FUNKCJE EKOLOGICZNE PARKÓW MIEJSKICH

ECOLOGICAL FUNCTIONS OF URBAN PARKS

Abstract:

The goal of the study was to identify and estimate the ecological functions of

urban parks using the geoecological methods. In the work were analysed: dependence
between parks’ origin, position in the city and natural landscape’s components. The Hyde
Park in London, Tiergarten in Berlin, Clara Zetkin Park in Leipzig and ¸azienki Królewskie
in Warsaw constituted the objects of study. Two kind of parks with different ecological
function where shown, one of them with lawn predomination, one with trees predomination.
The second one has the most effective ecological functions (climate, biotic, soils,
hydrological, pollution absorption). The results of the work can be extrapolated to others
parks situated in valley landscape, in European cities, worm temperature climate, in the zone
with deciduous forest.

Key words:

urban park, ecological functions

S∏owa kluczowe:

park miejski, funkcje ekologiczne

WST¢P

Park stanowi obiekt, który wykorzystuje warunki naturalne, charakteryzuje si´ ro-

ÊlinnoÊcià urzàdzonà oraz infrastrukturà umo˝liwiajàcà wypoczynek (aleje, place za-
baw, boiska, ∏awki, kawiarnie). Dzi´ki cz´Êciowo zachowanej strukturze przyrodniczej
pe∏ni zazwyczaj funkcje ekologiczne. W dyskusji nad rolà parków w mieÊcie najcz´Êciej
rozpatruje si´ aspekt spo∏eczny. SpoÊród funkcji ekologicznych zwykle analizowana
jest funkcja klimatyczna, chocia˝ zaznaczyç trzeba, ˝e szczegó∏owe badania nad kom-
pleksowo ujmowanymi formami funkcjonowania parków uprawiane sà rzadko, a takie
w∏aÊnie opracowania mogà pomóc w optymalnym kszta∏towaniu parków.

Funkcja ekologiczna rozumiana jest jako relacja mi´dzy organizmami a Êrodowi-

skiem. Do g∏ównych funkcji ekologicznych zaliczane sà: funkcja ekologiczna gleb,
funkcja hydrologiczna, klimatyczna, biotyczna i funkcja poch∏aniania zanieczyszczeƒ
(Wójcicka 1971, Hejmanowski 1989, Matuszkiewicz 1993, Czerwieniec, Lewiƒska
1996, Chmielewski 1996, Mierzejewska, Parysek 1998, Marks 1989 za Pietrzakiem
1998). Funkcje te nale˝y postrzegaç w sposób holistyczny. Ich wzajemne relacje mo-

Iwona Szumacher

Zak∏ad Geoekologii,
Wydzia∏ Geografii i Studiów Regionalnych
Uniwersytet Warszawski

Warszawa 2005

Prace i Studia Geograficzne

Tom 36

ss. 107–120

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 107

gà mieç charakter pozytywny lub negatywny. Zawsze przy ocenie danej funkcji nale-
˝y braç pod uwag´ pozosta∏e (rys. 1). Celem prezentowanej pracy jest identyfikacja
i ocena funkcji ekologicznych wybranych parków miejskich przy u˝yciu metod stoso-
wanych w geoekologii.

Funkcje ekologiczne parków. Funkcja klimatyczna parków miejskich polega na ∏a-

godzeniu wyspy ciep∏a, czyli obni˝aniu temperatury powietrza i zwi´kszaniu jego uwil-
gotnienia oraz na kszta∏towaniu korzystnej cyrkulacji powietrza w mieÊcie (Wójcicka
1971, Kopacz-Lembowicz, 1978, Kossowska-Cezak 1978, Martyn 1978, Flemming
1983, Hejmanowski 1989, Czerwieniec, Lewiƒska 1996, Yannas 1998). Funkcja biotycz-
na polega na kszta∏towaniu warunków ˝ycia organizmów (roÊlin, zwierzàt, cz∏owieka),
ochronie bogactwa genetycznego i cennych (zw∏aszcza rodzimych) gatunków flory
i fauny, introdukcji nowych gatunków, zdolnoÊci do produkcji biomasy i jej odtwarza-
nia, mo˝liwoÊci przenikania gatunków (Matuszkiewicz 1993). Funkcja ekologiczna gleb
zale˝y od: obiegu wody, obiegu geochemicznego, rozprzestrzeniania si´ zbiorowisk ro-
Êlinnych. Funkcja ta polega na dostawie zwiàzków od˝ywczych, wody i powietrza roÊli-
nom, filtrowaniu, buforowaniu i transformowaniu szkodliwych substancji chemicznych
oraz tworzeniu siedlisk dla roÊlin (Kowalik 2001 za Blum 1999). Dzia∏alnoÊç cz∏owieka
os∏abia, bàdê wzmacnia t´ funkcj´. Funkcja hydrologiczna polega na retencji wody, re-
gulacji odp∏ywu, ochronie wód gruntowych i zapewnieniu wody dost´pnej organizmom.
Funkcja poch∏aniania zanieczyszczeƒ polega na zdolnoÊci szaty roÊlinnej i gleb do za-
trzymywania cz´Êci substancji gazowych i py∏owych zawartych w powietrzu i wodzie.

OBIEKTY BADA¡

Do badaƒ wybrano parki po∏o˝one w dolinach, o zbli˝onej historii powstania

i rozwoju. Sà to: Hyde Park w Londynie, Tiergarten w Berlinie, Clara Zetkin Park
w Lipsku i ¸azienki Królewskie w Warszawie. Po∏o˝enie dolinne jest typowe dla par-
ków i innych terenów zieleni w wi´kszoÊci miast europejskich.

Studium materia∏ów kartograficznych i literatury wskazuje na to, ˝e Hyde Park,

Tiergarten, Clara-Zetkin Park i ¸azienki by∏y pierwotnie lasami na obrze˝ach miasta.

108

I w o n a S z u m a c h e r

Rys. 1. Wspó∏oddzia∏ywanie funkcji ekologicznych

Fig. 1. The interrelation between the ecological functions

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 108

Podmok∏oÊç terenu nie sprzyja∏a przekszta∏cenia tych terenów w obszary rolnicze. Wraz
z rozwojem miast tereny te stawa∏y si´ miejscem rekreacji i odpoczynku w∏adców, poczàt-
kowo jako zwierzyƒce, a w miar´ rozwoju sztuki ogrodnictwa jako parki krajobrazowe.

Struktura przyrodnicza wybranych parków wykazuje du˝e podobieƒstwo (tab. 1).

Hyde Park i ¸azienki po∏o˝one w znacznej cz´Êci na tarasie nadzalewowym, majà
gleby p∏owe, brunatne i czarne ziemie wytworzone na utworach py∏owych i piaszczy-
stych. Ró˝ni je roÊlinnoÊç rzeczywista. Clara Zetkin Park i Tiergarten sà po∏o˝one
na tarasie zalewowym. Wyst´pujà tam g∏ównie gleby hydrogeniczne. W Clara Zetkin
Park obok zieleni urzàdzonej zachowa∏y si´ fragmenty gràdu.

Wszystkie analizowane parki sàsiadujà z podobnymi miejskimi jednostkami struktu-

ralnymi. Tworzà je przede wszystkim budynki administracji rzàdowej i miejskiej, hotele
i banki, reprezentujàce typ zwartej zabudowy w centrum miasta. Tiergarten jest ca∏kowi-
cie odizolowany od innych terenów zieleni miejskiej. Pozosta∏e parki stanowià elementy
klinowego uk∏adu zieleni miejskiej. W Lipsku i Warszawie klin ten biegnie po∏udnikowo.
W Warszawie jego osià jest Skarpa, a w Lipsku – Bia∏a Elstera. W Londynie równole˝ni-
kowo biegnàcy kompleks Parków Królewskich jest zwiàzany z dawnymi dop∏ywami Tamizy.

METODY BADA¡

Podstaw´ prac stanowi∏y materia∏y uzyskane g∏ównie w oÊrodkach badawczych

i instytucjach miast oraz w∏asne badania terenowe i analizy laboratoryjne. Pierwszy

109

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

Cechy Êrodowiska
przyrodniczego

Parki

Hyde park

Tiergarten

Clara Zetkin Park

¸azienki

Powierzchnia ha

330

210

36

76

Po∏o˝enie

taras nadzalewowy

taras zalewowy

taras zalewowy

taras nadzalewowy,

wysoczyzna

Utwór
powierzchniowy

py∏y, gliny, piaski

piaski

py∏y i piaski

piaski, py∏y

Gleby

p∏owe,

czarne ziemie

parar´dziny,

glejowe, hortisole

mady, brunatne

p∏owe, czarne

ziemie, brunatne

Wody gruntowe
m p.p.t.

do 2; 2–5;
powy˝ej 5

do 2, 2–5

do 2

<2, 2–5

Wody
powierzchniowe

dwa stawy

du˝y staw, liczne

ma∏e stawy i kana∏y

staw

trzy stawy i kana∏y

RoÊlinnoÊç
rzeczywista

trawniki,

pojedyncze drzewa

trawniki, zieleƒ urzà-

dzona luêna i zwarta

fragment lasu,

trawniki

fragment gràdu,

zieleƒ urzàdzona

zwarta i luêna

Tab. 1. Struktura przyrodnicza wybranych parków

Tab. 1. Natural’s structure of chosen parks

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 109

etap stanowi∏o porównanie Êrodowiska przyrodniczego i historii wybranych parków.
Nast´pnie zajmowano si´ wp∏ywem parków na tereny sàsiednie. By∏ on ilustrowany
przy pomocy map, wykresów i tabel. Podsumowanie stanowi∏o wyró˝nienie typów
funkcji ekologicznych parków.

W celu identyfikacji funkcji klimatycznej przeanalizowano mapy temperatury

pod∏o˝a, mapy temperatury powietrza oraz dane klimatyczne zwracajàc szczególnà
uwag´ na warunki termiczne parku i otoczenia, w przebiegu dobowym i rocznym,
warunki wilgotnoÊciowe, kierunki i pr´dkoÊci wiatru. W celu okreÊlenia dynamiki
zmiany temperatury powietrza w danym czasie na okreÊlonym odcinku obliczono
temperatur´ powietrza (Ta) w okreÊlonym miejscu na podstawie dost´pnych sateli-
tarnych map termicznych pod∏o˝a (Tg) przy zastosowaniu nast´pujàcego wzoru re-
dukcyjnego (Koz∏owska-Szcz´sna i in. 1996):

Ta = 0,8 x Tg: dla powierzchni naturalnych i zabudowy luênej
Ta = 0,75 x Tg: dla zabudowy zwartej

Kryterium oceny funkcji biotycznej by∏ rodzaj pokrywy roÊlinnej, wiek i struktu-

ra drzewostanu. Uwzgl´dniono te˝ gniazdujàce w parkach gatunki ptaków.

Do analizy i oceny funkcji glebowej oraz poch∏aniania zanieczyszczeƒ wykorzy-

stano mapy glebowe i dane laboratoryjne. Do uogólnienia wyników badaƒ krajobra-
zu parków zastosowano metod´ kateny. Katena „jest to prawid∏owe nast´pstwo
ekotopów (facji) wzd∏u˝ linii przekroju rzeêby terenu” (Kondracki, Richling 1983).

110

I w o n a S z u m a c h e r

Rys. 2. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze trawników

Fig. 2. Type of ecological functions for „grass” parks

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 110

Jej zaletà jest „wszechstronne uwzgl´dnienie cech przestrzeni – katena ukazuje bo-
wiem sàsiedztwo jednostek, ich budow´ pionowà oraz zachodzàce mi´dzy nimi pro-
cesy” (Ostaszewska 2002).

WYNIKI BADA¡

Typy funkcji ekologicznych parków miejskich. Przeprowadzone w pracy analizy

dajà podstaw´ do wyodr´bnienia dwóch wzorców funkcji ekologicznych dolinnych
parków miejskich.

Pierwszy typ funkcji ekologicznych (rys. 2) jest pe∏niony przez parki dolinne o ma-

∏o urozmaiconej szacie roÊlinnej z dominacjà trawników. Jego przyk∏adem jest Hy-
de Park i Tiergarten. Taki rodzaj pokrycia rzutuje na jakoÊç oraz zasi´g przestrzenny
i czasowy funkcji ekologicznych.

Funkcja klimatyczna kszta∏tuje si´ wyraênie w porze letniej, przy pogodzie radiacyj-

nej, od godzin popo∏udniowych, kiedy pod∏o˝e zaczyna oddawaç ciep∏o. Maksymalna
ró˝nica temperatury mi´dzy terenem zabudowanym a parkiem wyst´puje nocà. Przy-
czynà ró˝nic jest odmienny przebieg procesu poch∏aniania ciep∏a przez roÊlinnoÊç
i jego straty na rzecz parowania i transpiracji. Kontrast ten obrazujà mapy termiczne
pod∏o˝a miast i na ich podstawie obliczona temperatura powietrza (tab. 2) oraz wyniki
pomiarów stacjonarnych. Granica parku nie wià˝e si´ z gwa∏townà zmianà temperatury.

Wyraêny kontrast mi´dzy terenami zabudowanymi pozbawionymi roÊlinnoÊci a Tier-
garten jest widoczny jedynie w cz´Êci zachodniej parku. Obszar po∏udniowo-wschod-
ni i wschodni parku oraz tereny przylegajàce do niego charakteryzuje si´ ∏agodnà
zmianà temperatury pod∏o˝a. Jest to spowodowane wiatrem zachodnim, który prze-
wa˝a w Berlinie, i mo˝e przenikaç na wschód i po∏udniowy-wschód od parku dzi´ki
luênej zabudowie oraz równole˝nikowemu biegowi doliny. Na terenie Tiergarten
wyznaczono dwa typy klimatu lokalnego (Stadtklimatischen Zonen 1993):

– klimat Êrednio zmieniony wyró˝niony w strefie przygranicznej parku i wzd∏u˝

g∏ównych alei; och∏odzenie nocne jest tu ma∏e, a odczucie dusznoÊci w ciàgu

111

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

Temperatura

Godzina

Powierzchnia

naturalna

Plac Großer

Stern

Obrze˝a

parku

Staw

Zabudowa

sàsiadujàca

Centrum

miasta

Pod∏o˝a
-Tg [°C]

10: 30

>18–19

>20–21

>19–20

>17–18

>20–21

>22–25

21:45

>11–12

>12–13

>14–15

>14–15

>14–15

>15–17

Powietrza
-Ta [°C]

10:30

>14,4–15,2

>16–16,8

>15,2–16

>13,6–14,4

>16–16,8

16,5–17,2

21:45

>8,8–9,6

>9,6–10,4

>11,2–12

>11,2–12

>11,2–12

12–12,7

Tab. 2. Temperatura pod∏o˝a i powietrza w Tiergarten i jego sàsiedztwie dnia 14.09.1991

Tab. 2. Ground and air temperature in Tiergarten and surrounding areas, on 14th September, 1991

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 111

dnia latem mo˝e byç ma∏e i Êrednie, zaznacza si´ te˝ zmniejszenie pr´dkoÊci
wiatru (okreÊlone jako Êrednie lub ma∏e),

– klimat s∏abo zmieniony przypisany do pozosta∏ej cz´Êci parku; charakteryzuje

si´ on Êrednim nocnym och∏odzeniem, os∏abionà pr´dkoÊcià wiatru oraz Êred-
nim i w ciàgu dnia latem s∏abym odczuciu dusznoÊci przez organizm.

ZdolnoÊç ∏agodzenia miejskiej wyspy ciep∏a mo˝e byç odczuwalna poza parkiem,

bàdê mo˝e byç os∏abiona na skutek nap∏ywu ciep∏ego powietrza od terenu zabudo-
wanego. Zale˝y to od pr´dkoÊci i kierunku wiatru oraz rodzaju zabudowy w otocze-
niu parku. W ciàgu dnia warunki termiczne sà niesprzyjajàce dla ludzi ze wzgl´du na
swobodny dop∏yw bezpoÊredniego promieniowania s∏onecznego do powierzchni te-
renu (brak zacienienia). Przenikajàce do terenów sàsiadujàcych powietrze znad par-
ku ma prawie takà samà temperatur´ i nie ∏agodzi efektów wyspy ciep∏a. O dobrych
warunkach wilgotnoÊciowych na terenie parku decyduje nie tylko roÊlinnoÊç, ale
równie˝ obecnoÊç stawów o du˝ej powierzchni (The Serpentyne w Hyde Parku,
Neue See w Tiergarten), kana∏ów oraz wyst´powaniu gleb „zimnych” (czarne zie-
mie, mady, hortisole). W porównaniu do terenów otaczajàcych wilgotnoÊç powietrza
w parkach jest wy˝sza w godzinach oko∏opo∏udniowych i wieczornych.

Funkcja biotyczna jest ograniczona przez intensywne prace ogrodnicze zwiàzane

z piel´gnacjà trawników (cz´ste strzy˝enie). Powoduje to wy∏àczenie z obiegu mate-
rii znacznej cz´Êci biomasy oraz hamuje naturalnà sukcesj´ roÊlin. Obecnie siedlisko
zmienione przez cz∏owieka jest potencjalnym miejscem rozwoju zbiorowisk ciep∏o-
lubnych lasów z platanem, klonem lub robinià. Brak pi´trowoÊci roÊlinnoÊci i cz´ste
koszenie trawników pogarszajà warunki siedliskowe dla ptactwa, jednak dzi´ki
obecnoÊç du˝ych zbiorników wodnych parki takie charakteryzujà si´ przewagà po-
pulacjà awifauny wodnej nad awifaunà leÊnà.

Funkcja ekologiczna gleb ulega zmianom w czasie. Zwiàzane jest to z dzia∏aniami

cz∏owieka (osuszanie terenu, zmiana sk∏adu ska∏y macierzystej). Wp∏yn´∏o to na uru-
chomienie dodatkowych procesów glebowych, takich jak mineralizacja, czy brunatnienie.
Wyniki badaƒ poziomu próchnicznego na terenie Hyde Parku wskazujà, ˝e teren
wy˝ej po∏o˝ony jest ubo˝szy w w´glan wapnia, kationy zasadowe i humus (rys. 3).
Sk∏adniki te sà bàdê wmyte w g∏àb profilu lub przetransportowane powierzchniowo
do ni˝ej po∏o˝onych terenów, o czym Êwiadczà wyniki sk∏adu chemicznego gleb. Du-
˝a porowatoÊç kapilarna pod∏o˝a zapewnia dobre warunki wodne dla roÊlin. W przy-
padku parku z dominacjà intensywnie piel´gnowanych trawników, ale z glebami
luênymi, o ma∏ej zasobnoÊci w sk∏adniki od˝ywcze, ma∏ej pojemnoÊci cieplnej i wod-
nej, dzia∏alnoÊç cz∏owieka (usuwanie cz´Êci naziemnej roÊlin, wydeptywanie) i pro-
cesy naturalne (erozja, przemywanie) wp∏ywajà na stopniowe zubo˝enie siedliska.

Zjawiska charakterystyczne dla dolin, takie jak: stagnacja powietrza, inwersja

temperatury, sp∏yw powietrza po stoku, stwarzajà dogodne warunki sedymentacji
zanieczyszczeƒ. Oznacza to, ˝e gleby w dolinach sà nara˝one na silnà depozycj´ za-
nieczyszczeƒ z atmosfery. W parkach z dominacjà trawników funkcja poch∏aniania
zanieczyszczeƒ jest os∏abiona, ze wzgl´du na charakter roÊlinnoÊci oraz swobodnie

112

I w o n a S z u m a c h e r

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 112

wiejàcy wiatr. Czynnikiem wzmagajàcym funkcj´ poch∏aniania zanieczyszczeƒ jest
obecnoÊç wód powierzchniowych, du˝a wilgotnoÊç gruntu i zwiàzana z tym du˝a wil-
gotnoÊç powietrza. Czàstki pary wodnej wychwytujà gazy i czàstki sta∏e unoszone
w powietrzu. Metale ci´˝kie przede wszystkim koncentrujà si´ w najbli˝szym sà-
siedztwie ulic graniczàcych z parkiem, ale na skutek wy˝ej wymieniony przyczyn
przedostajà si´ w g∏àb parku wraz z zanieczyszczeniami pochodzàcych od pozosta-
∏ych emitorów.

Ubogie gleby ulegajà szybciej degradacji na skutek sorbowania zanieczyszczeƒ

pochodzàcych z atmosfery i wód gruntowych. Natomiast gleby ˝yzne o du˝ym kom-
pleksie sorpcyjnym sà dobrym buforem. Sorbujà i unieruchamiajà metale ci´˝kie,
dzi´ki czemu ich negatywny wp∏yw na roÊlinnoÊç jest opóêniony w czasie. Funkcja
poch∏aniania zanieczyszczeƒ os∏abia funkcje ekologiczne gleb oraz biotycznà.

113

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

Rys. 3. Katena glebowa w Hyde Parku

Fig. 3. Soil catena in Hyde Park

Po∏o˝enie

dolina

stok

wysoczyzna

Typ glebowy

cz.z.z.

brunatna

p∏owa

Utwór

pglp

gsp

gsp

pl

pH

KCL

5,4

5,2

5,3

5,0

S(cmol(+)/kg)

10,7

22,0

18,3

7,5

C

org

%

3,9

3,7

4,5

1,5

G´st. obj. chw. (g/cm

3

)

1,53

n.o.

1,43

n.o.

G´st. obj. rz. (g/cm

3

)

1,2

n.o.

1,1

n.o.

Por. kap. obj. (%)

33,5

n.o.

40,3

n.o.

WilgotnoÊç akt. (%)

32,2

n.o.

35,2

n.o.

K

(ppm)

7,9

47,7

33,8

23,8

Ca

22,2

25,3

18,8

14,1

Na

2,5

2,7

5,5

1,6

Mg

0,02

26,1

24,0

13,4

Mn

14,1

18,2

16,3

18,4

Temp. gleby

zimna

ciep∏a

Retencja wody

ma∏a

Êrednia

du˝a

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 113

Zasi´g przenoszenia cz´Êciowo oczyszczonego powietrza nad tereny zabudowa-

ne jest zale˝ny od lokalnej cyrkulacji powietrza. JeÊli powietrze nie napotyka na wy-
raênà barier´ to wieczorem, w czasie wyst´powania wyspy ciep∏a, kiedy nad
terenami zabudowanymi dochodzi do wynoszenia ciep∏ego powietrza ku górze, na
jego miejsce mo˝e byç „zasysane” wych∏odzone, oczyszczone powietrze znad parku
(lokalna bryza miejska). Stopieƒ poch∏aniania zanieczyszczeƒ jest te˝ uwarunkowa-
ny porà roku. W Londynie okres wegetacji jest d∏u˝szy w stosunku do terenów po-
∏o˝onych bardziej na wschód, czyli roÊlinnoÊç spe∏nia d∏u˝ej omawianà funkcj´.
W mieÊcie tym jest równie˝ wi´cej opadów deszczu, który zmywa z liÊci py∏.

Funkcja rekreacyjna i wypoczynkowa parku wymaga czynnoÊci piel´gnacyjnych

oraz przebudowy struktury szaty roÊlinnej. Takie dzia∏anie powoduje, ˝e potencja∏
biotyczny parku b´dzie zapewne ulega∏ dalszemu os∏abieniu w przysz∏oÊci. Sposo-
bem na zatrzymanie tego negatywnego procesu jest piel´gnacja parku przy wyko-
rzystaniu naturalnych Êrodków. Wskazane jest wprowadzanie m∏odych drzew
w sàsiedztwie starych oraz wyznaczenie fragmentów trawników koszonych spora-
dycznie, co powinno sprzyjaç rozwojowi roÊlinnoÊci ∏àkowej. Warto zauwa˝yç, ˝e
dzi´ki korzystnym warunkom siedliskowym, d∏ugiemu okresowi wegetacji i ∏agod-
nemu klimatowi proces degradacji nie jest tak szybki, jak w klimacie zimnym, na
ubogim siedlisku.

114

I w o n a S z u m a c h e r

Rys. 4. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze roÊlinnoÊci leÊnej
Fig. 4. Type of ecological functions for „forests” parks

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 114

Jak z powy˝szego wynika, omawiany typ parków z pewnoÊcià spe∏nia funkcj´ kli-

matycznà. Dominacja roÊlinnoÊci trawiastej intensywnie piel´gnowanej ogranicza
natomiast potencja∏ biotyczny i ekologiczny gleb oraz poch∏aniania zanieczyszczeƒ.
P∏ytkie wyst´powanie wód gruntowych oraz utworów o du˝ej pojemnoÊci kapilarnej
(py∏ów, glin) sprawia, ˝e funkcja hydrologiczna jest dobrze pe∏niona.

Drugi typ funkcji ekologicznych (rys. 4) pe∏niony jest przez parki o urozmaiconej

szacie roÊlinnej, z przewagà leÊnej, takie jak ¸azienki oraz Clara Zetkin Park. Funk-
cja biotyczna takich parków jest zbli˝ona do funkcji biotycznej lasu i ∏àki poza mia-
stem. WÊród drzew dominujà gatunki rodzime (d´by, jawory, lipy, brzozy, klony,
buki). ˚yzne, wilgotne siedlisko oraz ma∏o intensywne wydeptywanie przyczynia si´
do rozwoju roÊlinnoÊci trawników w kierunku zbiorowiska ∏àk gràdowych (Arrhena-
theretalia) i wilgotnych (Molinietalia). Tego typu trawniki majà najwi´kszà zdolnoÊç
produkcji biomasy. Funkcj´ t´ wzmacniajà dodatkowo dobre warunki wilgotnoÊcio-
we (Wysocki 1994). Obieg materii jest tylko w ma∏ym stopniu zaburzony przez pra-
ce ogrodnicze. Dlatego koszty zachowania ˝yznoÊci siedliska sà mniejsze ni˝
w przypadku parków zaliczanych do typu pierwszego. Potencja∏ biotyczny parków
drugiego typu nie jest zagro˝ony, gdy˝ fauna i flora w sposób naturalny ulega roz-
wojowi i regeneracji. Zaprzestanie prac piel´gnacyjnych w takim parku pozwoli∏oby
na intensywnà sukcesj´ naturalnà i powrót roÊlinnoÊci do pierwotnej formy gràdu
lub ∏´gu (na siedlisku s∏abo przekszta∏conym przez cz∏owieka) lub zbiorowiska lasu
liÊciastego z klonem i robinià (na siedlisku silnie przekszta∏conym).

Funkcja klimatyczna parku dolinnego ze zwartà roÊlinnoÊcià wysokà jest wyraê-

na dopiero w godzinach wieczornych i nocà. W ciàgu dnia warunki klimatyczne
w parku mogà byç nawet bardziej ucià˝liwe dla cz∏owieka ni˝ w terenie zabudowa-

115

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

Rys. 5. Dobowy przebieg temperatury powietrza w Clara Zetkin Park (na podstawie Beziehungen... 1996)

Fig. 5. Air temperature during day and night in Clara Zetkin Park (according to Beziehungen... 1996)

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 115

nym. Spowodowane jest to wysokà temperaturà, du˝à wilgotnoÊcià powietrza, cz´-
stymi ciszami. Brak swobodnego przep∏ywu powietrza oraz zwarta zabudowa wokó∏
parku ograniczajà zasi´g funkcji klimatycznej poza granicami parku. Badania stacjo-
narne klimatu Lipska przeprowadzone w latach 1992–1995 (Beziehungen zwi-
schen.... 1996) pozwalajà na dok∏adne przeÊledzenie warunków termicznych
dobowych badanego parku i jego otoczenia (rys. 5). W godzinach po∏udniowych
wiosnà i latem badany obszar mia∏ raczej wyrównanà temperatur´ i wilgotnoÊç po-
wietrza. Sytuacja ulega zmianie wieczorem i nocà. W lipcu maksymalna amplituda
temperatury miedzy centrum miasta a parkiem wystàpi∏a o 20: 00 i wynios∏a 5,6°C,
a w kwietniu o 4: 00 3,4°C. Pomiary wykaza∏y równie˝ ró˝nice termiczne wewnàtrz
parku. Najcieplejszy obszar parku to jego obrze˝a. Prawdopodobnie jest to zwiàza-
ne z wymianà powietrza z obszarem zabudowanym. S∏aby wiatr (1,1 m/s) i cz´ste ci-
sze (16,1%) w Clara Zetkin Park (Beziehungen zwischen …1996) nie sprzyjajà
nocnej wymianie ch∏odnego powietrza znad parku z otoczeniem. W parku dominu-
je wiatr po∏udniowy (zgodny z kierunkiem przebiegu doliny), co dodatkowo utrud-
nia przenikanie powietrza do terenów zabudowanych na wschód i zachód. Ró˝nice
wilgotnoÊci powietrza mi´dzy Clara Zetkin Park, terenem sàsiadujàcym i centrum
miasta by∏y najwi´ksze wieczorem i w po∏udnie. Rano obszar doliny charakteryzo-
wa∏ si´ nieznacznie wilgotniejszym powietrzem. W po∏udnie powietrze by∏o wyraê-
nie wilgotniejsze w parku ni˝ na terenie zabudowanym w sàsiedztwie. Wieczorem
wilgotnoÊç powietrza w parku zmniejszy∏a si´ i by∏a taka sama jak w otoczeniu. Naj-
suchszy obszar wystàpi∏ w centrum miasta.

Parki po∏o˝one w dolinie z du˝ym udzia∏em drzew sà szczególnie predysponowa-

ne do poch∏aniania gazów i py∏ów. Roczny pomiar depozycji py∏u w Parku ¸azien-

116

I w o n a S z u m a c h e r

Rys. 6. St´˝enie metali ci´˝kich w górnej warstwie gleby w ¸azienkach (na podstawie Stuczyƒski 2000)

Fig. 6. Heavy metals contens in the soils in ¸azienki Park (according to Stuczyƒski 2000)

Cd

0,33

0,37

0,32

Cr

8,7

11,3

7,0

Cu

11,3

18,2

7,8

Ni

6,8

9,8

4,7

Pb

33,0

30,7

20,4

Zn

75,0

125,0

55,0

St´˝enie (ppm)

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 116

kowskim wykaza∏, ˝e jego rozk∏ad przestrzenny nie pozostaje w Êcis∏ej zale˝noÊci od
odleg∏oÊci od ulicy. Centrum parku, obok strefy przyulicznej, by∏o miejscem maksy-
malnego opadu przez wi´kszoÊç miesi´cy (Szumacher 1997). Potwierdzenie tej pra-
wid∏owoÊci stanowi najnowsze badanie chemizmu gleb ¸azienek (Stuczyƒski 2000).
Wyniki przedstawia rysunek 6. Punkty 1, 2 i 3 (rys. 6) po∏o˝one sà w cz´Êci pó∏noc-
nej parku na profilu od Al. Ujazdowskich do Stawu Pó∏nocnego. Maksymalne war-
toÊci wybranych pierwiastków (poza Pb) koncentrujà si´ w cz´Êci dolinnej, bli˝ej
skarpy. Taki rozk∏ad st´˝eƒ pierwiastków pozwala przypuszczaç, ˝e równie˝ cz´Êç
dolinna parku jest predysponowana do depozycji metali ci´˝kich, mimo wi´kszej od-
leg∏oÊci od g∏ównych ulic. Ich êród∏em mogà byç emitory usytuowane w wi´kszej od-
leg∏oÊci. Na taki stan wp∏ywajà nast´pujàce czynniki: przewaga starych d´bów
i grabów o du˝ej powierzchni zatrzymywania py∏ów, stagnacja powietrza ze wzgl´du
na g´ste zadrzewienie, procesy stokowe, du˝a wilgotnoÊç powietrza i gleb, wieczor-
ne inwersje temperatury, sp∏yw powietrza z terenów wy˝ej po∏o˝onych. Kumulacji
metali ci´˝kich sprzyja, o czym by∏a ju˝ mowa, wyst´powanie gleb o du˝ych mo˝li-
woÊciach sorpcyjnych, jak na przyk∏ad czarne ziemie w ¸azienkach.

Powy˝ej opisany stan potwierdza, ˝e parki i inne tereny otwarte po∏o˝one w do-

linie sà predysponowane do poch∏aniania zanieczyszczeƒ. Dodatkowym dowodem
na taki stan rzeczy jest zestawienie uÊrednionych wyników z kilkunastu punktów po-
miarowych w wybranych parkach o po∏o˝eniu dolinnym (Clara Zetkin Park w Lip-
sku i Park Skaryszewski w Warszawie) i wysoczyznowym (Fridenpark w Lipsku i Pola
Mokotowskie w Warszawie – rys. 7). Na podstawie przedstawionych wyników mo˝-
na przypuszczaç, ˝e funkcja poch∏aniania zanieczyszczeƒ w przypadku parków do-
linnych jest wzmacniana przez specyficzne po∏o˝enie. Metale ci´˝kie sà w znacznym

117

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

Rys. 7. St´˝enie metali ci´˝kich w glebach (0-5 cm) w wybranych parkach (na podstawie Schadstoffhau-

shalt in Böden... 1995 oraz Stuczyƒski 2000)

Fig. 7. Heavy metals contens in soils (0-5 cm) in chosen parks

Zn

Cu

Pb

Cd

Ni

Cr

As

Fridenpark

107,3

19,0

61,6

0,44

18,8

18,8

7,6

Clara Zetkin Park

163,2

39.7

106,7

0,63

109,7

67,1

17,9

Pola Mokotowskie

141,1

17,7

42,8

0,45

10,2

11,5

Park Skaryszewski

93,7

23,2

20,7

0,54

29,0

24,2

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 117

stopniu akumulowane przez wody powierzchniowe okresowo zalewajàce dolin´
(Hasse 1998, Hasse, Neumeister 1999). Natomiast w przypadku parków wy˝ej po-
∏o˝nych poch∏anianie zanieczyszczeƒ zale˝y g∏ównie od szaty roÊlinnej, jej sk∏adu ga-
tunkowego, struktury pi´trowej i zwarcia. Z tego powodu st´˝enie gazów i py∏ów
w samym parku leÊnym mo˝e byç, przy niesprzyjajàcych warunkach pogodowych
wy˝sze, ni˝ w parku na równinie z przewagà trawników i z pojedynczymi drzewami.
Szczególnie wa˝na jest tutaj rola gleb, w których zanieczyszczenia sà ostatecznie de-
ponowane. Gleby sà „bazà” dla sprz´˝eƒ zwrotnych mi´dzy komponentami Êrodo-
wiska. Gleby ci´˝kie i próchniczne zapewniajà stabilne funkcjonowanie krajobrazu:
dostarczajà sk∏adników od˝ywczych roÊlinom, retencjonujà wod´, nie ulegajà szyb-
kiej degradacji.

Gleby pokryte zwartà roÊlinnoÊcià drzewiastà lub ∏àkowà, sà wzbogacane w sk∏ad-

niki od˝ywcze na drodze humifikacji i mineralizacji materii organicznej. Zadarnienie,
obecnoÊç krzewów i drzew stwarzajà korzystne warunki wilgotnoÊciowe do przemian
zachodzàcych w substancji organicznej. Stopieƒ humifikacji jest tu wy˝szy ni˝ w gle-
bach trawników.

Omawiany typ funkcji ekologicznych parków o przewadze roÊlinnoÊci leÊnej cha-

rakteryzuje si´ szczególnie dobrze pe∏nionà funkcj´ biotycznà i ekologicznà gleb
oraz funkcjà poch∏aniania zanieczyszczeƒ. W przysz∏oÊci na skutek intensywnej kon-
centracji szkodliwych pierwiastków funkcja ekologiczna gleb i funkcja biotyczna mo-
gà zostaç os∏abione. W ciàgu dnia w porze ciep∏ej, przy pogodzie radiacyjnej park
nie stwarza komfortu termicznego osobom w nim przebywajàcym. Funkcja klima-
tyczna jest praktycznie spe∏niona dopiero od godzin wieczornych.

WNIOSKI

1. Parki miejskie dzi´ki cz´Êciowo zachowanej strukturze przyrodniczej pe∏nià

w swoich granicach funkcje ekologiczne. Przy braku wyraênych barier, takich
jak wysoka zwarta zabudowa, funkcje te oddzia∏ujà na tereny otaczajàce.

2. Porównanie funkcji ekologicznych pe∏nionych przez parki po∏o˝one w krajo-

brazie dolinnym pozwoli∏o na wyznaczenie dwóch typów funkcji ekologicz-
nych parków miejskich. Typy te mo˝na odnieÊç do wi´kszoÊci parków dolinnych
w miastach europejskich, po∏o˝onych w klimacie umiarkowanym ciep∏ym,
w strefie lasów liÊciastych zrzucajàcych liÊcie na zim´.

3. Typ parków o przewadze roÊlinnoÊci leÊnej charakteryzuje si´ bardzo dobrze

pe∏nionymi funkcjami: ekologicznà gleb, biotycznà i poch∏aniania zanieczysz-
czeƒ. Funkcja klimatyczna realizuje si´ w porze ciep∏ej, przy pogodzie radia-
cyjnej, od godzin wieczornych do wczesnoporannych.

4. Typ parków o przewadze trawników charakteryzuje si´ os∏abionymi funkcjami:

biotycznà i ekologicznà gleb w porównaniu do potencja∏u siedliska. Funkcja
poch∏aniania zanieczyszczeƒ jest s∏absza w porównaniu do parków o przewadze
roÊlinnoÊci leÊnej. Funkcja klimatyczna uaktywnia si´ w tym samym czasie, co

118

I w o n a S z u m a c h e r

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 118

w typie poprzednim. Zasi´g jej oddzia∏ywania na tereny otaczajàce mo˝e byç
szerszy w skutek swobodniejszego przep∏ywu powietrza.

5. Parki o s∏abym potencjale biotycznym sà nara˝one na szybszà degradacje.
6. Przeprowadzona w pracy analiza i opis wspó∏zale˝noÊci miedzy funkcjami ekolo-

gicznymi parków miejskich mogà byç przydatne do formu∏owania wskazaƒ prak-
tycznych przy planowaniu przestrzeni miejskiej i konserwacji terenów zieleni.

LITERATURA

BEZIEHUNGEN zwischen urbanen Flächennutzungsstrukturen und klimatischen Verhältnissen am Beispiel der

Stadtregion Lepzig. 1996, [w:] Stadtökologischer Strukturwandel der Stadtregion Leipzig. UFZ Leipzig-

-Halle.

CHMIELEWSKI W. 1996: Zieleƒ Warszawy – funkcje, problemy i nadzieje w obliczu realizacji programu

ekorozwoju. [w:] Zieleƒ Warszawy – Problemy i Nadzieje. Konferencja Naukowo-Techniczna, Ogród

Botaniczny PAN, Warszawa-Powsin.

CZERWIENIEC M., LEWI¡SKA J. 1996: Zieleƒ w mieÊcie. IGPiK, Warszawa.

FLEMMING G. 1983: Klimat – Êrodowisko – cz∏owiek. PWRiL, Warszawa.

HAASE D. 1998: Urban Ecology in the New Federal Countries of Germany. Contamination

of Upper Soil and

Urban Atmosphere With Heavy Metals in Leipzig. Arch. für Nat.-Lands 37: 45–58.

HASSE D., NEUMEISTER H. 1999: Anthropogenic Impact on Fluvisols in Germany Floodplains. Ecologi-

cal Processes in Soils and Methods of Investigation. International Conference “Role of soil in functioning

of ecosystems”, Lublin.

HEJMANOWSKI S. 1989: Zieleƒ a ochrona Êrodowiska cz∏owieka. LSW, Warszawa.

KONDRACKI J., RICHLING A. 1983: Próba uporzàdkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej

kompleksowej. Przegl. Geogr., t. 40, 1.

KOPACZ-LEMBOWICZ M. 1978: Wp∏yw zieleni miejskiej na wielkoÊç och∏adzajàcà powietrze. Prace

i Studia IG UW, z. 26, seria klimat. 11, Warszawa.

KOSSOWSKA-CEZAK U. 1978: Wp∏yw du˝ego kompleksu zieleni miejskiej na warunki termiczno-wilgot-

noÊciowe (na przyk∏adzie Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego). Prace i Studia IG UW, z. 26, seria kli-

mat. 11, Warszawa.

KOWALIK P. 2001: Ochrona Êrodowiska glebowego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

KOZ¸OWSKA-SZCZ¢SNA T., B¸A˚EJCZYK K., KRAWCZYK B. (red.) 1996: Atlas Warszawy, z. 4,

IGiPZ PAN, Warszawa.

MARTYN D. 1978: Wp∏yw Êródmiejskiego parku na warunki termiczno-wilgotnoÊciowe (na przyk∏adzie

Ogrodu Saskiego w Warszawie). Prace i Studia IG UW, z. 26, seria klimat. 11.

MATUSZKIEWICZ A. J. 1993: Typy zabudowy jednorodzinnej i ich znaczenie dla tworzenia ekologicznego

systemu miasta. Cz∏owiek i Ârodowisko 17: 25–336.

MIERZEJEWSKA L., PARYSEK J. 1998: Tereny zielone oraz ich miejsce i funkcje w strukturze przestrzen-

nej miasta. Biuletyn KPZK PAN, z. 181, Warszawa.

OBERFLÄCHENTEMPERATUREN bei Tag und Nacht 1993: karte 04.06. 1: 85 000, [w:] Umweltatlas Ber-

lin, SenStadtUm (Senatsverwaltung für Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).

OSTASZEWSKA K. 2002: Geografia krajobrazu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

119

Fu n k c j e e k o l o g i c z n e p a r k ó w m i e j s k i c h

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 119

PIETRZAK M. 1998: Syntezy krajobrazowe – za∏o˝enia, problemy, zastosowania. Bogucki Wyd. Nauk., Poznaƒ.

SCHADSTOFFHAUSHALT in Böden verdichteter Siedlungsformen (Stadtböden)-Schadstoffmobilität und

ökotoxikologische Wirkung. 1995: UFZ, Leipzig-Halle.

STADTKLIMATISCHE Zonen 1993: karte 04.05., 1: 50 000, [w:] Umweltatlas Berlin, SenStadtUm (Senat-

sverwaltung für Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).

STUCZY¡SKI T. (kier.) 2000: Mapa Gleb Warszawy 1: 35 000. Biuro Zarzàdu m. st. Warszawy Wydzia∏

Planowania Przestrzennego i Architektury, IUNG, Pu∏awy.

SZUMACHER I. 1997: Charakterystyka geoekologiczna Parku ¸azienkowskiego. WGiSR UW, Warszawa

(manuscr.).

WÓJCICKA I. 1971: Ucià˝liwoÊç klimatu miasta i mo˝liwoÊç jego poprawy za pomocà roÊlinnoÊci. Instytut

Urbanizacji i Architektury, Zak∏ad Elementów Zagospodarowania Przestrzennego, Warszawa.

WYSOCKI CZ. 1994: Funkcjonowanie trawników na obszarach zurbanizowanych (na przyk∏adzie Warsza-

wy). Rozpr. Nauk. i Monogr. SGGW, Warszawa.

YANNAS S. 2001: Toward More Sustainable Cities. Solar Energy, t. 70, 3: 281–294.

Adres do korespondencji:
dr Iwona Szumacher
Wydzia∏ Geografii i Studiów Regionalnych UW
ul. Krakowskie PrzedmieÊcie 30
00-927 Warszawa
e-mail: [e-mail]

120

I w o n a S z u m a c h e r

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 120