102 Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997

J

est póêne popo∏udnie. W Poznaniu
grupka magistrantów i doktoran-
tów omawia ze swoim opiekunem

problemy biochemiczne, które wy∏o-
ni∏y si´ w trakcie zaj´ç. Niby nic nad-
zwyczajnego, gdyby nie to, ˝e ci m∏o-
dzi ludzie pracujà w jednej grupie
çwiczeniowej ze swoimi kolegami z
Wielkiej Brytanii czy W∏och. Sta˝ysta
w pot´˝nej firmie farmaceutycznej w
USA w∏aÊnie przyszed∏ do pracy. Sia-

da przy swoim PC i w∏àcza si´ do dys-
kusji. Studenci „rozmawiajà” ze sobà
oraz opiekunem siedzàcym przy termi-
nalu w Londynie za pomocà „Bio-
MOO”, programu kierujàcego wirtual-
nà rzeczywistoÊcià telekonferencji z
komputera mieszczàcego si´ w Insty-
tucie Weizmanna w Izraelu.

M∏odzi ludzie z Poznania oraz ich

koledzy rozsiani po wielu krajach
Êwiata sà studentami nowoczesnego
kursu akademickiego dotyczàcego za-
sad budowy bia∏ek (Principles of Pro-
tein Structure – PPS) prowadzonego
przez Birkbeck College w Londynie,
którego zaj´cia odbywajà si´ wy∏àcznie
za poÊrednictwem globalnej sieci kom-
puterowej Internet. Jest to jeden z

pierwszych oficjalnych kursów uniwer-
syteckich nauczanych w ten sposób,
a z pewnoÊcià pierwszy tego typu ∏a-
two dost´pny dla studentów polskich.
Uczestniczà w tych zaj´ciach studenci,
którzy op∏acajà czesne we w∏asnym za-
kresie, oraz ci, którzy korzystajà ze sty-
pendiów. Po pomyÊlnie zdanym egza-
minie koƒcowym i zaliczeniu wszy-
stkich zaj´ç kursu, z samodzielnym pro-
jektem ∏àcznie, otrzymujà dyplomy

wystawione przez London University,
zwane Advanced Certificate. Sà one
równowa˝ne po∏owie brytyjskiego stop-
nia M.Sc. (Master of Science).

Nie jest sprawà przypadku, ˝e w∏a-

Ênie londyƒski Birkbeck College zna-
laz∏ si´ w czo∏ówce instytucji wdra˝ajà-
cych nowoczesne metody nauczania
w naukach biologicznych. Birkbeck
chlubi si´ wieloma uznanymi osiàgni´-
ciami w u∏atwianiu dost´pu do kszta∏-
cenia uniwersyteckiego. Wystarczy
wspomnieç kursy wieczorowe i week-
endowe organizowane dla osób pracu-
jàcych. Jest te˝ wiodàcà brytyjskà pla-
cówkà badawczà w jednej z najbardziej
dynamicznych dyscyplin – biologii
strukturalnej zajmujàcej si´ zg∏´bianiem

tajemnic struktury i funkcji czàsteczek
˝ycia. W∏aÊnie biologia strukturalna
stanowi osnow´ programu nauczania
kursu PPS. Rozpoczyna si´ on od pre-
zentacji aminokwasów, „prefabryka-
tów” stanowiàcych elementy budulco-
we w strukturach bia∏ek, a nast´pnie
zabiera studentów w fascynujàcà po-
dró˝ po motywach strukturalnych wy-
st´pujàcych w bia∏kach, omawia meto-
dy analizy sekwencji aminokwasowej,
mechanizm biosyntezy bia∏ek, by w
koƒcu dojÊç do analizy korelacji pomi´-
dzy strukturà i funkcjà w wybranych,

kluczowych klasach bia∏ek. Niejako
„przy okazji” uczy pos∏ugiwania si´ na-
rz´dziami internetowymi oraz prezen-
towania w∏asnych informacji za poÊred-
nictwem sieci komputerowych.

W opinii Association of British Phar-

maceutical Industries „nie da si´ prze-
ceniç znaczenia biologii strukturalnej
dla racjonalnego wykorzystania bez-
precedensowego post´pu dokonujàce-
go si´ obecnie w biologii molekularnej
i genetyce”. W krajach zachodnich znaj-
duje to odbicie w anga˝owaniu ogrom-
nych Êrodków zarówno publicznych,
jak i prywatnych, co przyczynia si´ do
post´pu technicznego i prowadzi do
niewyobra˝alnego wprost nagroma-
dzenia informacji.

Z punktu widzenia naukowców kra-

jów Europy Ârodkowowschodniej, któ-
rzy jeszcze niespe∏na 10 lat temu cier-
pieli z powodu izolacji i ograniczonego
kontaktu z naukà Êwiatowà oraz zaco-
fania technologicznego, ta eksplozja in-
formacyjna mog∏aby rodziç obawy dal-
szego powi´kszenia dystansu. W nie-

których z tych krajów, zw∏aszcza w
uczelniach oddalonych od g∏ównych
oÊrodków naukowych, nie ma specja-
listów, którzy mogliby wyk∏adaç bio-
logi´ strukturalnà na odpowiednio wy-
sokim poziomie. Brak te˝ podr´czni-
ków w j´zykach ojczystych, a wydania
zachodnie sà ciàgle trudne do zdoby-
cia i bardzo drogie.

W Europie Ârodkowowschodniej sà

tylko dwa laboratoria zajmujàce si´ kry-
stalografià biomoleku∏, tj. badaniem
problemów biologii strukturalnej za po-
mocà metod krystalograficznych. Wi´k-
sze z nich – Centrum Badaƒ Biokrysta-
lograficznych w Poznaniu – powsta∏o
jako spe∏nienie kilkuletnich marzeƒ
i ambicji Êrodowiska krystalografów
i biochemików. Centrum odgrywa te˝
rol´ integracyjnà i edukacyjnà. Cz´Êç
pracujàcych tu magistrantów i dokto-

WARTO WIEDZIEå

Kurs akademicki w Internecie

UCZESTNICY KURSU Principles of Protein Structure w pracowni komputerowej

Centrum Badaƒ Biokrystalograficznych IChB PAN w Poznaniu.

MIECZYS¸AWA KLUGE

Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997 103

rantów to jednoczeÊnie studenci kursu
PPS. Pracownicy i studenci Centrum
bardzo wysoko oceniajà poziom kszta∏-
cenia. WartoÊç naukowa kursu jest tak
du˝a m.in. dzi´ki zaanga˝owaniu si´
w prac´ tzw. konsultantów, bardzo
cz´sto wybitnych specjalistów w tej
dziedzinie, którzy funkcj´ t´ pe∏nià
bezinteresownie.

Jedynym wymaganym sprz´tem jest

przyzwoitej jakoÊci komputer osobisty
typu PC i niezawodne po∏àczenie z
siecià Internet. Sprz´t taki jest ju˝
w Europie Ârodkowowschodniej ogól-
nie dost´pny i stosunkowo niedrogi.
Materia∏y kursu dost´pne sà w tzw. pa-
j´czynie WWW (World Wide Web), b´-
dàcej Êwiatowà siecià po∏àczeƒ kompu-
terowych w formacie HTML (Hy-
perText Mark-up Language), stanowià-
cym swoisty j´zyk tworzenia stron
WWW. Wszelkie dodatkowe oprogra-
mowanie u˝ywane przez studentów
kursu PPS, na przyk∏ad przeglàdark´
struktur przestrzennych biomoleku∏ –
Rasmol, mo˝na z ∏atwoÊcià uzyskaç po-
przez Sieç. Pomi´dzy sesjami zaj´cio-
wymi odbywajàcymi si´ w czasie rze-
czywistym studenci komunikujà si´
z sobà i ze swoimi opiekunami za po-
mocà poczty komputerowej oraz list
dyskusyjnych. To ogromna satysfakcja
dla opiekunów naukowych, a przede
wszystkim dla ich podopiecznych, gdy
okazuje si´ nagle, i to nierzadko, ˝e stu-
denci sami znajdujà odpowiedzi na py-
tania stawiane przez ich kolegów
w elektronicznej „konwersacji”. Stu-
denci mogà te˝ na bie˝àco sprawdzaç
swoje wiadomoÊci, rozwiàzujàc testy
i kwizy.

Po raz pierwszy kurs PPS przepro-

wadzili w Birkbeck College w roku 1995
prof. Peter Murray-Rust i dr Alan Mills.
Ten pilotowy kurs by∏ ca∏kowicie bez-
p∏atny, ale nie mia∏ te˝ akredytacji Lon-
don University. W nast´pnym roku eks-
peryment powtórzono z udzia∏em 75
studentów z 14 krajów, którzy wp∏aci-
li czesne. Tym razem studenci po zali-
czeniu kursu otrzymali te˝ formalne
Êwiadectwo, Advanced Certificate, wy-
stawione przez London University. By-
∏o to bardzo wa˝ne wydarzenie. Wpro-
wadzi∏o ono bowiem nauczanie zdalne,
oparte na Internecie, do praktyki g∏ów-
nego nurtu szkolnictwa wy˝szego
w Wielkiej Brytanii.

Negatywnà stronà by∏o wszak˝e

ograniczenie dost´pnoÊci kursu po-
przez wymóg wp∏aty czesnego, wyno-
szàcego dla studentów spoza Unii Eu-
ropejskiej 600 dolarów od osoby. Suma
ta jest niewielka w porównaniu z op∏a-
tami za tradycyjne brytyjskie kursy uni-
wersyteckie, szczególnie gdy uwzgl´d-

ni si´ koszty podró˝y i akademika,
z drugiej strony jednak na tyle du˝a, by
odstraszyç wi´kszoÊç ch´tnych z Euro-
py Ârodkowowschodniej.

Wysokiej jakoÊci kszta∏cenie na po-

ziomie dyplomowym w dziedzinie
biologii strukturalnej b´dzie mia∏o ka-
pitalne znaczenie, szczególnie w przy-
padku krajów o m∏odych, rozwijajàcych
si´ gospodarkach rynkowych. Zosta∏o
to dostrze˝one równie˝ przez Open So-
ciety Institute (OSI), popularnie zwany
od nazwiska za∏o˝yciela – miliardera
filantropa George’a Sorosa – Fundacjà
Sorosa, który wyasygnowa∏ w roku aka-
demickim 1996/97 Êrodki na wspoma-
ganie uczestnictwa studentów z Eu-
ropy Ârodkowowschodniej w kursie
PPS. Z pieni´dzy tych dzi´ki wsparciu
narodowych fundacji dzia∏ajàcych w
sieci Open Society (w Polsce Fundacja
Stefana Batorego) op∏acono stypendia
umo˝liwiajàce 19 studentom ucze-
stnictwo w kursie PPS. Sà wÊród nich
W´grzy, Litwini oraz grupa studentów
z Polski – z Poznania, Gdaƒska i
Wroc∏awia.

Polscy studenci to s∏uchacze czwarte-

go roku studiów uniwersyteckich, ma-
gistranci, doktoranci, a nawet m∏odzi
pracownicy akademiccy. Dzi´ki stara-
niom Centrum Badaƒ Biokrystalogra-
ficznych w Poznaƒskim Centrum Su-
perkomputerowo-Sieciowym utwo-
rzono kopi´ lustrzanà (mirror site) kur-
su PPS. Instalacja ta, b´dàca wiernà ko-
pià oryginalnych materia∏ów kursu
z Birkbeck College, daje studentom pol-
skim mo˝liwoÊç szybkiego dost´pu do
kursu z pomini´ciem ciàgle bardzo wol-
nych w tej cz´Êci Europy po∏àczeƒ mi´-
dzynarodowych. Pomimo tych udogod-
nieƒ cz´Êç Êrodkowoeuropejskich stu-
dentów nadal skar˝y si´ na Êlimacze
tempo po∏àczeƒ. Jest to jeden z g∏ów-
nych mankamentów wymienianych
przez studentów w ankietach nt. oce-
ny kursu.

Pojawienie si´ kursu Principles of

Protein Structure w Polsce stanowi
równie˝ moment prze∏omowy we
wdra˝aniu idei kszta∏cenia zdalnego za
poÊrednictwem globalnych sieci kom-
puterowych na terenie kraju. Wykszta∏-
cenie wy˝sze na skal´ masowà stanie
si´ prawdopodobnie wymogiem sta-
wianym tym wszystkim krajom, które
b´dà aspirowa∏y do pe∏nego uczestni-
ctwa w spo∏eczeƒstwie informatycznym
rodzàcym si´ u progu XXI wieku. Ma-
sowoÊç kszta∏cenia w konfrontacji z wy-
sokimi kosztami edukacji tradycyjnej
sprawi prawdopodobnie, ˝e ten sposób
zdobywania wiedzy, dziÊ zaledwie
anonsowany przez kurs PPS, stanie si´
coraz bardziej powszechny. W krótkiej

i Êredniej perspektywie czasowej istnie-
jà znaczne mo˝liwoÊci rozszerzenia za-
si´gu kursu PPS w Polsce oraz Europie
Ârodkowowschodniej.

Planujemy, i˝ w najbli˝szym roku

akademickim liczba s∏uchaczy polskich
wzroÊnie do ponad 10. Jeden z obec-
nych studentów zapytany w ankiecie,
czy poleci∏by kurs PPS swoim kolegom,
odpowiedzia∏: „Ca∏y czas to robi´!”
Mo˝na mieç nadziej´, ˝e równie˝ w ko-
lejnym, rozpoczynajàcym si´ w paê-
dzierniku roku akademickim OSI
wesprze finansowo udzia∏ studentów
Êrodkowoeuropejskich w kursie PPS,
fundujàc pe∏ne lub cz´Êciowe stypen-
dia na pokrycie czesnego.

W dalszej perspektywie Birkbeck

College zamierza rozszerzyç ide´ inter-
netowego kszta∏cenia zdalnego równie˝
na inne nauki przyrodnicze. Jednym ze
sposobów w∏àczenia krajów Êrodkowo-
europejskich do tej inicjatywy by∏oby
utworzenie w tym regionie osobnego
centrum kszta∏cenia otwartego i zdal-
nego w zakresie nauk biostruktural-
nych. Naukowcy i nauczyciele akade-
miccy w Birkbeck i w Poznaniu we
wspó∏pracy z kolegami zajmujàcymi si´
Êrodkami multimedialnymi oraz wy-
dawnictwami naukowymi badajà obec-
nie mo˝liwoÊç wcielenia tej idei w ˝ycie.

Z materia∏ami kursu Principles of

Protein Structure mo˝na si´ zapoznaç,
poczynajàc od strony WWW pod adre-
sem http://www.man.poznan. pl/ PPS
i kontynuujàc w´drówk´ po ca∏ej struk-
turze kursu. Osoby zainteresowane po-
winny zg∏osiç si´ pocztà komputerowà
do dr Clare Sansom pod adresem c.san-
[e-mail]. ac.uk

Wsparcie finansowe uzale˝nione jest

od narodowych fundacji OSI. Wi´cej in-
formacji mo˝na uzyskaç na stronie
WWW pod adresem http://www.
soros.org. Fundacja Stefana Batorego
w Polsce mieÊci si´ w Warszawie przy
ul. Flory 9, tel. [phone], fax (022)-
493561, adres komputerowy batory@ba-
tory.org.pl, strona WWW http://www.
batory.org.pl.

Clare Sansom

i Mariusz Jaskólski

CLARE SANSOM jest doktorem na Wy-
dziale Krystalografii Birkbeck College
w Londynie oraz konsultantem w firmie
brytyjskiej Venus Internet Ltd.
MARIUSZ JASKÓLSKI jest profesorem
w Zak∏adzie Krystalografii Uniwersy-
tetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu
i szefem Centrum Badaƒ Biokrystalo-
graficznych Instytutu Chemii Bioorga-
nicznej PAN.