Pomian Krzysztof

Abrazyjny i sedymentacyjny model procesu dziejowego

według Profesora Krzysztofa Pomiana

Proces dziejowy można rozumieć dwojako.

W pierwszym rozumieniu zmiany, które za każdym razem wnosi przyszłość, gdy staje się

teraźniejszością, są zaprzeczeniem przeszłości: przekreślają ją, wycierają, usuwają, rozpraszają i
miażdżą, aż zostają po niej tylko martwe szczątki upodobnione do siebie i pozbawione
jakiegokolwiek znaczenia. Takie rozumienie procesu dziejowego jest wbudowane w różne
współczesne odmiany sceptycyzmu i nihilizmu.

W drugim rozumieniu przeszłość różni się wprawdzie od teraźniejszości tym, że jest

nieuchronnie ułomna, niepełna i wyrwana z kontekstu, jednak pozostaje – choć w kształtach innych
niż te, które miała, gdy sama była teraźniejszością – obecna po tym, jak stała się przeszłością
właśnie. Jest wbudowana w naszą cielesność i wrażliwość oraz dążenia, zachowania, nawyki,
wierzenia, przekonania, pojęcia, rozumowania i wyobrażenia, i wywiera przeto na nasze
teraźniejsze poczynania wpływ, którego zazwyczaj nie uświadamiają sobie ci, którzy mu ulegają.

Do myślowego zobrazowania obu tych ujęć procesu dziejowego Krzysztof Pomian

posługuje się metaforą geologiczną: pierwsze rozumienie dziejów przypomina proces abrazji,
drugie – proces sedymentacji.

A b r a z j a to niszczenie stromego wybrzeża spowodowane uderzeniami fal i tarciem

niesionych przez nie głazów, żwiru i piasku. Takie rozumienie procesu dziejowego może
koegzystować zarówno z przekonaniem o postępowym charakterze dziejów, jak i z tym, które widzi
w nim regres. W pierwszym wypadku przeszłość będzie się uważać za gorszą pod pewnymi lub
wszystkimi względami od teraźniejszości, a tę – za gorszą od przyszłości, w drugim odwrotnie. Ale
oba są zgodne co do tego, że przeszłość – pomijając zdarzenia niedawne, które żyją jeszcze w
pamięci – znikła w tym sensie, że przestała być czynna, gdyż pozostawiła po sobie tylko bezładne i
bezkształtne okruchy.

S e d y m e n t a c j a to proces osadzania się pod wpływem siły ciężkości materiałów

naniesionych przez wiatr, lodowce, wody płynące, zawieszonych lub rozpuszczonych w wodzie
morskiej lub jeziornej, prowadzący do powstawania różnego rodzaju skał osadowych. Jest to zatem
proces nakładania się na siebie kolejnych warstw, w którym późniejsze odciskają się na
wcześniejszych niszcząc je do pewnego stopnia i przetwarzając, a zarazem zachowują je i podlegają
ich zwrotnemu oddziaływaniu. W takim sedymentacyjnym rozumieniu procesu dziejowego
przeszłość na różne sposoby uobecnia się w teraźniejszości i, co więcej, jest w niej czynna. Zatem
rolą historii będzie teraz badanie przeszłości od chwili, gdy stała się przeszłością właśnie,
zostawiając ślady, dokumenty i narracje, za których pośrednictwem może być poznawana. Jest nią
ustalanie, jak przeszłość funkcjonowała w przedziale czasowym, który nas od niej dzieli i jak
funkcjonuje w naszej teraźniejszości. Jest nią opisywanie różnych odmian jej obecności i badanie
ich wzajemnych uzależnień oraz wydobywanie na jaw tych, które pozostają poza zasięgiem
świadomej kontroli.

Nie sposób kształtować przyszłości świadomie, gdy neguje się obecność wśród nas

przeszłości i postępuje tak, jak gdyby nie wywierała ona na nas żadnego wpływu, pozwalając jej
przeto powodować nami bez naszej wiedzy, a nawet ze złudnym poczuciem, że jesteśmy autorami
naszych czynów. I nie sposób kształtować przyszłości świadomie, gdy nie zna się własnej
przeszłości, gdy się jej nie rozumie, gdy rzutuje się na nią teraźniejsze przesądy i zapoznaje przeto
jej cechy wyróżniające.

Na podstawie wykładu wygłoszonego podczas uroczystości nadania Krzysztofowi Pomianowi (ur. 1934),

emerytowanemu Profesorowi Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, tytułu Doktora Honoris Causa

Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w dniu 24 września 2003 roku.