B

6B

5B

4B

3B

2B

B

1

Pisanie i rysowanie

*

*

*

2

Szkicowanie
i cieniowanie

*

*

*

*

*

*

*

*

3

Opracowywanie
rysunków
technicznych

*

*

4

Wymiarowanie

5

Rysowanie na kalce

6

Rysowanie na
twardych materiałach

Stopnie twardości ołówków (rysików)

Ołówki średnio twarde

Ołówki twarde

Lp.

Czynności
rysunkowe

HB

F

Nr2

H

2H

3H

4H

5H

6H

1

Pisanie i rysowanie

*

*

*

2

Szkicowanie
i cieniowanie

*

*

*

3

Opracowywanie
rysunków
technicznych

*

*

*

*

*

*

*

4

Wymiarowanie

*

*

*

*

*

5

Rysowanie na kalce

*

*

*

*

*

*

*

*

*

6

Rysowanie na
twardych materiałach

*

*

Ołówki mogą być tradycyjne w oprawie drewnianej wymagające ciągłego temperowania

oraz automatyczne niewymagające temperowania. Stosuje się do nich pręciki grafitowe
o określonej twardości i grubości.

−

gumki techniczne – białe lub kolorowe,

−

przybory do rysowania tuszem (cyrkle, grafiony, zerowniki),

−

tusz kreślarski,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

−

pisaki tuszowe – rapidografy, nierozbieralne, napełniane tuszem, posiadają kalibrowane
zakończenia odpowiadające znormalizowanym grubościom linii rysunkowych,

−

liniały, komplety krzywików i wzorników rysunkowych, liniały wielofunkcyjne, które
przesuwają się bardzo swobodnie po płaszczyźnie rysunku i służą do rysowania linii
równoległych, prostopadłych, różnych wielokątów oraz okręgów o dużych średnicach (do
550 mm),

−

deski rysunkowe wykonane z drewna lub tworzywa sztucznego Deski te mogą być
zaopatrzone w przykładnice, prowadnice, wielofunkcyjne i wymienne liniały, obrotowe
głowice kątowe, uchwyty do mocowania papieru.

Urządzenia elektroniczne wspomagające proces wykonywania rysunków i projektowania.
Do komputerowego sporządzania, czytania i przetwarzania rysunków technicznych służą:

−

plotery – służą do kreślenia w sposób profesjonalny bardzo skomplikowanych rysunków
z różnych dziedzin techniki na różnych formatach. Wyposażone są we własne
oprogramowanie, pamięć i język graficzny. Oprogramowanie może zawierać stałe
elementy graficzne występujące w rysunkach technicznych np.: różne rodzaje pisma
technicznego, linie rysunkowe, znaki wymiarowe oraz inne znormalizowane elementy
i znaki występujące w rysunku technicznym. Za pomocą plotera można powiększać lub
zmniejszać dowolnie wybrany rysunek lub jego fragment, dokonać jego obrotu o żądany
kąt, wykonać jego lustrzane odbicie. Istnieje możliwość zmiany parametrów pracy
plotera,

−

programy komputerowe – sterują pracą plotera i komputera. Dostępne w Polsce
programy typu CAD (Komputer Aide Design) to AutoCAD, VersaCAD, AutoCAD
Mechanical,

−

drukarka atramentowa lub laserowa - może współpracować z komputerem w którym
zainstalowany jest odpowiedni program,

−

skaner – odczytuje obrazy graficzne i przetwarza je na impulsy elektryczne, które są
możliwe do zapamiętania przez komputer.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakich przyborów użyjesz do sporządzenia projektu gorsetu Jewetta na kalce technicznej?

2.

Jakie materiały i przybory kreślarskie będą Ci niezbędne do wykonania szkicu rysunku
technicznego?

3.

Jakie czynności możesz wykonać i na jakich urządzeniach elektronicznych podczas
opracowywania projektu kołnierza ortopedycznego?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź plan postępowania podczas opracowywania projektu gorsetu Jewetta

z wykorzystaniem konwencjonalnych materiałów i przyborów rysunkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

opracować tabelkę – plan postępowania podczas opracowywania projektu gorsetu,

2)

wypełnić tabelę treściami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Plan opracowania projektu

Lp.

Działanie

Materiały rysunkowe

Przybory rysunkowe

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Sporządź plan postępowania podczas opracowywania projektu gorsetu Jewetta na kalce

technicznej z wykorzystaniem urządzeń elektronicznych (komputerowych).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

opracować tabelkę – plan postępowania podczas opracowywania projektu gorsetu:

2)

wypełnić tabelę treściami.

Plan opracowania projektu

Lp.

Działanie

Materiały i urządzenia rysunkowe

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

kalka techniczna,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

dobrać odpowiednie materiały i przybory rysunkowe do wykonania
projektu?

2)

dobrać odpowiednie materiały i przybory rysunkowe do wykonania
szkicu?

3)

opracować plan wykonywania projektu z wykorzystaniem urządzeń
komputerowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.4.

Polskie Normy Rysunkowe

4.4.1.

Materiał nauczania

Aby rysunek techniczny mógł rzeczywiście spełniać rolę międzynarodowego języka

wszystkich inżynierów i techników musi być sporządzony według ściśle określonych zasad
i przepisów. Zasady te z kolei muszą być stosowane i przestrzegane przez wszystkie kraje,
które współpracują ze sobą w zakresie wymiany myśli naukowo - technicznej. Brak ogólnie
obowiązujących reguł, dotyczących umownych znaków, skrótów, sposobu przedstawienia
przedmiotu na rysunku, sposobu określenia wymiarów i innych uproszczeń, prowadziłby do
nieporozumień, a nawet mógłby być przyczyną wadliwego wykonania przedmiotu. Dlatego
też w rysunku technicznym jak w innych dziedzinach techniki obowiązuje normalizacja.
Normalizacja polega na opracowywaniu i wprowadzaniu w życie norm. Norma jest to
ustalona, ogólnie przyjęta zasada, reguła, wzór, przepis, sposób postępowania w określonej
dziedzinie.

Przykładowe Polskie Normy obowiązujące w rysunku technicznym do roku 1993.

PN-76/N-01601 Forma graficzna arkusza.
PN-78/N-01608 Rzutowanie prostokątne.
PN-82/N-01619 Rzutowanie aksonometryczne.
PN-82/N-01614 Wymiarowanie. Zasady ogólne.
PN-85/N-01119 Tabliczki rysunkowe.
PN-82/M-01l43 Wymiarowanie. Zasady wynikające z potrzeb.
PN-92/M-Oll44 Tolerancje kształtu i położenia. Oznaczenia graficzne. Proporcje i wymiary.
PN-89/M -O 1146 Oznaczanie chropowatości i falistości powierzchni.
PN-83/M-01l52 Dokumentacja technologiczna.
PN-89/M-01l54 Oznaczanie powłok.
PN-80/M-01l56 Schematy. Rodzaje i typy oraz ogólne zasady wykonywania.
PN-78/M-02041 Wymiary normalne.
PN-78/M-02042 Kąty i zbieżności normalne.
PN-89/M-02101 Tolerancje i pasowania. Terminologia.
PN-89/M-02102 Podstawy zamienności. Układ tolerancji i pasowań. Tolerancje i odchyłki
podstawowe wymiarów do 3150 mm.

Rysunkiem technicznym posługuje się wielu ludzi w skali międzynarodowej, państwowej

branżowej, zakładowej czy też w skali przedsiębiorstwa lub biura projektowego. Zapisy
wyrażane przez rysunek techniczny muszą w związku z tym być wykonywane według reguł
i zasad zrozumiałych dla wszystkich, którzy z nich korzystają. W technice norma to
dokument techniczno – prawny w sposób jednoznaczny określający wymagania dotyczące
konkretnego zagadnienia technicznego.

W odniesieniu do rysunku technicznego normalizowane są np.: wymiary arkuszy

rysunkowych, linie rysunkowe, pismo rysunkowe, wymiary części maszyn, oznaczenia
powierzchni.
Prawie wszystkie zagadnienia i problemy związane z rysunkiem technicznym są opisane
w Polskich Normach (PN) – są znormalizowane. Polskie Normy ustanawiane są przez
Polski Komitet Normalizacyjny. PKN powstał w 1924 r. a pierwsze normy rysunkowe
ukazały się w roku 1927. W latach1972 – 1998 normy ustanawiał Polski Komitet
Normalizacji Miar i Jakości. Od 1994 roku powołano ponownie PKN jako odrębną instytucję
zajmującą się normalizacją. PKN jest członkiem międzynarodowych organizacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

normalizujących. Od 1996 roku trwa proces dostosowywania Polskich Norm do Norm
Europejskich. Wiele z tych norm jest skatalogowanych według Międzynarodowej
Klasyfikacji Norm – ISC.

Jest to klasyfikacja trójpoziomowa:
I poziom – dziedzina -01, zagadnienia ogólne,
II poziom – grupa tematyczna -100, rysunek techniczny,
III poziom – 20 podgrupa, rysunek techniczny maszynowy.

Zagadnienia terminologiczne związane z rysunkami reguluje Polska Norma PN-ISO

10209-1, ustanowiona przez PKN w 1994 r. Norma ta, z wyróżnikiem ISO, jest tłumaczeniem
oficjalnej wersji językowej normy międzynarodowej ISO 10209-1:1992. Ustanowione w niej
terminy i definicje mają zastosowanie w dokumentacji technicznej wyrobów, dotyczącej
rysunków technicznych we wszystkich dziedzinach. Postanowienia normy obejmują terminy
ogólne i rodzaje rysunków.

Spośród terminów ogólnych zostały wyszczególnione: wykres, przekrój, szczegół,

schemat, rzut pionowy, pozycja, nomogram, widok z góry, kład, szkic, rysunek techniczny
(rysunek) i widok.
Zgodnie z tą normą:

1.

Rysunek techniczny - informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona
graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce.

2.

Szkic - rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce.

3.

Schemat - rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji
części składowych układu i ich współzależności.

W drugiej części omawiana PN wyszczególnia kolejno następujące rodzaje rysunków:

1.

Rysunek powykonawczy - stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej
zakończeniu.

2.

Rysunek złożeniowy - przedstawia wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na
wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części.

3.

Plan ogólny - identyfikuje teren i zakres robót budowlanych w stosunku do planu
urbanistycznego albo podobnego dokumentu.

4.

Rysunek elementu - przedstawia pojedynczy element składowy, zawierający wszystkie
informacje wymagane do określenia tego elementu.

5.

Rysunek zestawu elementów - przedstawia wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj
elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawiera dane dotyczące wykonania zestawu
elementów danego rodzaju.

6.

Rysunek szczegółu - przedstawia na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element)
i zawiera specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu
i połączeń.

7.

Rysunek szkicowy, rysunek wstępny - rysunek służący za podstawę wyboru
końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami.

8.

Plan ogólny robót – przedstawia rozplanowanie robót budowlanych łącznie z ich
położeniem, oznaczeniami identyfikacyjnymi i wymiarami.

9.

Rysunek złożeniowy ogólny - przedstawia wszystkie zespoły i części całego wyrobu.

10.

Rysunek instalacyjny – przedstawia ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących lub związanych z nią
innych pozycji.

11.

Rysunek połączenia – podaje informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwóch
części, odnoszącą się np. do ich wymiarów, kształtu, wymagań dotyczących eksploatacji
i prób.

12.

Wykaz części - kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo
poszczególnych części przedstawionych na rysunku.

13.

Rysunek rozmieszczenia; rysunek sytuacyjny - przedstawia lokalizację placów,
budowli, budynków, terenów, elementów, zespołów lub części składowych.

14.

Oryginał rysunku - przedstawia aktualnie zamieszczone informacje lub dane.

15.

Rysunek obrysu - przedstawia zewnętrzny zarys oraz zawiera wymiary zewnętrzne
i masę przedmiotu, niezbędne do określania wymagań dotyczących pakowania,
transportu i instalacji.

16.

Rysunek części - przedstawia pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona),
zwiera wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części.

17.

Plan częściowy robót – przedstawia wydzieloną część planu ogólnego robót, na ogół
w większej podziałce, i podający informacje uzupełniające.

18.

Rysunek modelu - przedstawia model wykonany z drewna, metalu lub innego materiału,
który otacza się materiałem formierskim w celu wykonania formy odlewniczej.

19.

Rysunek wykonawczy - opracowany na podstawie danych projektowych, zawiera
wszystkie informacje potrzebne do wykonania danej części.

20.

Rysunek odmian wykonania - przedstawia części o podobnym kształcie, lecz
o odmiennych parametrach.

21.

Plan sytuacyjny - przedstawia rozmieszczenie obiektów budowlanych w stosunku do
lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie terenu. Może on również
zawierać informacje o sieci usług, sieci dróg i krajobrazie.

22.

Rysunek podzespołu - rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym,
przedstawia tylko ograniczoną liczbę grup części.

Przykładowe Normy Rysunku Technicznego:

−

PN-EN ISO 1660;1998 – Rysunek techniczny. Wymiarowanie i tolerowanie zarysów
krzywoliniowych.

−

PN-EN ISO 5455;1998 – Rysunek techniczny. Podziałki.

−

PN-EN ISO 5456-2:2002 – Rysunek techniczny. Metody rzutowania. Część 2.
Przedstawienie prostokątne.

−

PN-EN ISO 6433:1998 – Rysunek techniczny. Oznaczanie części.

Jak odczytać dane zawarte w normie?
1)

PN ... Polska Norma;

2)

PN-EN ... Polska Norma wprowadzająca normę europejską EN;

3)

PN-EN ISO ... Polska Norma wprowadzająca normę europejską będącą wprowadzeniem
normy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO;

4)

Polska Norma wprowadzająca normę Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej
ISO;

5)

Co oznaczają poszczególne elementy normy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Przykład normy i znaczenie poszczególnych zapisów:

PN-EN ISO 7083:1998:

PN-EN ISO – symbole normy;

7083 – numer normy:

1998 – rok ustanowienia;

PN-ISO 129/Ak -

Ak - Arkusz krajowy

PN-EN ISO 3095-5

-5 – część piąta tej samej normy

PN-ISO 2162-1/Ap1

Ap1 – Poprawka krajowa Ap, pierwsza (1)

PN-ISO 4156+A1

A1 –(A) zmiana krajowa, pierwsza (1)


(U) - umieszczane po numerze normy oznacza, że norma europejska EN została
wprowadzona PN-EN metodą uznania (w języku oryginału).
(E) - umieszczane po numerze normy oznacza, że norma europejska EN została wprowadzona
metodą okładkową.
druk nż - część norm oznaczonych literą (U) lub (E) PKN drukuje jedynie na żądanie
w języku oryginału.

PN-88/M-012146 - zapis numeru normy stosowany do 1993 r.
PN – Polska Norma

88 – rok publikacji normy (XX wiek);

M – dziedzina;

012146 – numer normy

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Kto jest odpowiedzialny za opracowanie norm?

2.

Czy potrafisz objaśnić zapis wybranej Normy?

3.

Dlaczego mógłbyś wykonać określony przedmiot na podstawie rysunku wykonanego
przez kolegę z innego kraju.?

4.

Jakie rodzaje rysunków wyszczególniają PN?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Udowodnij swojemu koledze, że rysunek jest niezbędny dla wykonawcy wybranego

przedmiotu ortopedycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wybrać dokumentację techniczną dowolnego przedmiotu lub urządzenia ortopedycznego
np.: gorsetu Jewetta,

2)

wybrać i opisać wszystkie informacje zawarte na rysunkach zawartych w tej
dokumentacji.,

które

są

niezbędne

wykonawcy

urządzenia

lub

przedmiotu

przedstawionego w dokumentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

przykładowa dokumentacja techniczna przedmiotów ortopedycznych,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Objaśnij zapisy następujących norm: PN-ISO 128-40:2006, PN-EN ISO 2203 2002.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje na temat PN,

2)

wybrać i opisać podane normy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

PN,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić zadania PKN?

2)

objaśnić zapis wybranej Normy?

3)

wymienić rodzaje rysunków wyszczególnionych przez PN?

4)

wykazać zasadność normalizacji w rysunku technicznym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

4.5.

Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne

4.5.1.

Materiał nauczania

Rzutowanie - metoda odwzorowywania, według której figurze geometrycznej płaskiej

lub przestrzennej jest przyporządkowana figura płaska przedstawiona w danej płaszczyźnie
rzutu w taki sposób, że przez każdy punkt figury geometrycznej przechodzi prosta rzutująca
a punkty przecięcia tych prostych z płaszczyzną rzutów wyznaczają tę figurę geometryczną.
Jest to odwzorowywanie przedmiotów na płaszczyźnie rysunku, które może być dokonywane
według wybranej metody.

Rzut – przedstawienie graficzne przedmiotu w określonej podziałce, wykonane według
ustalonego sposobu rzutowania, zgodnie z ogólnymi zasadami rysunku technicznego.

Rzutowanie prostokątne - rzutowanie, w którym promienie rzutujące są równoległe do
danego kierunku rzutowania i prostopadłe do płaszczyzny rzutów.
Rzutowanie prostokątne

polega na wyznaczaniu rzutów prostokątnych przedmiotu na

wzajemnie prostopadłych rzutniach, przy założeniu, ze przedmiot znajduje się między
obserwatorem i rzutnią. Rzutowanie prostokątne polega na przenoszeniu obrazu, kształtu
zewnętrznych ścian przedmiotu na rzutnie (powierzchnie) wyimaginowanego sześcianu,
prostopadłościanu, wewnątrz którego znajduje się przedmiot. Na każdą z płaszczyzn
wzajemnie prostopadłych dokonujemy rzutowania prostokątnego przedmiotu w odpowiednim
kierunku:

Rys. 1. Prostopadłościan rzutni

rzut w kierunku A - rzut z przodu (rzut główny),
rzut w kierunku B - rzut z góry,
rzut w kierunku C - rzut od lewej strony,
rzut w kierunku D - rzut od prawej strony,
rzut w kierunku E - rzut z dołu,
rzut w kierunku F - rzut z tyłu.
Rzut z tyłu można w razie konieczności umieścić z lewej strony rzutu D

Metody rzutowania:

1.

Rzutowanie według metody pierwszego kąta, metoda europejska E - rzutowanie
prostokątne równoległe na wzajemnie prostopadłe płaszczyzny rzutów, przy czym obiekt
rzutowany jest umieszczony między obserwatorem a płaszczyzną rzutów, rysunek 2.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Rys. 2. Rzutowanie metodą europejską

Oznaczeniem graficznym rzutowania metodą E są dwa rzuty stożka ściętego

Rys. 3. Oznaczenie graficzne rzutów wykonanych, metodą E

Oznaczenie to, jeśli jest potrzebne (np. na rysunkach licencyjnych), należy umieścić
w tabliczce rysunkowej.
Rzutowanie metodą europejską E obowiązuje w Polsce i w wielu innych krajach
europejskich.

2.

Rzutowanie według metody trzeciego kąta, rzutowanie prostokątne równoległe na
wzajemnie prostopadłe płaszczyzny rzutów, przy czym płaszczyzna rzutów jest
umieszczona między obserwatorem a przedmiotem rzutowanym – metoda amerykańska
A. Przedstawia ją rysunek 4.

Rys. 4. Rzutowanie metodą amerykańską

Oznaczeniem graficznym rzutowania metodą E są dwa rzuty stożka ściętego, rysunek 5

Rys. 5. Oznaczenie graficzne rzutów wykonanych metodą A

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Najczęściej stosowane na rysunkach wykonawczych są rzuty prostokątne, które pokazują
przedmiot z kilku stron. Wystarczy przedstawienie bryły w trzech ujęciach, dlatego przyjęto
układ rzutowania wykorzystujący trzy płaszczyzny wzajemnie prostopadłe, rysunek 6.

Rys. 6. Układ trzech rzutni wzajemnie prostopadłych

Na rzutni pionowej I otrzymamy rzut pionowy (główny).
Na rzutni bocznej II otrzymamy rzut boczny (z lewego boku).
Na rzutni poziomej III otrzymamy rzut z góry.

W praktyce stosuje się trzy lub dwa rzuty, rysunek 7.

Rys. 7. Rzutowanie na 3 rzutnie w układzie przestrzennym

W praktyce, rzutnie oddzielamy od siebie i układamy w jednej płaszczyźnie.
Po rozłożeniu płaszczyzn na każdej rzutni mamy prawidłowo wyglądające rzuty prostokątne
przedmiotu z trzech różnych kierunków, rysunek 8.

Rys. 8. Rzutowanie na 3 rzutnie w układzie płaskim

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Na rysunkach technicznych nie rysujemy śladów rzutni, gdyż istnieją one tylko w wyobraźni.
Poszczególne rzuty rozpoznajemy po ich wzajemnym położeniu względem siebie rysunek 9.

Rys. 9. Właściwy układ rzutów prostokątnych

W praktyce wykonuje się tylko tyle rzutów ile jest niezbędnych do jednoznacznego
przedstawienia kształtów i wymiarów przedmiotu.
Przy

wykonywaniu

rysunków

technicznych

rzutowanie

prostokątne

jest

jedną

z najważniejszych umiejętności. Dlatego bardzo ważne jest, aby przestrzegać podstawowych
zaleceń:
1.

Przed przystąpieniem do rzutowania przedmiotu należy go dokładnie obejrzeć ze
wszystkich stron oraz ustalić, która z nich jest geometrycznie najbardziej urozmaicona.
Ta właśnie strona powinna być uznana za przednią, czyli przeznaczoną do odwzorowania
w rzucie głównym (widok z przodu). Dodatkowym wymaganiem jest takie ułożenie
przedmiotu, aby przednia powierzchnia była równoległa do pionowej płaszczyzny rzutu.

2.

Po ustaleniu „przodu” należy rozstrzygnąć, która strona będzie „górą”, a która „dołem”.
Należy kierować się zasadą, że górą powinna być ta strona, która jest geometrycznie
bardziej urozmaicona niż dolna, podobnie stroną lewą powinna być ta, która jest bardziej
urozmaicona niż prawa.

3.

Rzuty od A do F muszą zajmować określone położenie względem siebie (rys. 2 i 4)
Można je jedynie odsuwać lub zbliżać względem siebie, ale nie wolno ich przemieszczać
ukośnie.

4.

Po opanowaniu reguł rzutowania nie należy oznaczać rzutów ani rysować linii
pomocniczych między nimi.

5.

Należy wykonywać tyle rzutów jest konieczne do jednoznacznego odwzorowania
przedmiotu.

6.

Podczas wykonywania mniejszej liczby rzutów niż 6 autor rysunku decyduje, które rzuty
są konieczne a które można pominąć. W praktyce zawsze rysujemy rzut główny A,
w dalszej kolejności B i C, jeśli wykonujemy trzy rzuty lub B lub C, jeśli tylko dwa.

Rzutowanie aksonometryczne - rzutowanie równoległe przedmiotu umieszczonego

w przestrzeni ograniczonej trzema wzajemnie prostopadłymi płaszczyznami, tworzącymi
układ osi aksonometrycznych i umieszczonymi dowolnie w stosunku do płaszczyzny rzutów
(płaszczyzny rysunku).
Rzutowanie aksonometryczne polega na przedstawianiu kształtów przedmiotu, w sposób
poglądowy, na jednej płaszczyźnie tak, aby dało ono trójwymiarowe wyobrażenie
rysowanego obiektu. (norma PN-EN ISO 5456-1 oraz PN-EN ISO 5456-3).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

W zależności od układu osi współrzędnych wyróżniamy następujące rodzaje rzutów

aksonometrycznych:

−−−−

rzut w izometrii (aksonometria izometryczna) (rysunek 10),

−−−−

rzut w dimetrii (aksonometria dimetryczna) (rysunek 11),

−−−−

rzut ukośny (aksonometria ukośna) (rysunek 12).

Rys. 10. Układ osi w Izometrii

Rys. 11. Układ osi w dimetrii

Podstawowe reguły rysowania obiektów w rzutach aksonometrycznych wskazują na to, że
główne krawędzie przedmiotu, długość, wysokość, szerokość rysuje się równolegle do osi
współrzędnych i stosuje obowiązujące na nich podziałki liniowe.
Podziałki aksonometryczne są wyrażone ilorazem 1:1 lub 1:2. Iloraz pierwszy oznacza, że
krawędzie przedmiotu rysujemy bez zmian w stosunku do długości wynikającej z przyjętej
podziałki rysunku. Iloraz drugi (1: 2) oznacza, że długość krawędzi należy skrócić o połowę.
Rysując obiekt w rzucie metrycznym, należy uwzględnić również podziałkę rysunku.

Rys. 12. Układ osi w aksonometrii ukośnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Dimetria ukośna –przedstawienie trzech wymiarów przedmiotu, wysokości, szerokości
i głębokości w jednym rzucie według następującego układu osi x, y, z; rysunek 12.

Rys. 13. Dimetria ukośna

Krawędzie przedmiotu równoległe do osi Z - wysokości i X - szerokości rysujemy bez
skróceń, czyli w rzeczywistych wymiarach. Natomiast krawędzie równoległe do osi Y -
głębokości skracamy o połowę i rysujemy je nachylone pod kątem 45 o do pozostałych osi
(poziomej i pionowej).
Poniżej podaję przykłady kilku brył narysowanych w rzutach aksonometrycznych:

Rys. 14. Przykłady brył narysowanych w rzutach aksonometrycznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest rzut?

2.

Na czym polega rzutowanie?

3.

Na czym polega rzutowanie prostokątne?

4.

Czym różni się rzutowanie metodą europejską od metody amerykańskiej?

5.

Na czym polega rzutowanie według metody pierwszego kąta?

6.

Wymień i opisz rodzaje rzutów aksonometrycznych?

7.

Jakie są główne zasady wykonywania rzutów prostokątnych?

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rzutu aksonometrycznego bryły narysuj jej rzuty prostokątne.

Rysunek do ćwiczenia 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować rzuty prostokątne bryły na podstawie jej rzutu aksonometrycznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Narysuj bryłę z rysunku w ćwiczeniu 1 w rzutach dimetrii ukośnej i izometrii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować bryłę z rys. 1 w rzutach dimetrii ukośnej i izomerii.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Ćwiczenie 3

Narysuj poniższe bryły w rzutach prostokątnych

Przykład 1

Przykład 2

Przykład 3

Przykład 4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować zamieszczone na rysunkach bryły w rzutach prostokątnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić pojęcie rzutowania?

2)

zdefiniować „rzut”?

3)

opisać na czym polega rzutowanie prostokątne?

4)

odróżnić rzutowanie metodą europejską od rzutowania metodą
amerykańską?

5)

opisać zasadę wykonywania rzutów według metody pierwszego kąta?

6)

opisać zasadę wykonywania rzutów według metody trzeciego kąta?

7)

odróżnić rodzaje rzutów aksonometrycznych?

8)

wymienić i objaśnić najważniejsze zasady wykonywania rzutów
prostokątnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

4.6.

Odwzorowywanie zewnętrznych i wewnętrznych zarysów
przedmiotów. Klasyfikacja rzutów prostokątnych

4.6.1. Materiał nauczania

W praktyce rysunkowej stosuje się wiele rodzajów rzutów prostokątnych, za pomocą,

których można odzwierciedlać kształty przedmiotów widziane z zewnątrz oraz budowę
wewnętrzną przedmiotu. Rzuty te, to widoki, przekroje i kłady.

Widoki

Widoki to rzuty odzwierciedlające zewnętrzny zarys przedmiotu. W zależności od potrzeb

i kształtów rysowanych przedmiotów, zgodnie z PN-89/N-01605 oraz PN-91/N-01604,
stosuje się następujące rodzaje widoków:

−

podstawowy – odzwierciedla najwięcej szczegółów budowy rysowanego przedmiotu,
rzut główny, stanowi podstawę rozmieszczenia pozostałych widoków,

−

kompletny – odzwierciedla całą powierzchnię przedmiotu,

−

częściowy - odzwierciedla tylko fragment przedmiotu,

−

pomocniczy – odzwierciedla płaszczyzny nierównoległe do rzutni, należy dokonać
rzutowania zgodnie z wyznaczonym strzałką kierunkiem rzutowania prostopadłej do
ukośnej płaszczyzny przedmiotu,

Rys. 15. Widok pomocniczy

−

przesunięty – służy do przesuwania widoków pomocniczych,

Rys. 16. Widok pomocniczy przesunięty

−

obrócony – odzwierciedla obrócone widoki pomocnicze, na rysunku należy podać znak
graficzny obrotu, można też podać kąt obrotu np.: A 0 30°.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Rys. 17. Widok pomocniczy przesunięty obrócony

−

cząstkowy – odzwierciedla szczegóły przedmiotu,

Rys. 18. Widok cząstkowy

−

cząstkowy o zwiększonej podziałce – rzut obrazujący drobne szczegóły przedmiotu,
których nie można dokładnie przedstawić i zwymiarować w przyjętej podziałce
rysunkowej, należy je specjalnie oznaczać a na rysunku o zwiększonej podziałce wpisać
wartość podziałki obok litery oznaczenia w nawiasie,

−

rozwinięty – rzut przedmiotu wygiętego przedstawionego przed zagięciem lub rzut
przedmiotu walcowego albo stożkowego,

−

półwidok – rzut obrazujący połowę przedmiotu symetrycznego względem jednej
płaszczyzny symetrii,

−

ćwierćwidok – rzut obrazujący jedną czwartą przedmiotu symetrycznego względem
dwóch płaszczyzn.

Przekroje

Przekroje to rzuty odzwierciedlające wewnętrzny zarys przedmiotu.

Bardzo często przedmioty, które przedstawiamy na rysunkach technicznych mają wiele
szczegółów znajdujących się wewnątrz. Narysowanie rzutów prostokątnych takiego
przedmiotu nie zapewni pokazania tych elementów, gdyż będą one zasłonięte ściankami
przedmiotu. Przedstawienie niewidocznych krawędzi przedmiotu za pomocą linii,
w przypadku przedmiotów o bardziej złożonych kształtach, jest mało przejrzyste
i niezalecane. Aby na rysunkach technicznych przedstawić wewnętrzne zarysy przedmiotu
w sposób bardziej przejrzysty i dokładnie je zwymiarować stosujemy przekroje rysunkowe.

Przekrój powstaje przez przecięcie ( w wyobraźni) przedmiotu płaszczyzną i odrzucenie

tej części przedmiotu, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju. Zarysy wewnętrzne
przedmiotu, które zostają w ten sposób odsłonięte oraz krawędzie powstałe przez przecięcie
ś

cian rysuje się liniami ciągłymi grubymi. Płaszczyzny przecięcia ścian kreskuje się liniami

ciągłymi cienkimi pochylonymi pod kątem 45

0

względem podstawy rysunku. Na rysunkach

złożeniowych przekroje stykających się przedmiotów (elementów) kreskuje się w odwrotnych
kierunkach. Miejsce, w którym przedmiot zostaje przecięty, oznacza się krótkimi grubymi
kreskami i wielkimi literami napisanymi z tej strony kresek, z której patrzy się na przekrój.
Litery te powtarza się nad przekrojem z lewej strony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Przykład procesu postępowania przy wykonywaniu przekroju:
I.

Mamy narysować w rysunku technicznym określony przedmiot.

II.

Dokonujemy przecięcia tego przedmiotu umowną płaszczyzną.

III.

Odrzucamy tę część przedmiotu, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju to

odsłonięta zostanie część wnętrza przedmiotu znajdująca się za płaszczyzną przekroju. Można
teraz narysować rzut prostokątny części przedmiotu znajdującej się za płaszczyzną przekroju
i dokładnie przedstawić niewidoczne wcześniej krawędzie np.: szpula narysowana
w przekroju rysunek 19.

Rys. 19. Przekrój szpuli

Do przedstawienia na rysunku większej liczby szczegółów budowy przedmiotu służą

przekroje łamane. Miejsce załamania przedmiotu oznacza się kreskami i literami.
W celu zaoszczędzenia miejsca i nie zaciemniania rysunku stosuje się, do kształtów
symetrycznych, półwidok – półprzekrój lub tylko półprzekrój.

Przykład
Na rysunku 1 przedstawiona jest tulejka z kołnierzem w rzucie aksonometrycznym. Rysunek
2 przedstawia tą samą tulejkę w rzucie prostokątnym z zaznaczeniem niewidocznych
krawędzi liniami kreskowymi. Rysunek 3 to przekrój tej samej tulejki.

Rys. 20. Rysowanie przekrojów

Porównując rysunek 2 i rysunek 3 bez trudu można stwierdzić, że rysunek 3 wykonany
w przekroju jest dużo bardziej przejrzysty i czytelny a zwymiarowanie go nie powinno
stanowić problemu ani uczynić mniej czytelnym.

Oznaczanie przekrojów

Położenie płaszczyzny przekroju zaznacza się na prostopadłym do niej rzucie dwiema

krótkimi, grubymi kreskami, nieprzecinającymi zewnętrznego zarysu przedmiotu, oraz
strzałkami wskazującymi kierunek rzutowania przekroju. Strzałki umieszczamy w odległości
2–3 mm od zewnętrznych końców grubych kresek. Płaszczyznę przekroju oznacza się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

dwiema jednakowymi wielkimi literami, które pisze się obok strzałek, a nad rzutem przekroju
powtarza się te litery, rozdzielając je poziomą kreską.

Rys. 21. Oznaczenie przekroju

Kreskowanie przekrojów

Pola przekroju, tj. obszary, w których płaszczyzna przekroju przecina materiał, kreskuje się
liniami cienkimi ciągłymi. Linie kreskowania, poszczególne przypadki przedstawione zostały
na rysunku 7, powinny być nachylone pod kątem 45

o

do linii zarysu przedmiotu (rys. 1), jego

osi symetrii (rys. 2), poziomu (rys. 3).

Rys. 22. Sposoby kreskowania przekrojów

Miejsce przekroju zaznaczane jest poprzez zakreskowanie pola powstającego po

przecięciu materiału płaszczyzną przekroju i należące do materiału rysowanego przedmiotu.
Linie kreskowania muszą być do siebie równoległe nachylone do pod kątem 45° do osi
symetrii, do linii obramowania lub do charakterystycznych krawędzi przedmiotu.

Nie mogą być prowadzone równolegle do żadnej krawędzi, osi symetrii czy też zarysów
przedmiotu. Można zmienić kąt nachylenia linii kreskowania na 30° lub 60°.
Odległości między liniami przekroju mogą wynosić od 1–5 mm i zależą od wielkości
przedstawianego przedmiotu:

−

kompletny – odzwierciedla cały przedmiot w przekroju,

−

częściowy - odzwierciedla tylko fragment przedmiotu, urwanie należy zaznaczyć linią
cienką zygzakową lub falistą,

−

ukośny – może być przesunięty i obrócony,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

−

cząstkowy – służy do odzwierciedlania drobnych wewnętrznych szczegółów
przedmiotu,

−

cząstkowy o zwiększonej podziałce – rzut obrazujący takie szczegóły przedmiotu,
których nie można dokładnie przedstawić i zwymiarować w przyjętej podziałce
rysunkowej, należy je specjalnie oznaczać a na rysunku o zwiększonej podziałce wpisać
wartość podziałki obok litery oznaczenia w nawiasie,

−

rozwinięty – przedstawia wewnętrzne zarysy przedmiotu wygiętego. Przekrój ten rysuje
się w stanie wyprostowanym, rozwiniętym, bez zniekształcenia przedmiotu. Nad rzutem
przekroju należy rysować znak rozwinięcia,

−

półprzekrój – rzut obrazujący połowę przedmiotu symetrycznego,

−

ćwierćprzekrój – rzut obrazujący jedną czwartą przedmiotu symetrycznego mającego
w danym rzucie dwie płaszczyzny symetrii,

−

połówkowy, (według normy PN-89/N-01605 – półprzekrój), - rzut przedmiotu
symetrycznego, obrazujący jedną połowę w przekroju a drugą w widoku,

−

pionowy – rzut otrzymywany przez przecięcie przedmiotu płaszczyzną przekroju
prostopadłą do poziomu płaszczyzny rzutu . Może występować w odmianie podłużnej
lub poprzecznej,

−

podłużny – powstaje po przecięciu przedmiotu płaszczyzną przekroju równoległa do
jego geometrycznej osi wzdłużnej,

−

poprzeczny – powstaje po przecięciu przedmiotu płaszczyzną przekroju prostopadła do
jego geometrycznej osi wzdłużnej,

−

poziomy – powstaje po przecięciu przedmiotu płaszczyzną przekroju równoległa do
płaszczyzny poziomej rzutu,

−

stopniowy – powstaje po przecięciu przedmiotu przez kilka równoległych płaszczyzn
przekroju a jego rzut prostokątny należy sprowadzić do jednej płaszczyzny rzutu,
wymaga przedstawienia przedmiotu co najmniej w dwóch rzutach,

−

łamany – powstaje przez przecięcie przedmiotu dwiema lub większą liczbą płaszczyzn
przekroju, których ślady tworzą linię łamaną. Ten przekrój należy sprowadzić do jednej
płaszczyzny rzutów.

Kłady

Kład to zarys figury geometrycznej powstałej w wyniku przecięcia przedmiotu tylko

jedną płaszczyzną przekroju z pominięciem zarysów i krawędzi leżących poza tą płaszczyzną
- PN – 89/N-01605. Jest to przekrój poprzeczny o zmniejszonej liczbie szczegółów
geometrycznych. Zgodnie z wyróżnia się dwa rodzaje kładów: miejscowy i przesunięty.
Miejscowy umieszcza się na widoku przedmiotu rysując jego zarys cienką linią ciągłą.
Przesunięty umieszcza się poza widokiem przedmiotu a jego zarys rysuje się linią ciągłą
grubą. Można stosować dwa sposoby przesunięcia:

−

na osi obrotu płaszczyzny przekroju blisko widoku przedmiotu,

−

w innym miejscu i położeniu, przy jednoczesnym oznaczeniu kładów.

Ogólne zasady przedstawiania i rysowania omówionych rzutów prostokątnych.

1)

Rzut główny powinien przedstawiać przedmiot w położeniu poziomym lub pionowym,
lub w położeniu użytkowym, lub w takim jaki nadajemy mu podczas obróbki.

2)

Liczbę rzutów należy ograniczyć do koniecznego minimum, które powinno jednak
zapewnić jednoznaczne zobrazowanie i zwymiarowanie przedmiotu, jeśli jest to jeden
rzut to musi to być rzut główny.

3)

Rzuty przedmiotów długich można skracać pomijając ich część środkową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Oznaczenia:
1)

Zarysy i krawędzie widoczne na przekrojach i widokach rysujemy linią ciągłą grubą.
Niewidoczne zarysy i krawędzie rysujemy linią kreskową cienką.

2)

Widok częściowy urywamy cienką linią falistą lub zygzakową.

3)

Przekrój częściowy urywamy przez doprowadzenie linii kreskowania do niezaznaczonej
linii prostej, jeśli jest to przekrój połówkowy to urwanie zaznaczamy linią cienką falistą.

4)

Symetrię przedmiotu oznaczamy linią punktową przeciągniętą poza zarys rysunku.

5)

Przerwania oznaczone na rzutach przedmiotów długich należy rysować cienką linią
falistą lub zygzakową.

Uproszczenia:
1)

Wielokrotnie powtarzające się jednakowe elementy konstrukcyjne rysujemy w uproszczeniu.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest rzut i jakie są rodzaje rzutów zgodnie z PN?

2.

Co to jest widok i jakie ich rodzaje określa PN?

3.

Co to są przekroje i jakie ich rodzaje określa PN?

4.

Co to jest kład i jakie ich odmiany określa PN?

5.

Jakie znasz ogólne zasady przedstawiania i rysowania rzutów prostokątnych?

6.

W jaki sposób oznacza się poszczególne rodzaje rzutów prostokątnych?

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj stożek ścięty z otworem przelotowym: w rzutach prostokątnych i w widoku

podstawowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować stożek ścięty z otworem przelotowym w rzutach prostokątnych i w widoku
podstawowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Narysuj przekrój podłużny graniastosłupa o podstawie sześciokątnej z kołowym otworem

przelotowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować przekrój podłużny graniastosłupa o podstawie sześciokątnej z kołowym
otworem przelotowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Narysuj kład walca z otworem przelotowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować kład walca z otworem przelotowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić co to jest rzut i jakie są rodzaje rzutów zgodnie z PN?

2)

wyjaśnić co to jest widok i jakie ich rodzaje określa PN?

3)

określić co to są przekroje i jakie ich rodzaje określa PN?

4)

określić co to jest kład i jakie ich odmiany określa PN?

5)

wymienić i omówić ogólne zasady przedstawiania i rysowania rzutów
prostokątnych?

6)

podać sposoby oznaczania poszczególnych rodzajów rzutów
prostokątnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

4.7.

Wymiarowanie rysunkowe

4.7.1. Materiał nauczania

Rzuty przedmiotu odwzorowują jego budowę i kształt, nie stanowią jednak informacji

wystarczającej do jego wykonania. Wykonawca, poza kształtem i budową, musi ponadto znać
wymiary

poszczególnych

elementów

geometrycznych

narysowanego

przedmiotu.

Wymiarowanie, czyli podawanie wymiarów na rzutach, widokach, przekrojach i kładach,
podobnie jak zasady rzutowania, jest objęte normalizacją. Z tego powodu wymiarowanie nie
może być dowolne, przypadkowe i wykonane według indywidualnych pomysłów autora
rysunku.
Aktualnie wymiarowanie rysunkowe regulują normy PN-ISO 129: 1996 oraz PN-ISO 129/
AK: 1996 (Arkusz krajowy).

Elementy wymiaru rysunkowego

Wymiar rysunkowy, wielkość liniowa lub kątowa wyrażona w określonych jednostkach

miary, której formą graficzną jest zespół linii, znaków i liczb. Podstawowe elementy
graficzne stosowane w wymiarowaniu to:

Rys. 23. Elementy wymiaru rysunkowego: 1 – linia wymiarowa; 2 – znak ograniczenia linii wymiarowej;

3 – liczba wymiarowa; 4 – linie pomocnicze linii wymiarowej; 5 – znak wymiarowy

Wymienione elementy nie zawsze występują równocześnie, ale każdy z nich musi spełniać
określone wymagania graficzne.

Linie wymiarowe

1.

Linie wymiarowe należy rysować jako linie ciągłe cienkie zakończone znakami
ograniczenia w następujący sposób:

−

jako równoległe do odcinka - przy wymiarowaniu odcinka prostoliniowego:

Rys. 24. Przykład rozmieszczania linii wymiarowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

−

jako łuk okręgu zatoczonego z wierzchołka wymiarowego kąta - przy wymiarowaniu
kąta:

Rys. 25. Przykład rozmieszczania linii wymiarowych

−

współśrodkowo z wymiarowanym łukiem - przy wymiarowaniu łuku:

Rys. 26. Przykład rozmieszczania linii wymiarowych

−

jako odcinki łączące dwa punkty okręgu i przechodzące przez jego środek - przy
wymiarowaniu średnicy okręgu:

Rys. 27. Przykład rozmieszczania linii wymiarowych

2.

Linie wymiarowe rysujemy w odległości 10 mm od linii zarysu przedmiotu i 7 mm od
równoległej linii wymiarowej:

Rys. 28. Przykład rysownia linii wymiarowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

3.

Linie wymiarowe jako urwane, w odległości 2–10 mm od równoległej linii wymiarowej,
stosuje się w wymiarowaniu np. przedmiotów symetrycznych:

Rys. 29. Przykład rysownia linii wymiarowych

4.

Linie wymiarowe nie mogą przecinać się wzajemnie, przecinać się z pomocniczymi
liniami wymiarowymi, być narysowane na osi symetrii, pomocniczych liniach
wymiarowych i linii zarysu przedmiotu.

Znaki ograniczenia linii wymiarowych:

−

groty – krótkie linie pod kątem 15°–90° jako otwarte, zamknięte oraz zamknięte
i zaczernione,

−

−

ukośne kreski – cienkie linie nachylone pod katem 45° do linii wymiarowej,

−

−

niezaczernione kółeczko o średnicy ok. 3 mm – na początku linii wymiarowej.

Wielkość znaków ograniczenia powinna być proporcjonalna do wielkości rysunku. Na
jednym rysunku należy stosować tylko jeden rodzaj grotu. Znaki ograniczenia muszą dotykać
pomocniczych linii wymiarowych lub linii rysunkowych.

Liczby wymiarowe

Liczby wymiarowe należy pisać jednakową wysokością cyfr na całym arkuszu.

Należy je pisać nad liniami wymiarowymi, wzdłuż tych linii w pobliżu środka ich długości
tak aby ich nie dotykały:

Rys. 30. Przykład zapisywania liczb wymiarowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

Cyfry na całym arkuszu powinny być napisane jednakową wysokością:

Rys. 31. Przykład zapisywania liczb wymiarowych

Przy wymiarach drobnych nad linią i pod linią lub nad linią odniesienia:

Rys. 32. Przykład zapisywania liczb wymiarowych

Liczby wymiarowe i inne informacje wymiarowe należy pisać tak, aby dawały się

odczytać w dwóch położeniach arkusza rysunkowego lub tak, aby wszystkie dawały się
odczytać, gdy się patrzy od dołu arkusza rysunkowego.
Wymiary liczbowe należy wyrażać w milimetrach pomijając oznaczenie mm a wymiary
kątowe w stopniach, minutach i sekundach kątowych pisząc ich odpowiednie jednostki za
liczbami wymiarowymi.

Pomocnicze linie wymiarowe

Należy je rysować jako ciągłe cienkie, przeciągnięte 2-4 mm poza odpowiadające im

linie wymiarowe, prostopadłe do odpowiadających im wymiarów liniowych, cięciwy łuku
przy wymiarowaniu tej cięciwy. Należy je rysować również prostopadle do cięciwy łuku przy
wymiarowaniu łuku opartego na kącie do

90

0

oraz promieniowo przy wymiarowaniu łuku

opartego na kącie wierzchołkowym nie większym niż

90

0

. Linie pomocnicze mogą być

przedłużeniem osi symetrii. Należy unikać wzajemnego przecinania się pomocniczych linii
wymiarowych oraz prowadzenia ich równolegle do linii kreskowania przekrojów.

Znaki wymiarowe

W skład wielu wymiarów wchodzą także znaki wymiarowe. Zastosowanie tych znaków

upraszcza wymiarowanie, ogranicza liczbę rzutów oraz ułatwia odczytywanie wielu
szczegółów kształtów geometrycznych wymiarowanych przedmiotów. Znaki wymiarowe,
zgodnie z PN, pisze się zawsze przed liczbą wymiarową i o tej samej wysokości, co ta liczba.
Przykładowe znaki wymiarowe:

−

Φ

– średnica; np.: Φ100,

−

R – promień; np.: R50,

−

□

– kwadrat; np.:□ 30,

−

SR – promień kuli np.: SR70,

−

S Φ – średnica kuli,

−

x – długość, grubość przedmiotu przedstawionego w jednym rzucie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Zasady wymiarowania.

Zasada niepowtarzania wymiarów.

Nie należy podawać tego samego wymiaru przedmiotu więcej niż jeden raz bez względu

ile rzutów należy wykonać, aby przedstawić przedmiot. Wymiar należy umieścić na tym
rzucie, na którym będzie najbardziej czytelny, zrozumiały i niezbędny dla potrzeb
konstrukcyjnych i technologicznych. Z reguły najwięcej wymiarów umieszcza się na rzucie
głównym gdyż on powinien zawierać najwięcej szczegółów.

Zasada pomijania wymiarów oczywistych.

Do wymiarów oczywistych zalicza się wymiary kątowe wynoszące 0° między liniami

równoległymi 90° między liniami prostopadłymi, podziałkę równomiernie rozmieszczonych
elementów na okręgu, jeśli podana jest liczba tych elementów, promień półokręgu łączącego
linie równoległe.

Zasada grupowania wymiarów.

Wymiary dotyczące tych samych szczegółów konstrukcyjnych np.: otworów, powinny

być zgrupowane najlepiej na jednym rzucie.

Zasada otwartych łańcuchów wymiarowych.

W łańcuchu wymiarowym należy pomijać jeden z wymiarów przyjęty jako wypadkowy.

Łańcuch wymiarowy przedmiotu to zespół wymiarów (ogniw łańcucha) określających
wzajemne położenie elementów geometrycznych przedmiotu, tworzących wraz z wymiarem
wypadkowym obwód zamknięty. Łańcuchy mogą tworzyć wymiary długościowe równoległe
i nierównoległe oraz wymiary kątowe. Ze względów praktycznych w łańcuchu wymiarowym
pomija się wymiar tego elementu geometrycznego, który z punktu widzenia konstrukcyjno-
technologicznego jest „mało ważny”. Najczęściej są to te elementy geometryczne przedmiotu,
które nie mają bezpośredniego wpływu na zasadę działania zespołu maszynowego i nie
współpracują bezpośrednio z innymi częściami urządzenia. Łańcuch wymiarowy musi być na
rysunku zawsze otwarty, natomiast, który z wymiarów pominąć, jest zawsze rzeczą
indywidualną dla każdego wymiarowanego przedmiotu.

Zasada wymiarowania od baz wymiarowych.

Wymiary różnych elementów geometrycznych przedmiotu należy podawać od przyjętych

baz wymiarowych. Baza wymiarowa to element geometryczny przedmiotu, płaszczyzna,
krawędź, oś symetrii, punkt, względem którego określa się położenie innych elementów
geometrycznych przedmiotu. O wyborze baz danych decydują wymagania konstrukcyjne,
wymagania technologiczne i wymagania pomiarowe. Z reguły jako bazy wymiarowe
przyjmuje się gładkie, obrobione i możliwie duże płaskie powierzchnie przedmiotu, główne
proste krawędzie przedmiotu, które wyznaczają jego zarys, główne płaszczyzny i osie
symetrii, środki otworów lub inne punkty o szczególnym znaczeniu.

Sposoby wymiarowania.

Wymiary przedmiotów można porządkować względem siebie w układzie szeregowym,

równoległym i mieszanym.

Wymiarowanie w układzie szeregowym, łańcuchowe.

Polega na ustawieniu poszczególnych wymiarów składowych w szeregu – jeden za

drugim. Stosuje się taki sposób wymiarowania, gdy należy określić położenie sąsiednich
elementów względem siebie. Przykład poniżej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

Rys. 33.Wymiarowanie w układzie szeregowym

Wymiarowanie w układzie równoległym

Polega na podawaniu wymiarów dla wszystkich elementów geometrycznych od jednej

bazy wymiarowej. Linie wymiarowe tworzą wtedy układ linii równoległych. Wymiarowanie
tego typu stosuje się do wymiarów liniowych i kątowych. Przykłady poniżej.

Rys. 34.Wymiarowanie w układzie równoległym. Wymiarowanie od jednej bazy

Rys. 35.Wymiarowanie kątowe

Wymiarowanie w układzie mieszanym

Jest połączeniem wymiarowania równoległego i szeregowego. Jest to najczęściej

stosowany sposób wymiarowania w praktyce. Stwarza dużo możliwości różnych kombinacji
rozmieszczania wymiarów. Przykłady poniżej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

Rys. 36.Wymiarowanie w układzie mieszanym

W praktyce stosuje się również określone zasady wymiarowania różnorodnych brył

geometrycznych np. graniastosłupów, powierzchni walcowych i kulistych oraz powierzchni
pochylonych i stożków. Wykonując wymiarowanie brył geometrycznych należy pamiętać
o zasadach wymiarowania promieni i długości boków, krawędzi teoretycznych oraz zarysów
krzywoliniowych. Ponad to przedmioty mające postać pręta i stały przekrój poprzeczny na
całej długości, zgodnie z PN-EN ISO 5261 można wymiarować i oznaczać w sposób
uproszczony. Oznaczenie jest symbolem graficznym odzwierciedlającym przekrój
poprzeczny pręta.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie elementy składają się na wymiar rysunkowy?

2.

Jakie są sposoby stosowania linii wymiarowych?

3.

Jakie są znaki graficzne ograniczające linie wymiarowe?

4.

Jakie znasz znaki symbole graficzne stosowane w wymiarowaniu rysunków? Wymień
i narysuj przynajmniej 5 przykładowych.

5.

Jakie znasz zasady wymiarowania?

6.

Jak brzmi zasad otwartych łańcuchów wymiarowych i co z tego wynika?

7.

Co to jest łańcuch wymiarowy?

8.

Na czym polega wymiarowanie w układzie szeregowym, równoległym i mieszanym?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na poniższym rysunku, wpisz liczby wymiarowe zgodnie z obowiązującymi zasadami?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wpisać liczby wymiarowe zgodnie z obowiązującymi zasadami na załączonym rysunku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przenieś wymiary z rzutu aksonometrycznego przedmiotu na jego rzuty prostokątne

odpowiednio je rozmieszczając i grupując.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przenieść wymiary z rzutu aksonometrycznego przedmiotu na jego rzuty prostokątne
odpowiednio je rozmieszczając i grupując.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wstaw odpowiednie znaki wymiarowe zastępując wprowadzone na rysunku opisy

słowne.

a)

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wstawić odpowiednie znaki wymiarowe zastępując wprowadzone na rysunku opisy
słowne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Przerysuj przedmioty płaskie przedstawione na rysunku w wielkościach zgodnych

z podanymi wymiarami. Nie powtarzaj zbędnych wymiarów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przerysować przedmioty płaskie przedstawione na rysunku w wielkościach zgodnych
z podanymi wymiarami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przybory rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić i opisać elementy składające się na wymiar rysunkowy?

2)

opisać sposoby stosowania linii wymiarowych?

3)

narysować przykłady znaków graficznych ograniczających linie
wymiarowe?

4)

podać przykłady znaków i symboli graficznych stosowanych
w wymiarowaniu rysunków?

5)

opisać zasady wymiarowania?

6)

wyjaśnić znaczenie zasady otwartych łańcuchów wymiarowych?

7)

objaśnić co to jest łańcuch wymiarowy?

8)

opisać na czym polega wymiarowanie w układzie szeregowym,
równoległym i mieszanym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

4.8.

Chropowatość powierzchni

4.8.1. Materiał nauczania

Na powierzchniach poddawanych obróbce części urządzeń występują zawsze drobne

nierówności w postaci wgłębień i wzniesień. W zależności od kształtu i rozmiarów
nierówności mówimy o falistości lub chropowatości powierzchni.
Falistość powierzchni – zbiór nierówności, będący składową powierzchni rzeczywistej
o charakterze przypadkowym lub zbliżonym do postaci okresowej, których odstępy znacznie
przewyższają odstępy chropowatości powierzchni.
Falistość powierzchni to występowanie powtarzających się regularnie wzniesień i wgłębień
powstających po obróbce.

Chropowatość powierzchni – elementy struktury geometrycznej powierzchni uformowane
w czasie procesu jej kształtowania, nie zawierające falistości i odchyłek kształtu.
Chropowatość to drobne nierówności powierzchni powtarzające się niezbyt regularnie
powstałe w trakcie obróbki. Im chropowatość powierzchni jest mniejsza, czyli im gładkość
powierzchni jest większa tym większa jest wytrzymałość przedmiotu na ścieranie.
W niektórych urządzeniach niezbędne jest uzyskanie niskiej chropowatości. Szczególnie jest
to ważne przy planowaniu i wykonywaniu elementów przedmiotów ortopedycznych i sprzętu
rehabilitacyjnego.
Wykonanie elementu zgodnie z zaleceniami technologicznymi odnośnie chropowatości jest
możliwe, jeżeli takie zalecenia znajdą się na rysunku. Oznaczenia na rysunkach klasy
chropowatości powinny byś zgodne z obowiązującymi normami. Do oznaczania
chropowatości powierzchni na rysunkach stosuje się trzy znaki pokazane na rys. 1.

Dopuszczalną chropowatość powierzchni należy określać na rysunkach tylko wtedy, gdy

jest to konieczne dla osiągnięcia żądanych własności użytkowych przedmiotu i tylko dla tych
powierzchni, które tego wymagają.

Jeżeli chropowatość ma być osiągnięta przy zastosowaniu określonej obróbki, to sposób

należy podać słownie nad dodatkową linią znaku chropowatości.

Znaki te rysuje się linią cienką i ich wysokość h powinna być w przybliżeniu równa

wysokości cyfr liczb wymiarowych, natomiast wysokość wpisywanych nad i obok tych
znaków liter i cyfr powinna wynosić ok. 2/3 h. Rysunek 37.

Rys. 37. Znaki chropowatości

Znaki chropowatości z rysunku 1 mają następujące zastosowania po uzupełnieniu ich
o niezbędne wytyczne zawarte w odpowiednich symbolach. Poniżej przykładowe sposoby
opisywania chropowatości powierzchni i wskazania sposobu jej uzyskiwania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

1)

W zbiorczym oznaczaniu, przykład oznaczenia dopuszczalnej chropowatości
powierzchni.

2)

Oznaczenie nakazuje zdjęcie warstwy materiału w celu uzyskania tej chropowatości.

3)

Chropowatość powierzchni ma zostać taka, jaka pozostała po obróbce w poprzednim
procesie technologicznym, np. odlewania.

4)

Uzyskanie wskazanej chropowatości musi odbyć się bez zdejmowania warstwy
materiału, np. przez dogniatanie, jest to znak zakazu zdejmowania materiału.

Gdy chropowatość powierzchni ma być uzyskana w trakcie obróbki podaje się słownie na nad
dodatkową linią znaku chropowatości. Przykłady poniżej.

Rys. 38. Oznaczenia chropowatości oraz: a), b) sposobu obróbki, c) zastosowania powierzchni

Rys. 39. Oznaczenie największej i najmniejszej dopuszczalnej chropowatości.

Oznaczanie chropowatości i falistości powierzchni określa Polska Norma – PN-89/M-01146

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest falistość powierzchni?

2.

Co to jest chropowatość powierzchni?

3.

Jak jest zbudowany znak chropowatości?

4.

Jakie informacje mogą być zapisywane na znaku chropowatości?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj znak chropowatości przedstawiający powierzchnię przeznaczoną do szlifowania

o największej dopuszczalnej chropowatość Rz 10.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

narysować znak chropowatości przedstawiający powierzchnię przeznaczoną do
szlifowania o największej dopuszczalnej chropowatość Rz 10.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

materiały i przyrządy rysunkowe,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Projektując gorset Jewetta wskazujesz wykonawcy dopuszczalną chropowatość

powierzchni. Dokonaj takiego zapisu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wskazać dopuszczalną chropowatość powierzchni.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić co to jest falistość powierzchni?

2)

wyjaśnić co to jest chropowatość powierzchni?

3)

narysować i wyjaśnić jak jest zbudowany znak chropowatości?

4)

określić co zawiera i jaką rolę spełnia znak chropowatości?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

4.9.

Tolerancja wymiarów, odchyłki, wymiary graniczne

4.9.1. Materiał nauczania

Tolerancja – dopuszczalny zakres zmienności wymiaru, liczbowo określony różnicą wymiaru
górnego i dolnego lub różnicą odchyłki górnej i dolnej.

Tolerowanie – podawanie odchyłek granicznych przy wymiarze nominalnym lub podawanie
wymiarów granicznych.

Układ tolerancji – znormalizowany układ tolerancji i odchyłek.

Pole tolerancji –obszar ograniczony wymiarem górnym i dolnym, przy graficznym
przedstawieniu.

Wymiar tolerowany – wymiar określony za pomocą wymiaru nominalnego i odchyłek lub
wymiaru nominalnego, symbolu odchyłki podstawowej i klasy dokładności, albo dwóch
wymiarów granicznych.

Wymiar nominalny – wymiar względem, którego określa się odchyłki graniczne.
Podstawowe oznaczenia niezbędne do wyjaśnienia zagadnień związanych z tolerancją
przedstawia rysunek 40.

Rys. 40. Wymiary brane pod uwagę przy obliczaniu tolerancji

Określenia poszczególnych oznaczeń z powyższego rysunku jak również zależności między
wielkościami opisywanymi przez te oznaczenia znajduje się w tabeli 2:

Tabela 2. Oznaczenia i terminologia związane z tolerowaniem wymiarów liniowych

Lp.

Symbol

literowy

Termin

Zależności

Określenia

1

D

Wymiar nominalny

-

Wymiar względem którego
określa się odchyłki graniczne

2

D

0

Wymiar nominalny otworu

-

3

D

w

Wymiar nominalny wałka

-

Wymiary z których wynikają
wymiary graniczne, przez
podanie odchyłki górnej
i dolnej

4

B

Wymiar graniczny górny

-

Dopuszczalny, skrajny wymiar
elementu

5

B

0

Wymiar górny otworu

-

Wymiar największy
dopuszczalny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

6

B

w

Wymiar górny wałka

-

Wymiar najmniejszy
dopuszczalny

7

A

Wymiar graniczny dolny

-

Dopuszczalny, skrajny wymiar
elementu

8

A

0

Wymiar dolny otworu

-

Wymiar najmniejszy
dopuszczalny

9

A

w

Wymiar dolny wałka

-

Wymiar najmniejszy
dopuszczalny

10

ES

Odchyłka górna otworu

ES = B

0

- D

0

Odchyłka graniczna stanowiąca
różnicę wymiaru górnego
i odpowiadającego mu
wymiaru nominalnego otworu

11

es

Odchyłka górna wałka

es = B

w

- D

w

Odchyłka graniczna stanowiąca
różnicę wymiaru górnego i
odpowiadającego mu wymiaru
nominalnego wałka

12

EI

Odchyłka dolna otworu

EI = A

0

- D

0

Odchyłka graniczna stanowiąca
różnicę wymiaru dolnego
i odpowiadającego mu
wymiaru nominalnego otworu

13

ei

Odchyłka dolna wałka

ei = A

w

- D

w

Odchyłka graniczna stanowiąca
różnicę wymiaru dolnego i
odpowiadającego mu wymiaru
nominalnego wałka

14

T

Tolerancja

-

Oznaczenia tolerancji

15

IT

Tolerancja normalna

-

Oznaczenie tolerancji należącej
do układu pasowań i tolerancji
ISO

16

T

0

Tolerancja otworu

T

0

= B

0

- A

0

T

0

= ES - EI

Różnica wymiaru górnego
i dolnego lub różnica odchyłki
górnej i dolnej otworu

17

T

w

Tolerancja wałka

T

w

= B

w

- A

w

T

w

= es - ei

Różnica wymiaru górnego
i dolnego lub różnica odchyłki
górnej i dolnej wałka

18

Linia

zerowa

Linia względem, której określa się odchyłki i tolerancje przy przedstawianiu graficznym
wymiarów granicznych i pasowań, jest to prosta reprezentująca wymiar nominalny

Na rysunku niejednokrotnie konieczne jest podanie dopuszczalnych odchyłek kształtów

poszczególnych powierzchni i odchyłek położenia pewnych powierzchni względem innych.
Założony, a więc pożądany obraz przedmiotu w języku technicznym określa się mianem
obrazu nominalnego. Jest to obraz geometrycznie idealny, którego kształt i wymiary
określone zostały w dokumentacji technicznej.

Przedmiot rzeczywisty wykonany na podstawie rysunku prawie nigdy nie odpowiada

obrazowi nominalnemu. Różnice, spowodowane różnymi czynnikami, mogą dotyczyć
wymiarów liniowych i kątowych, kształtu, stanu powierzchni itp.
Różnice między obrazem nominalnym a stanem rzeczywistym nie mogą być dowolnie duże.
Są w związku z tym zawsze określone podawane w formie wymiarów granicznych
dopuszczalnych, najmniejszego i największego, przede wszystkim na rysunkach
wykonawczych. Przykładem może być określenie wymiaru wykonywanego przedmiotu
o kształcie walca i wymiarze $55. Zastosowana obróbka, kwalifikacje wykonawcy i wiele
innych czynników mogą nie sprostać wykonaniu idealnego kształtu i wymiaru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

Lepszym rozwiązaniem jest podanie na rysunku dwóch wymiarów granicznych
dopuszczalnych - najniższego i najmniejszego - między którymi powinny się mieścić
wymiary rzeczywiste gotowych wyrobów, np.: $55.50 i $54.50.

Znormalizowane wartości tolerancji i odchyłek granicznych, zgodnie z PN-EN-20286-1

tworzą tzw. układ tolerancji (dla wymiarów nominalnych do 3150 mm). Między innymi
norma ta stanowi, że:
1.

Zakres wymiarów nominalnych do 3150 mm jest podzielony na 21 przedziałów.

W określonym przedziale wymiarów nominalnych tolerancja normalna lub odchyłka
podstawowa jest wartością stałą.

2.

Położenie pola tolerancji względem linii zerowej określa tzw. odchyłka podstawowa.

Odchyłka podstawowa to ta, która jest bliższa linii zerowej. Wartość odchyłki podstawowej

decyduje o położeniu pola tolerancji względem linii zerowej. Dla odchyłek normalnych
położenie odchyłek podstawowych oznacza się symbolami literowymi:

−−−−

dla otworów: A, B, C ... w kierunku malejącej wartości,

−−−−

dla wałków a, b, c ... w kierunku rosnącej wartości.

3.

Obowiązuje 20 klas dokładności, które oznacza się symbolami cyfrowymi: 01; 0; 1;
2,….do 18 w kierunku malejącej dokładności. Klasa dokładności decyduje o wartości
tolerancji. Dla określonego przedziału wymiarów nominalnych wyższej liczbowo klasie
dokładności odpowiada większa wartość tolerancji normalnej IT, np.: dla przedziału
wymiarów nominalnych od 50–80 mm IT 7< IT 9< IT 12<IT16 bo 30<74<300<2200.

Przykład podany na podstawie normy PN-EN 20286-1, zawierającej określenia przedziałów
wymiarów nominalnych oraz tolerancje normalne i odchyłki podstawowe.

Projektowanie i konstruowanie wymaga niejednokrotnie obliczenia sumy lub różnicy

wymiarów występujących w łańcuchach wymiarowych a to wymaga obliczenia tolerancji
wymiaru wynikowego. Sumuje się, więc i odejmuje wymiary tolerowane.

Zasady dodawania wymiarów tolerowanych:
1)

równanie wymiaru nominalnego wynikowego : X = A + B;

2)

równania odchyłek wymiaru wynikowego:

dolnej: x

1

= a

1

+ b

1

górnej: x

2

= a

2

+ b

2

;

3)

równanie tolerancji wymiaru wynikowego: T

x

= x

2

– x

1

;

lub T

x

= T

A

+ T

B

4)

ogólne równanie wymiaru wynikowego wraz z odchyłkami:

X

x2

/

x1

= A

a2

/

a1

+ B

b2

/

b1

= (A + B)

a2 +b2

/

a1 +b1

Przy większej liczbie wymiarów tolerowanych równanie obejmuje wszystkie na zasadzie, np:
+C

c2

/

c2;

Zasady odejmowania wymiarów tolerowanych:
1)

równanie wymiaru nominalnego wynikowego: X = A - B;

2)

równania odchyłek wymiaru wynikowego:

dolnej: x

1

= a

1

– b

2

górnej: x

2

= a

2

+ b

1

;

3)

równanie tolerancji wymiaru wynikowego:

T

x

= x

2

– x

1

;

lub T

x

= T

A

+ T

B

4)

ogólne równanie wymiaru wynikowego wraz z odchyłkami:

X

x2

/

x1

= A

a2

/

a1

- B

b2

/

b1

= (A - B)

a2 +b1

/

a1 –b2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest tolerancja a co to jest tolerowanie?

2.

Wyjaśnij pojęcie wymiaru tolerowanego i wymiaru nominalnego.

3.

Co to jest tolerancja?

4.

Co to jest odchyłka?

5.

Co to jest wymiar graniczny?

6.

Jak oblicza się odchyłki wymiaru wynikowego?

4.9.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz sumę wymiarów tolerowanych i tolerancję tej sumy dla następujących wymiarów:

A

a2

/

a1

= 25

+0.04

/

+0.01 ;

B

b2

/

b1

= 35

+0.01

/

-0.03 ;

C

c2

/

c1

= 40

-0.02

/

-0.04 ;

D

d2

/

d1

= 45

-0.03

/

-0.06

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obliczyć sumę wymiarów tolerowanych i tolerancję tej sumy dla podanych wymiarów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Oblicz wymiar nominalny oraz tolerancję wymiaru wynikowego A + B + C;

A

a2

/

a1

= 25

+0.10

/

+0.20 ;

B

b2

/

b1

= 15

+0,30

/

-0.15 ;

C

c2

/

c1

= 20

+0.02

/

+0.10

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obliczyć wymiar nominalny oraz tolerancję wymiaru wynikowego A + B + C.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić co to jest tolerancja?

2)

określić pojęcie tolerowanie?

3)

wyjaśnić różnicę między wymiarem tolerowanym, wymiarem
granicznym a wymiarem nominalnym?

4)

określić co to jest odchyłka?

5)

dokonać obliczenia tolerancji?

6)

obliczyć wymiary graniczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

4.10.

Rodzaje pasowań i ich oznaczenia

4.10.1. Materiał nauczania

Maszyny, urządzenia, zespoły i podzespoły maszynowe są złożone z wielu części. Dwie

części, funkcjonalnie sobie podporządkowane, tworzą zespół maszynowy, w którym:

−

jeden z wymiarów jest wymiarem wewnętrznym

−

drugi z wymiarów jest wymiarem zewnętrznym

Obie części mają wspólny wymiar współpracy - wymiar nominalny.
Zespół części o wspólnym wymiarze nominalnym oraz skorelowanych wymiarach np.:
otworu i wałka tworzy pasowanie.
Pojęcia, określenia, oznaczenia i zależności dotyczące pasowań są zawarte w PN-EN 20286-1.

Pasowanie to charakter współpracy tolerowanego otworu i tolerowanego wałka,
uwarunkowany różnicą wymiarów obu tych elementów przed ich połączeniem.

Wspólny wymiar współpracy obu części nazywa się wymiarem nominalnym pasowania.

Luz i wcisk.
Kojarzone części - otwór i wałek - mają wspólny wymiar nominalny, ale niekoniecznie
wspólny wymiar zaobserwowany (zmierzony). Jeżeli wymiar kojarzonego otworu jest
większy od wymiaru wałka, to różnica ich wymiarów tworzy luz (rys. 41).

Rys. 41. Luz

Luz, symbol S - jest to dodatnia różnica wymiaru otworu i wałka przed ich połączeniem, gdy
ś

rednica wałka jest mniejsza niż średnica otworu (Rys 42).

S = D

0

- D

w

S- luz

D

0

– średnica otworu; D

w

– średnica wałka

Przykład - D

0

= 25.00, D

w

= 24.45; S = D

0

- D

w

=

25.00 – 24.45 = 0.55

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

Rys. 42. Symbole określające luzy

Luzy graniczne (rys 43)

1)

największy – S

max

- dodatnia różnica wymiaru górnego otworu i wymiaru dolnego wałka

wpasowaniu luźnym i mieszanym

S

max

= B

0

- A

w

lub S

max

= ES – ei gdy (ES >ei)

2)

najmniejszy - S

min

dodatnia różnica wymiaru dolnego otworu i górnego wałka

w pasowaniu luźnym

S

min

= A

0

- B

w

lub S

min

= EI – es gdy (EI >es)

Rys. 43. Luzy graniczne

Gdy wymiar otworu jest mniejszy od wymiaru wałka, to w połączeniu nastąpi wcisk (rys. 44).

Rys. 44. Wcisk

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

60

Wcisk, symbol N - jest to ujemna różnica wymiarów otworu i wałka przed ich połączeniem,
gdy średnica wałka jest większa niż średnica otworu (rys. 45).

Rys. 45. Symbole stosowane do oznaczenia „wcisku”

N = - (D

0

- D

w

) gdy D

0

< D

w

, gdzie D

0

– średnica otworu; D

w

– średnica wałka

Przykład: D

0

= 30.10; D

w

=50.20;

N= - (30.10 – 50.20) = -(- 0.10) = 0.10 (wcisk występuje gdy różnica wymiarów otworu
i wałka jest ujemna, stąd wartość tej różnicy jest dodatnia)

Wciski graniczne (rys 46)

1)

największy, N

max ,

ujemna różnica wymiaru dolnego i górnego wałka przed ich

połączeniem w pasowaniu ciasnym i mieszanym;

N

max

= - (A

0

- B

w

); lub N

max

= -(EI - es) gdy EI < es

2)

najmniejszy, N

min,

ujemna średnica wymiaru górnego i wymiaru dolnego wałka

w pasowaniu ciasnym;

N

min

= - (B

0

- A

w

); lub N

min

= -(ES - ei) gdy ES < ei

Rys. 46. Wciski graniczne

Luz i wcisk decydują o tym czy pasowanie jest luźne, ciasne czy mieszane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

61

Klasyfikację pasowań można przedstawić również za pomocą wskaźnika pasowania.

Ogólny wskaźnik pasowania P, zależy od odchyłek granicznych. Przyjmuje też wartości
graniczne P

max

i P

min .

Wskaźnik pasowania może być ujemny, dodatni lub równy zeru.

Oblicza się go P

max

= +/- (ES – ei) lub P

min

= +/- (EI – es);

Wskaźnik pasowania może być dodatni, ujemny lub równy zeru. Jeśli P = 0 to w połączeniu
nie występuje ani wcisk ani luz.

Pasowanie luźne – wymiar dolny otworu A

0

jest większy od wymiaru górnego wałka B

w.

Wskaźnik pasowania P

max

i P

min

jest dodatni (> 0).

Pasowanie ciasne – wymiar dolny otworu jest mniejszy od wymiaru górnego wałka.
Wskaźnik pasowania P

max

i P

min

jest ujemny (< 0).

Pasowanie mieszane – wymiary górne i dolne wałków i otworów są takie, że może
powstawać zarówno luz jak i wcisk. Wskaźnik pasowania P

max

jest dodatni a P

min

jest

ujemny.
Tolerancja pasowania – suma tolerancji otworu i wałka.
T

p

= T

0

- T

w

lub różnica wskaźników pasowania T

p

= P

max

– P

min

Wartości ES, EI, es i ei – wartości liczbowe odchyłek podstawowych odpowiadające
przyjętym polom tolerancji zgodnie z obowiązującymi normami są w nich zamieszczone
i wykorzystywane przez konstruktorów i wykonawców części maszyn i urządzeń.
Zapis pasowania na rysunku zawiera następujące informacje:
1)

informacja o polu tolerancji otworu:

−−−−

wspólny wymiar nominalny np.: 50,

−−−−

symbol odchyłki podstawowej otworu – H,

−−−−

klasa dokładności otworu – np.: 7,

2)

informacja o polu tolerancji wałka:

−−−−

symbol odchyłki podstawowej wałka – d,

−−−−

klasa dokładności wałka – np.: 8.

Zapis przedstawia się następująco: 50 H7/d8
Na podstawie symboli i wskaźników zawartych w PN-EN 20286-1, jest to oznaczenie
informujące o pasowaniu luźnym. Na rysunkach konstrukcyjnych podawane są oznaczenia
pasowania w różny sposób. Pole tolerancji może być zapisane symbolicznie i liczbowo.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest pasowanie?

2.

Jakie są rodzaje pasowań i jak się je określa?

3.

Co to jest luz?

4.

Co to jest wcisk?

5.

Co to jest wskaźnik pasowania?

6.

Jakie informacje zawiera symbol na rysunku określający pasowanie?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz luzy graniczne dla wymiaru Φ 52H8/d8, przy założeniu, ze według normy

odchyłki graniczne dla wymiaru Φ52 wynoszą:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

62

Dla otworu: ES = + 46 µm = 0,046 mm

EI = 0

Dla wałka

es = - 0.100 mm;

ei = - 0.146;

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obliczyć luzy graniczne dla podanych wymiarów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Oblicz wskaźniki pasowania $35H6/k5, przy założeniu, że odchyłki wynoszą

Dla otworu: ES = + 16 µm = 0,016 mm

EI = 0

Dla wałka

es = + 0.013 mm,

ei = + 0.002.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obliczyć wskaźnik pasowania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.10.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zdefiniować pasowanie?

2)

wymienić i opisać rodzaje pasowań?

3)

określić co to jest luz?

4)

opisać co to jest wcisk?

5)

wyjaśnić co to jest wskaźnik pasowania?

6)

dokonać obliczeń podstawowych parametrów pasowania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

63

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Dokumentacja techniczna określonego wyrobu zawiera
a)

rysunki

konstrukcyjne

wybranych

elementów

oraz

instrukcje

dotyczące

przeprowadzania zabiegów kontrolnych i sposobu transportu.

b)

rysunki konstrukcyjne wszystkich elementów i zespołów wyrobu oraz wskazówki
wykonawcze w postaci planów operacyjnych i informacji niezbędnych do obróbki
i montażu, instrukcje dotyczące przeprowadzania zabiegów kontrolnych, sposobu
transportu, konserwacji i napraw.

c)

rysunki konstrukcyjne zespołów wyrobu, wskazówki wykonawcze w postaci planów
operacyjnych oraz instrukcje dotyczące konserwacji i napraw.

d)

instrukcje dotyczące przeprowadzania zabiegów kontrolnych, sposobu transportu,
konserwacji i napraw oraz rysunki konstrukcyjne wszystkich elementów.

2.

Dokumentacja konstrukcyjna zawiera
a)

instrukcje obróbki cieplnej, instrukcje obróbki powierzchni, instrukcje montażu,
karty kalkulacyjne, spisy urządzeń i narzędzi niezbędnych do wykonania danego
wyrobu, rysunki wykonawcze części, warunki techniczne odbioru, rysunek ofertowy
wyrobu, karty technologiczne, instrukcje obróbki.

b)

rysunki złożeniowe całości wyrobu z podanymi warunkami technicznymi, rysunki
złożeniowe poszczególnych zespołów, rysunki wykonawcze części, warunki
techniczne odbioru, dokumentację techniczno – ruchową, rysunek ofertowy wyrobu,
karty technologiczne, instrukcje obróbki.

c)

załażenia konstrukcyjne, warianty rozwiązań, szkice, obliczenia sprawdzające, wyniki
analizy wykreślnej, schematy strukturalne i kinematyczne, schematy montażowe
połączeń, rysunki złożeniowe całości wyrobu z podanymi warunkami technicznymi,
rysunki złożeniowe poszczególnych zespołów, rysunki wykonawcze części, warunki
techniczne odbioru, dokumentację techniczno – ruchową, rysunek ofertowy wyrobu.

d)

karty technologiczne, instrukcje obróbki, instrukcje uzbrojenia-ustawienia narzędzi
i przyrządów na stanowiskach pracy, instrukcje obróbki cieplnej, instrukcje obróbki
powierzchni, instrukcje montażu, karty kalkulacyjne, spisy urządzeń i narzędzi
niezbędnych do wykonania danego wyrobu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

64

3.

W procesie projektowania i produkcji niezbędny jest rysunek, dlatego, że
a)

jest on podstawowym sposobem przekazywania informacji między konstruktorem
jakiegoś urządzenia a jego wykonawcą bądź użytkownikiem, dokładnie wskazuje jak ma
wyglądać ten przedmiot po jego wykonaniu, określa budowę i zasadę działania różnych
maszyn i urządzeń, jest powszechnym i niezbędnym środkiem porozumiewania się
wszystkich pracowników związanych i zatrudnionych w procesie produkcyjnym.

b)

dokładnie wskazuje jak ma wyglądać ten przedmiot po jego wykonaniu, określa
budowę i zasadę działania różnych maszyn i urządzeń.

c)

jest językiem, którym porozumiewają się inżynierowie i technicy wszystkich krajów.

d)

jest on podstawowym sposobem przekazywania informacji między konstruktorem
jakiegoś urządzenia a jego użytkownikiem.

4.

Szkic to rysunek przedstawiający
a)

zasady działania lub budowy mechanizmu, maszyny, urządzenia.

b)

teren i zakres robót budowlanych w stosunku do planu urbanistycznego albo
podobnego dokumentu.

c)

rozmieszczenie maszyn, urządzeń lub instalacji.

d)

określony przedmiot, wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce.

5.

Ołówki 2H, 3H i 4 H to ołówki
a)

miękkie.

b)

ś

rednio-twarde.

c)

twarde.

d)

do szkicowania.

6.

Normalizacja to
a)

ogólnie przyjęta zasada.

b)

sposób postępowania w określonej dziedzinie.

c)

opracowywanie i wprowadzanie w życie norm.

d)

reguła, wzór, przepis.

7.

Oznaczenie polskiej normy wprowadzającej normę europejską i będącej wprowadzeniem
normy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej rozpoczyna się oznaczeniem
a)

PN-EN….

b)

PN…

c)

EN ISO ...

d)

PN-EN ISO ...

8.

Rzutowanie aksonometryczne polega na
a)

przedstawieniu graficznym przedmiotu w określonej podziałce, wykonanym według
ustalonego sposobu rzutowania, zgodnie z ogólnymi zasadami rysunku technicznego.

b)

wyznaczaniu rzutów prostokątnych przedmiotu na wzajemnie prostopadłych
rzutniach, przy założeniu, ze przedmiot znajduje się między obserwatorem i rzutnią.

c)

odwzorowywaniu, według którego figurze geometrycznej płaskiej lub przestrzennej jest
przyporządkowana figura płaska przedstawiona w danej płaszczyźnie rzutu w taki sposób,
ż

e przez każdy punkt figury geometrycznej przechodzi prosta rzutująca, a punkty

przecięcia tych prostych z płaszczyzną rzutów wyznaczają tę figurę geometryczną.

d)

rzutowaniu równoległym przedmiotu umieszczonego w przestrzeni ograniczonej trzema
wzajemnie prostopadłymi płaszczyznami, tworzącymi układ osi aksonometrycznych
i umieszczonymi dowolnie w stosunku do płaszczyzny rzutów (płaszczyzny rysunku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

65

9.

Poniży rysunek przedstawia rozstaw osi w
a)

aksonometrii izometrycznej.

b)

aksonometrii dimetrycznej.

c)

rzutowaniu prostokątnym.

d)

aksonometrii ukośnej.

10.

Przeanalizuj wykonane zestawy rzutów prostokątnych, przedstawionego przedmiotu,
odpowiedz, który rysunek jest prawidłowo wykonany i wskaż prawidłową odpowiedź
a)

a.

b)

b.

c)

c.

d)

ż

aden rysunek nie przedstawia prawidłowo wykonanych rzutów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

66

11.

Wskaż prawidłowo wykonany rzut przekroju A- A
a)

1.

b)

2.

c)

3.

e)

4.

12.

Masz narysowane dwa rzuty określonego przedmiotu. Powinieneś narysować rzut trzeci.
Który z proponowanych rzutów trzecich jest właściwy
a)

a.

b)

b.

c)

c.

d)

ż

aden z proponowanych rzutów nie jest prawidłowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

67

13.

Przeanalizuj rysunek. W rzucie z przodu przedmiot pokazany jest w przekroju
wzdłużnym. Dobierz prawidłowo wykonany jako przekrój poprzeczny trzeci rzut
prostokątny
a)

a.

b)

b.

c)

c.

d)

ż

aden rzut nie jest prawidłowy.

14.

Wskaż, które określenie rodzaju rzutów jest nieprawidłowe.
a)

przekroje - to rzut odzwierciedlający wewnętrzny zarys przedmiotu.

b)

kład - to zarys figury geometrycznej powstałej w wyniku przecięcia przedmiotu
płaszczyznami przekroju z uwzględnieniem zarysów i krawędzi leżących poza tą
płaszczyzną.

c)

widoki - to rzuty odzwierciedlające zewnętrzny zarys przedmiotu.

d)

rzut – przedstawienie graficzne przedmiotu w określonej podziałce, wykonane
według ustalonego sposobu rzutowania, zgodnie z ogólnymi zasadami rysunku
technicznego.

15.

Wartości wymiarów na rysunku technicznym podawane są
a)

w centymetrach.

b)

w mikronach.

c)

w metrach.

d)

w milimetrach.

16.

Jeżeli na rysunku pojawi się poniższy znak to będzie oznaczało, że

a)

materiał należy oszlifować aby uzyskać wskazaną chropowatość.

b)

chropowatość powierzchni ma zostać taka jaka pozostała po obróbce w poprzednim
procesie technologicznym.

c)

należy wykonać zdjęcie warstwy materiału poprzez toczenie.

d)

dopuszczalna chropowatość wynosi zero.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

68

17.

Chropowatość powierzchni wpływa na jej wytrzymałość na ścieranie. Jak?
a)

chropowatość powierzchni nie ma w ogóle wpływu na jej wytrzymałość na ścieranie.

b)

im chropowatość powierzchni jest mniejsza, czyli im gładkość powierzchni jest
większa tym większa jest wytrzymałość przedmiotu na ścieranie.

c)

im większa jest chropowatość tym większa jest odporność powierzchni na ścieranie.

d)

powierzchnia jest przyjemniejsza w dotyku i to jest najważniejsze.

18.

Obliczenia tolerancji wymiaru wynikowego dokonuje się poprzez
a)

dodawanie wszystkich wymiarów znajdujących się w łańcuchu wymiarowym.

b)

obliczenie średniej wszystkich wymiarów tolerowanych.

c)

dodawanie wszystkich odchyłek górnych.

d)

zastosowanie równania tolerancji wymiaru wynikowego według którego wynikowy
wymiar tolerancji jest sumą tolerancji wymiarów tolerowanych.

19.

Jeśli na rysunku wykonawczym będzie zapis IT oraz oznaczenie

to dokładne wyjaśnienie będzie brzmiało:
a)

jest to informacja o wielkości tolerancji kąta zawarta w informacji technicznej.

b)

jest to tolerancja normalna, należącej do układu pasowań i tolerancji ISO.

c)

jest to tolerancja wynosząca + 0.25°, -0.25° dla kąta 15 .

d)

jest to tolerancja normalna, należącej do układu pasowań i tolerancji ISO wynosząca
+ 0.25°, -0.25 dla kąta 15 .

20.

Pasowanie to
a)

charakter współpracy tolerowanego otworu i tolerowanego wałka, uwarunkowany
różnicą wymiarów obu tych elementów przed ich połączeniem.

b)

dobieranie wielkości wałka do wielkości otworu.

c)

szlifowanie części współpracujących ze sobą na określony wymiar.

d)

dodatnia różnica wymiaru otworu i wałka przed ich połączeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

69

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Posługiwanie się dokumentacja techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

70

6.

LITERATURA

1.

Araminowicz E., Bednarek M., Faron J., Idzi K., Przybyłowska Łomnicka A., Wybór
testów PWN Warszawa 1999

2.

Buksiński T.: Szpecht A.: Rysunek techniczny. W S i P, Warszawa 2004

3.

Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. W S i P, Warszawa 2004

4.

Potyński A.: Podstawy technologii i konstrukcji mechanicznych. W S i P, Warszawa
2004

5.

Rutkowski A.: Części maszyn. W S i P, Warszawa 2004

6.

Siuta W.: Mechanika techniczna. W S i P, Warszawa 2000