Uprzedzenia i stereotypy - ich rola i funkcje
w życiu człowieka.

UPRZEDZENIA I STEREOTYPY
Uczestnictwo w grupie daje nam poczucie bezpieczeństwa, pozycję oraz wiele innych rzeczy,
których potrzebujemy dla przetrwania i pełnego rozwoju. Jednak czasami zidentyfikowanie
nas jako członków pewnej grupy może także przynieść nam brak poczucia bezpieczeństwa,
utratę szacunku do samego siebie oraz niepewną egzystencję - jeśli inni, mający władzę
ludzie zdecydowali się określić naszą grupę jako "gorszą", są do nas uprzedzeni.
Uprzedzenie jest postawą, która składa się z trzech komponentów: afektywnego albo
emocjonalnego, który reprezentuje zarówno typ emocji powiązany z postawą (np. złość,
serdeczność), jak i nasycenie postawy (np. umiarkowany niepokój, otwarta wrogość);
poznawczego- obejmującego przekonania lub myśli (poznanie) tworzące postawę;
behawioralnego- odnoszącego się do czyichś działań- nie jest tak, że ludzie po prostu
przyjmują postawy, lecz również działają zgodnie z nimi.
Uprzedzenia są nie tylko zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym, obecnym we wszystkich
społeczeństwach świata, ale także niebezpiecznym. Zwykła niechęć do danej grupy może
prowadzić do jej znienawidzenia, do myślenia o jej członkach jako podludziach, a w
skrajnych sytuacjach do torturowania ich, mordowania, a nawet do ludobójstwa.
Psychologowie społeczni definiują uprzedzenia jako wrogą bądź negatywną postawę wobec
osób w wyróżnionej grupie, opartą wyłącznie na tym, że są one jej członkami. Gdy mówimy
na przykład o kimś, że jest uprzedzony do czarnych, to chcemy powiedzieć, iż ta osoba jest
gotowa do zachowywania się wobec Murzynów zimno lub wrogo, zakładając, iż wszyscy oni
są mniej więcej tacy sami. Oznacza to, że osoba ta przypisuje czarnym wyłącznie cechy
negatywne i bez oporów stosuje ową opinię do tej grupy jako całości- indywidualne cechy
albo zachowania obiektu uprzedzenia nie zostaną zauważone lub będą pominięte Technicznie
rzecz biorąc, zdarzają się uprzedzenia negatywne i pozytywne.
Skąd bierze się w nas ta nieuzasadniona niechęć, dlaczego jesteśmy nietolerancyjni? Chcemy,
by wszyscy wokół nas akceptowali, ale czy my akceptujemy ludzi, którzy w pewien sposób
wyróżniają się z tłumu? "Inność" tych ludzi często polega na tym, że mają inny kolor skóry,
mówią innym językiem, kultywują odmienne tradycje, są wyznawcami różnych religii,
inaczej się ubierają, maja inne poglądy polityczne itp. Czy uprzedzenia to element
biologicznego mechanizmu promującego przetrwanie rodziny, szczepu czy rasy i służącego
wyrażaniu wrogości wobec obcych? Socjologowie sugerują, że wszystkie organizmy mają
tendencję do preferowania osobników podobnych genetycznie oraz wyrażania strachu i
nienawiści wobec organizmów niepodobnych, nawet gdyby te ostatnie nie uczyniły im nic

złego. A może odwrotnie, to nasza kultura (rodzice, rówieśnicy, społeczność lokalna i środki
masowego przekazu) uczy nas wyodrębniania negatywnych jakości i przypisywania ich
ludziom, którzy są inni niż my? Psychologowie i socjologowie wiedzą, że uprzedzeń łatwo się
nauczyć i że dzieci skłaniają się do podtrzymywania tych samych tendencyjnych postaw, co
ich rodzice. Mimo że możemy przejawiać biologicznie odziedziczone skłonności, które
predysponują nas do tendencyjnych zachowań, to nikt nie ma pewności, czy takie uprzedzenia
są elementem biologicznego wyposażenia. Wiemy, że nie da się ich sprowadzić do takich
oczywistych biologicznie czynników, które nas różnią, jak rasa czy płeć; istnieją one również
u ludzi biologicznie podobnych, którzy mają nieco odmienne wierzenia religijne – na
przykład, jak protestanci i katolicy w Irlandii Północnej. Prawdę mówiąc, uprzedzenia można
zaszczepić nawet u uczniów w odniesieniu do takich trywialnych różnic, jak kolor oczu,
długość włosów czy styl ubierania się. Po prostu nie jesteśmy tolerancyjni. Nie potrafimy
uznać czyichś poglądów, wierzeń, upodobań, czyjegoś postępowania, jeśli różnią się od
naszych własnych. Dlatego wcześniej lub później prawdopodobnie my wszyscy będziemy lub
byliśmy obiektami uprzedzeń, jak również źródłem uprzedzeń wobec innych. A uprzedzenie
popierane przez cały system społeczny staje się rasizmem.

Z eksperymentu przeprowadzonego przez Jane Elliot wynika, że objecie władzy przez jedną
grupę nad inną, na zasadzie domniemanej wyższości, doprowadza do dyskryminującego
zachowania, "u wyższej" grupy, oraz do obniżenia samooceny i poziomu wykonywanych
zadań "u gorszych" członków grupy.

Łatwość i szybkość, z jaką mogą być przyjmowane tego rodzaju zachowania, szkody
psychiczne, które mogą wyrządzić (zarówno ofierze jak i krzywdzicielowi), długotrwałe
koszty dla społeczeństwa oraz ich trwałość sprawiają, że uprzedzenie jest formą patologii.
Badania te dowodzą, że dyskryminacja nie jest wynikiem uprzedzeń, lecz zupełnie na odwrót:
uprzedzenia są wynikiem dyskryminujących działań. Na dowód tego wybieramy jakąś grupę,
oskarżamy jej członków o posiadanie pewnych cech, postaw, upośledzeń, potraktujmy ich tak
jakby nasze oskarżenia były faktami, a gdy zaczną oni postępować tak jak przewidzieliśmy,
wykorzystujemy ich postępowanie dla udowodnienia trafności naszych określeń. Takie
zachowanie nazywane jest „steorotypizowaniem”.
Stereotyp jest generalizacją tego, co dotyczy grupy ludzi, gdzie identyczna charakterystyka
jest przypisana zasadniczo wszystkim jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic
między nimi. Raz sformułowane stereotypy są odporne na zmianę pod wpływem nowej
informacji. Stereotyp to z góry przyjęte, często tendencyjne, wyobrażenie o tym, jak ludzie
danej rasy, narodowości czy zawodu wyglądają lub się zachowują. W przypadku stereotypu
korzystamy z gotowego wzoru, przyswajamy poglądy bez zastanawiania i konfrontowania ich
z rzeczywistością. Są łatwo dostępnymi w użyciu schematami poznawczymi,
umożliwiającymi szybką, choć powierzchowną ocenę w różnych sytuacjach (zwłaszcza przy

kontaktach z nieznanymi wcześniej osobami). To właśnie stereotypy przy niedoborze
informacji umożliwiają wypełnienie luk w wiedzy o innych. Dostarczają nam wskazówek
rozpowszechnionych w danym środowisku, z góry podsuwając sposób widzenia określonych
faktów i zjawisk społecznych. Stereotypy są bardzo odporne na zmianę, ponieważ są
przyswajane już w dzieciństwie i silnie związane z przynależnością do określonej grupy.
Ostatnim składnikiem uprzedzeń, (gdy przekonania są przekładane na działanie) jest
stereotypowe przeświadczenia powiązane z negatywnymi reakcjami emocjonalnymi, zostają
przekształcone w krzywdzące traktowanie albo nawet w przemoc, innymi słowy, w
dyskryminację, określaną jako nie usprawiedliwione negatywne lub szkodliwe działanie
skierowane przeciwko członkom jakiejś grupy tylko, dlatego, że do niej należą.
Doskonałym przykładem dyskryminacji jest badanie przeprowadzone przez Charlesa Bonda i
współpracowników (1988), którzy postanowili porównać sposób leczenia czarnych pacjentów
z leczeniem białych w szpitalu psychiatrycznym prowadzonym wyłącznie przez biały
personel. Wyniki zostały przedstawione na wykresie. Badacze przenieśli dwie, najczęściej
stosowane przez personel metody radzenia sobie z furiackimi zachowaniami pacjenta: a)
zamykanie w izolatce; b) krępowanie pacjenta kaftanem bezpieczeństwa i przymusowe
aplikowanie mu środków uspokajających. Wyniki badań wykazały, że metoda surowsza-
krępowanie fizyczne i działanie chemiczne- była wobec czarnych stosowana blisko 4 razy
częściej niż wobec białych, mimo zasadniczego braku różnic w liczbie ataków u jednych i
drugich pacjentów. Co więcej, takie dyskryminacyjne traktowanie występowało, choć czarni
pacjenci kierowani na leczenie byli na ogół diagnozowani jako mniej pobudliwi niż pacjenci
biali.
Procesy poznawania społecznego są ważnymi elementami w tworzeniu i podtrzymywaniu
stereotypów i uprzedzeń. Kategoryzowanie w odniesieniu do grup ludzi prowadzi do
tworzenia kategorii grup własnych i grup obcych. Tendencyjność wobec grupy własnej
oznacza, że „naszych” potraktujemy bardziej pozytywnie niż „innych”. Spostrzeganie
jednorodności grupy obcej jest inną konsekwencją kategoryzacji: członkowie grupy własnej
spostrzegają tych z grupy obcej jako bardziej podobnych do siebie niż w rzeczywistości.
Stereotypy są powszechne w danej kulturze; nawet, jeśli w nie, nie wierzysz, to mogą one
wpływać na przetwarzanie informacji o członkach grupy obcej. Na przykład ostatnie badania
dowodzą, że stereotypy są uruchamiane automatycznie; muszą, więc zostać zlekceważone
albo stłumione przez kontrolowane i świadome przetwarzanie informacji.

Podstawowy błąd atrybucji1 odnosi się do uprzedzeń- mamy tendencje do przeceniania roli
czynników dyspozycyjnych, gdy nadajemy znaczenie czyjemuś zachowaniu. Stereotypy
mogą funkcjonować jako krańcowy błąd atrybucji- tworzenie negatywnych atrybucji z
dyspozycji o całości grupy obcej. Kiedy jej członkowie zachowują się niestereotypowo, to
mamy tendencje do dokonywania atrybucji z sytuacji podtrzymującej nasze stereotypy. Co

więcej, nasza wiara w sprawiedliwy świat skłania do poniżania ofiar oraz członków grupy
obcej: spostrzegamy ich jako sprawców swojego losu, a także wypadków, które im się
przydarzyły. Jest to powszechnie znane jako obwinianie ofiary. Wreszcie, samo spełniające
się proroctwa są atrybucyjnymi procesami, dzięki którym znajdujemy potwierdzenie i dowód
naszych stereotypów, ponieważ traktując członków grupy obcej w określony sposób, mimo
woli wywołujemy u nich stereotypowe zachowanie.
Teoria rzeczywistego konfliktu stwierdza, że uprzedzenie jest niewątpliwie produktem
ubocznym rzeczywistego konfliktu między grupami, wywołanego ograniczonymi zasobami-
obejmuje to zarówno ekonomię, jak i władzę czy status. Rywalizacja o zasoby prowadzi do
poniżania i dyskryminowania rywalizującej grupy obcej. Poszukiwanie kozła ofiarnego jest
procesem, za pomocą, którego sfrustrowani i poirytowani ludzie są skłonni przemieszczać
agresję z prawdziwego źródła na wygodny obiekt- grupę obcą, która nie jest lubiana,
wyróżnia się i jest względnie słaba.
W myśl teorii społecznego uczenia się, właściwych norm naszej kultury uczymy się- w tym
również stereotypów i postaw tendencyjnych- od dorosłych, rówieśników czy poprzez środki
masowego przekazu.
Stały rasizm i seksizm są normami działającymi w obrębie danej struktury społecznej.
Ugodowość wobec norm albo pragnienie bycia zaakceptowanym i „pasowania” prowadzi do
postępowania zgodnego z stereotypowymi przekonaniami i do ich niekwestionowania.
Współczesny rasizm jest przykładem przesunięcia w regułach normatywnych w odniesieniu
do uprzedzeń: obecnie wielu ludzi ujawnia swe uprzedzenia w sposób subtelny, pośredni;
nauczyli się ukrywać uprzedzenia w sytuacjach, gdy prowadziłoby to do uznania ich za
rasistów. Uwzględniając bardziej skrywaną naturę uprzedzeń, do badań nad rzeczywistymi
postawami ludzi wobec grupy obcej stosuje się takie urządzenia, jak wariostat2.
Rasizm to zespół różnych poglądów o rzekomej wyższości jednej rasy ludzkiej nad inną ze
względów: biologicznych, intelektualnych, społecznych. Świadomość istnienia różnic między
poszczególnymi grupami ludzi istniała już w starożytności, ale nie miała ona żadnego
znaczenia, a zwłaszcza następstw. Tendencja do poniżania pewnych grup ludzi pojawiła się
po rozwinięciu przez Europejczyków ekspansji kolonialnej oraz handlu niewolnikami.
Osadnicy Europejscy w Azji, Afryce, i Ameryce Południowej wyparli tubylców z ich ziem; w
Australii i Nowej Zelandii dokonywali masakry Aborygenów i Maorysów podczas prób
stawiania przez nich oporu. Szczególnie wynaturzony i mętny kształt przybrał rasizm w
Niemczech hitlerowskich, gdzie stał się dogmatem ideologii faszyzmu i stanowił teoretyczne
usprawiedliwienie zbrodni ludobójstwa. Eksterminacji poddano Żydów, Cyganów, Słowian i
inne grupy narodowościowe, uznane przez rasistowskie prawo hitlerowskie za „gorsze”;
zsyłano ich do obozów koncentracyjnych lub mordowano na miejscu. W ramach holocaustu
zabito miliony Żydów. Naziści głosili przy tym wyższość Niemców, jako „Aryjczyków” nad

innymi rasami. Znakiem rozpoznawczym nazistów stała się „swastyka”

W Republice Południowej Afryki system segregacji rasowej przyznawał uprzywilejowaną
pozycję białej mniejszości. W krajach demokratycznych, jak np. Wielka Brytania czy Stany
Zjednoczone, mniejszości etniczne jeszcze obecnie mają trudności z uzyskaniem pełni praw.
Seksizm- upośledzenie, dyskryminacja, pozbawienie równouprawnienia ze względu na płeć;
uprzedzenie do płci żeńskiej albo męskiej; postawy i praktyki dyskryminacyjne w stosunku
do kobiet w polityce, nauce, sztuce, handlu, przemyśle itd.
W jaki sposób można zmniejszyć uprzedzenia? Najważniejszą drogą jest doprowadzenie do
kontaktu- zebrania razem członków grupy własnej i grupy obcej. Dobrym sposobem był
pomysł utworzenia tzw. klasy mieszanej. Członkowie takiej klasy podzieleni zostali na grupy
w których podano jakieś fragmenty lekcji, aby reszta klasy mogła zaliczyć wiadomości z
danej lekcji, musiała liczyć na informacje uzyskane od kolegów. W ten sposób zmuszono
dzieci do współpracy, zmniejszając liczbę uprzedzeń i stereotypizacji, a zarazem wzrosła
wzajemna sympatia, uczniowie znacznie chętniej chodzili do szkoły. Wreszcie, u dzieci z klas
mieszanych rozwinęła się większa niż w klasach tradycyjnych zdolność do empatycznego
reagowania i do spostrzegania świata z perspektywy innych. Eksperymenty z klasą mieszaną
pokazały, że w odpowiednich warunkach kontakt jest skutecznym i silnym narzędziem w
batalii przeciwko uprzedzeniom. Ostatnio Samuel Gaertner ze współpracownikami (1990)
pokazał, że proces kooperacji jest po części, dlatego taki skuteczny, że już sam tylko udział
we współpracującej grupie prowadzi do załamania się spostrzegania w kategoriach grupa
własna- grupa obca i umożliwia jednostce wypracowanie poznawczej kategorii danej grupy.
Jednakże doprowadzenie wyłącznie do kontaktu jak wówczas, gdy szkoły publiczne zostały
po raz pierwszy zdesegregowane, nie jest wystarczające, a nawet może rozjątrzyć istniejące
negatywne postawy. Taki kontakt musi spełniać następujące warunki: wzajemną zależność;
wspólny cel; jednakowy status; nieformalny, międzyosobowy kontakt; wielość kontaktów;
normy społeczne uznające równość. Klasa mieszana to sposób nauczania, w ramach którego
dzieci muszą polegać na sobie nawzajem i razem pracować podczas uczenia się i dążenia do
wspólnych celów. Pozwala na redukowanie stereotypizacji i uprzedzeń istniejących między
dziećmi o różnym pochodzeniu etnicznym.