UNIWERSYTET ŁÓDZKI
WYDZIAŁ EKONOMICZNO-SOCJOLOGICZNY
UZUPEŁNIAJACE STUDIA MAGISTERSKIE
Kierunek: EKONOMIA
Adam Ślązak
P
P
O
O
L
L
I
I
T
T
Y
Y
K
K
A
A
P
P
I
I
E
E
N
N
I
I
Ę
Ę
ś
ś
N
N
A
A
N
N
A
A
R
R
O
O
D
D
O
O
W
W
E
E
G
G
O
O
B
B
A
A
N
N
K
K
U
U
P
P
O
O
L
L
S
S
K
K
I
I
E
E
G
G
O
O
W
W
K
K
O
O
N
N
T
T
E
E
K
K
Ś
Ś
C
C
I
I
E
E
A
A
K
K
C
C
E
E
S
S
J
J
I
I
P
P
O
O
L
L
S
S
K
K
I
I
D
D
O
O
S
S
T
T
R
R
E
E
F
F
Y
Y
E
E
U
U
R
R
O
O
Praca magisterska
napisana pod kierunkiem:
prof. nadzw. dra hab.
Włodzimierza Pulińskiego
Łódź 2006
2
Spis treści
WSTĘP ................................................................................................................................. 4
ROZDZIAŁ I POLITYKA PIENIĘśNA JAKO INSTRUMENT POLITYKI
MAKROEKONOMICZNEJ PAŃSTWA ................................................. 6
1.
P
OLITYKA PIENIĘśNA
–
DEFINICJA
,
ZAKRES
,
CELE
........................................................... 7
1.1. Istota polityki pieniężnej .......................................................................................... 7
1.2. Zakres polityki pieniężnej ........................................................................................ 9
1.3. Zadania i rola polityki pieniężnej .......................................................................... 13
2.
I
NSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘśNEJ
............................................................................. 16
2.1. Podział i charakter instrumentów polityki pieniężnej............................................ 16
2.2. Polityka rezerw obowiązkowych ............................................................................ 17
2.3. Polityka otwartego rynku....................................................................................... 19
2.4. Polityka kredytu refinansowego............................................................................. 20
2.5. Inne instrumenty polityki monetarnej .................................................................... 22
3.
M
AKROEKONOMICZNE SKUTKI POLITYKI PIENIĘśNEJ
(
MODEL
IS-LM) .......................... 23
3.1. Istota i założenia modelu ....................................................................................... 23
3.2. Równowaga na rynku towarowym (krzywa IS)...................................................... 24
3.3. Równowaga na rynku pieniężnym (krzywa LM) .................................................... 27
3.4. Efekty polityki monetarnej ..................................................................................... 30
4.
NBP
JAKO PODMIOT POLITYKI PIENIĘśNEJ
..................................................................... 34
4.1. NBP polskim bankiem centralnym ......................................................................... 34
4.2. Organizacja NBP ................................................................................................... 34
4.3. Cel NBP ................................................................................................................. 36
4.4. Instrumenty NBP w zakresie polityki pieniężnej.................................................... 37
ROZDZIAŁ II DROGA DO CZŁONKOSTWA W STREFIE EURO ........................ 40
1.
P
ROCEDURA PRZYJMOWANIA WSPÓLNOTOWEJ WALUTY
............................................... 41
1.1. Jakim sposobem zastąpić złotego przez euro?....................................................... 41
1.2. Etapy przyjmowania euro ...................................................................................... 43
1.3. Tryb uchylania statusu państwa objętego derogacją ............................................ 45
2.
K
RYTERIA KONWERGENCJI
–
ICH ZNACZENIE
................................................................ 46
2.1. Geneza warunków przystąpienia do strefy euro .................................................... 46
2.2. Kryteria zbieżności i ekonomiczne motywy ich wprowadzenia ............................. 48
3
2.3. Nominalna a realna konwergencja........................................................................ 51
3.
M
ECHANIZM
K
URSÓW
W
ALUTOWYCH
II
–
CZAS PRÓBY
............................................... 53
3.1. Zasady funkcjonowania ERM II ............................................................................ 53
3.2. Udział w ERM II a wypełnienie kryteriów konwergencji ...................................... 55
4.
M
IEJSCE
NBP
W
E
UROPEJSKIM
S
YSTEMIE
B
ANKÓW
C
ENTRALNYCH
............................ 57
4.1. Cel i organizacja ESBC ......................................................................................... 57
4.2. EBC jako centralny organ wspólnej polityki pieniężnej ........................................ 60
4.3. Krajowe Banki Centralne Eurosystemu – rola i wymogi ...................................... 61
4.4. NBP jako bank centralny ESBC nie wchodzący w skład Eurosystemu ................. 62
ROZDZIAŁ III ZADANIA NBP W OKRESIE PRZEDAKCESYJNYM DO UGiW . 64
1. S
TOPIEŃ REALIZACJI PRZEZ
P
OLSKĘ PIENIĘśNYCH KRYTERIÓW ZBIEśNOŚCI
.............. 65
1.1. Kryterium stabilności cen ...................................................................................... 65
1.2. Kryterium kursu walutowego................................................................................. 70
1.3. Kryterium stopy procentowej................................................................................. 71
2.
Z
AGROśENIA ZWIĄZANE Z QUASI
-
SZTYWNYM KURSEM WALUTOWYM
.......................... 73
2.1. Systemy kursów walutowych i kryteria ich wyboru ............................................... 73
2.2. Determinanty polityki pieniężnej w warunkach sztywnego kursu walutowego
(trylemat trójkąta trzech swobód) ......................................................................... 77
2.3. Prawdopodobne problemy z utrzymaniem polskiej waluty w ramach
dopuszczalnego pasma wahań systemu ERM II .................................................... 79
3.
D
YLEMATY WYBORU STRATEGII PRZYSTĄPIENIA DO STREFY EURO
............................... 81
3.1. Wybór momentu wstąpienia do ERM II ................................................................. 81
3.2. Warunki uczestnictwa w systemie ERM II ............................................................. 84
3.3. Długość pobytu ...................................................................................................... 86
4. P
ROPOZYCJA DZIAŁAŃ
NBP
W PROCESIE AKCESYJNYM DO
UG
I
W............................. 87
4.1. Uwarunkowania prowadzenia polityki pieniężnej ................................................. 87
4.2. Uzyskanie monetarnej konwergencji ..................................................................... 89
4.3. Określenie kursu równowagi ................................................................................. 90
4.4. Stabilizacja kursu waluty w ERM II ...................................................................... 93
ZAKOŃCZENIE ............................................................................................................... 95
WYKAZ SKRÓTÓW ....................................................................................................... 97
SPIS RYSUNKÓW............................................................................................................ 99
SPIS TABEL .................................................................................................................... 100
BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................. 101
4
Wstęp
Współcześnie dla gospodarki rynkowej, która jest oparta na społecznym podziale
pracy pieniądz stał się jednym z podstawowych elementów jej funkcjonowania. Możliwość
kształtowania jego podaży jest zaś istotnym instrumentem polityki gospodarczej państwa.
Mimo, iż na tematy związane z Unią Europejską ukazuje się znaczna liczba
publikacji nie ma do tej pory pozycji, która całościowo obejmowałaby kwestie pieniężnej
strategii ewentualnego przystępowania Polski do unii walutowej. Ukazuje się wiele prac na
temat poszczególnych problemów dotyczących akcesji do strefy euro zawierających takie
kwestie jak teorie optymalnych obszarów walutowych, kryteria konwergencji, rozwiązania
przyjęte przez państwa, które już przyjęły wspólną europejską walutę. Jednak proces
akcesyjny należałoby ująć całościowo.
Podniesiony wyżej problem sprawił, iż pisanie niniejszej pracy było niezwykle
nobilitujące. Pionierstwo stworzenia opracowania obejmującego swoim zakresem zarówno
teorię ekonomiczną, przepisy prawa wspólnotowego, propozycje możliwych do
zastosowania rozwiązań wzbogaconych o przykłady działań innych państw w tejże materii
było największym motywem jej podjęcia.
Podjęcie tego tematu jest także o tyle ciekawe, że może on stać się nie tylko
czysto naukowym dyskursem, ale również dostarczyć wielu drogowskazów w niedalekiej
przyszłości. Po wstąpieniu do Unii Europejskiej Polska jest bowiem zobligowana do
przystąpienia do unii walutowej. Nie ma jednak ściśle określonych ram tego procesu poza
sformułowaniem kilku kryteriów przystąpienia do niej. Tworzy to pole do dyskusji na ten
temat.
Przyczyny napisania pracy łączą się z jej celem. Jak wskazuje sam tytuł chciano,
aby końcowym efektem pracy stała się propozycja działań dla Narodowego Banku
Polskiego w zakresie polityki pieniężnej. Uwzględniająca zarówno uwarunkowania
prowadzenia polityki monetarnej, wymogi unijne w zakresie akcesji do unii walutowej,
przedstawienie ewentualnych problemów na jakie mogą się natknąć decydenci oraz
propozycje ich rozwiązania. Właśnie osiągnięcie takiej kompletnej analizy przyświecało
pracom nad poniższym opracowaniem.
Ź
ródła na których oparto się przy pisaniu pracy są liczne i różnorodne. Obejmują
swym zasięgiem zarówno akty prawne, publikacje jak i portale internetowe. Można je
podzielić na trzy grupy: dokumenty organów i instytucji Unii Europejskiej, opracowania
i analizy banku centralnego oraz pozostałe publikacje. Przy charakterystyce teorii
5
ekonomicznej dotyczącej badanej kwestii pozycjami nie do przecenienia okazały się
opracowania Z. Fedorowicza
1
oraz A. Kaźmierczaka
2
. Opis procedury przystępowania do
unii walutowej opierał się na publikacjach unijnych, a w szczególności Traktacie
z Maastricht
3
. Przy analizie poszczególnych kwestii związanych z wyzwaniami polityki
pieniężnej oraz poszukiwaniu danych statystycznych największą skarbnicą wiedzy okazał
się portal internetowy Narodowego Banku Polskiego
4
.
Praca rozpoczyna się od przedstawienia teorii ekonomicznej dotyczącej polityki
pieniężnej oraz omówienia na tym tle celu i instrumentów Narodowego Banku Polskiego
(rozdz. 1). Następna część ukazuje formalne i ekonomiczne kryteria oraz wymogi jakie
należy spełnić aby móc przystąpić do unii walutowej (rozdz. 2). Ostatnia część pracy
została poświęcona pokazaniu prawdopodobnych zagrożeń i problemów z jakimi może
zetknąć się państwo przystępujące do strefy euro oraz propozycjom ich rozwiązania
(rozdz. 3).
1
Z. Fedorowicz, Polityka pieniężna, Poltext, Warszawa 1998.
2
A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
3
Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku.
4
Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl.
Rozdział I
Polityka pieniężna
jako instrument polityki
makroekonomicznej państwa
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
7
1. Polityka pieniężna – definicja, zakres, cele
1.1. Istota polityki pieniężnej
Punktem wyjścia do rozważań nad danymi kwestiami jest zawsze określenie
istoty podejmowanych zagadnień. Należy więc także i tu ponieść trud zdefiniowania
pojęcia ‘polityka pieniężna’, która wymiennie nazywana jest również polityką monetarną.
Już sam zwrot „polityka pieniężna” daje zarys problemów, których dotyczy. Pojęcie
‘polityka’ oznacza najogólniej „przemyślany przez kogoś sposób postępowania mający
doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu”
5
natomiast określające ją przymiotniki
oznaczają:
•
monetarny – „dotyczący pieniądza, kursu pieniądza i zagadnień związanych
z pieniądzem”
6
•
pieniężny – „mający związek z pieniądzem”
7
.
Z tych stwierdzeń wynika, iż polityka monetarna dotyczy kwestii pieniądza
i zorganizowanych procedur ich regulacji. Słownikowe ujęcie pojęcia monetaryzm może
sugerować szerszy jego zakres znaczeniowy w stosunku do określenia pieniężny. W teorii
ekonomii jednak te dwie kategorie używane są wymiennie i traktuje się je równorzędnie.
Poszczególne nauki ekonomiczne: finansów, bankowości czy polityki
gospodarczej proponują różne podejścia do określenia istoty pojęcia ‘polityki monetarnej’.
Najbardziej syntetyczne ujęcie definicyjne formułuje polityka gospodarcza, która
stwierdza, że „polityka pieniężna polega na użyciu podaży pieniądza jako instrumentu
realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej”
8
. Nauka finansów ukazuje natomiast
politykę pieniężną z funkcjonalnego punktu widzenia głosząc, że „polityka pieniężna
polega na oddziaływaniu na gospodarkę za pomocą regulowania emisji pieniądza”
9
.
Bankowość akcentuje dodatkowo rolę polityki pieniężnej, która odnosi się do kreacji
kredytu twierdząc, że „polityka pieniężna to całokształt rozwiązań i działań, które są
podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących
5
Popularny słownik języka polskiego pod red. B. Dunaja, Wilga, Warszawa 2001, s. 490, pod hasłem
‘polityka’.
6
Tamże, s. 324, pod hasłem ‘monetarny’.
7
Tamże, s. 457, pod hasłem ‘pieniężny’.
8
J. Borowiec, Polityka pieniężna [w:] Polityka gospodarcza pod red. Bolesława Winiarskiego,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 422.
9
J. Wolniak, Polityka finansowa i jej komponenty [w:] Finanse publiczne pod red. G. Polkowskiej,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 188.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
8
w pieniądze i kredyt, a także regulowania wielkości pieniądza”
10
. Jeszcze większy nacisk
na cele kładzie definicja, która mówi, że „polityka monetarna (pieniężna) polega na
regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego
oraz stabilizacji poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia”
11
.
Wszystkie przytoczone definicje zwracają uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze,
jako przedmiot zainteresowania polityki pieniężnej wskazują kwestie pieniądza,
a konkretnie regulację jego podaży. Po drugie, wymieniają cele do których ta regulacja ma
prowadzić i na ogół są to cele makroekonomiczne. Uogólniając można stwierdzić, że
polityka pieniężna (monetarna) to część polityki gospodarczej państwa, dotycząca kwestii
kształtowania
podaży
pieniądza,
w
celu
osiągnięcia
określonych
celów
ogólnogospodarczych.
Mając na celu pełne zrozumienie istoty polityki pieniężnej należy ponadto
wyjaśnić kwestie podaży i popytu na pieniądz, jak i czynniki je określające. „Popyt na
pieniądz jest to (...) ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez
podmioty gospodarcze. Natomiast podaż pieniądza jest to ilość pieniądza wprowadzonego
do obiegu”
12
.
Popyt na pieniądz związany jest z niektórymi pełnionymi przez niego
funkcjami
13
, a mianowicie: środka wymiany, środka płatniczego, środka przechowywania
bogactwa (tezauryzacji). Bezpośrednio wyznacznikami popytu na pieniądz są:
•
wielkość produkcji dóbr,
•
liczba transakcji zachodzących w gospodarce,
•
przeciętny poziom cen,
•
stopa oprocentowania środków pieniężnych,
•
koszt posiadania pieniądza,
•
koszt zmiany aktywów,
•
kultura pieniężna społeczeństwa
14
.
10
W.L. Jaworski, Polityka pieniężna banku centralnego i rynek pieniężny [w:] W.L. Jaworski,
Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki. Rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa 1997, s. 51.
11
Portal internetowy studentów ekonomii Oeconomicus: http://www.econom.pl, data odczytu
14 maja 2005 r.
12
A. Krajewska, R. Milewski, System pieniężno-kredytowy [w:] Podstawy ekonomii pod red.
R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 457.
13
Chodzi tu o te funkcje pieniądza, do których pełnienia pieniądz musi pojawić się w postaci realnej,
natomiast bez znaczenia pozostaje funkcja jednostki obrachunkowej, gdyż przy niej pieniądz występuje
w postaci idealnej (wyobrażeniowej).
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
9
Podaż pieniądza natomiast podlega regulacji państwa, najczęściej w wyniku działalności
banku centralnego. Na jej wielkość ma także wpływ system bankowy poprzez mechanizm
kreacji pieniądza oraz tak jak w przypadku popytu na pieniądz kultura pieniężna.
Teoretyczne ujęcie tych problemów może wydawać się proste i nie nastręczające
problemów, jednak w praktyce wiele znaków zapytania może pojawić się w określaniu
tego co zaliczyć do podaży pieniądza czy jak bardzo system bankowy wpływa na podaż
pieniądza.
1.2. Zakres polityki pieniężnej
Zakres polityki pieniężnej nierozerwalnie wiąże się z zakresem pojmowania
zasobów pieniądza, czyli tego co rozumie się pod mianem ‘pieniądz’ oraz elementami
i sposobami kształtowania podaży pieniądza.
Pod pojęciem pieniądza najczęściej rozumie się gotówkę w postaci monet
i banknotów, czasami dodając do nich środki umieszczone na rachunkach bankowych,
które mogą być natychmiast dostępne. W teorii jak i w praktyce działalności banków
centralnych powstało jednak wiele różnych koncepcji pieniądza. Różnią się między sobą
rodzajem i ilością włączonych do nich aktywów finansowych i pieniężnych. Rozszerzenie
miar pieniądza o tzw. guasi-pieniądz (nie spełniający funkcji środka cyrkulacji) jest
związana z dużą łatwością przekształcenia tych aktywów na pieniądz sensu stricto.
W teorii ekonomii miary te są nazywane agregatami pieniężnymi i oznacza się je
M0, M1, M2, M3, M4 w zależności od tego jak szeroko pojmowany jest pieniądz. Opis
poszczególnych agregatów przedstawia tabela 1.
Tab. 1 Charakterystyka agregatów pieniężnych
Agregat pieniężny
Charakterystyka
M0
„pieniądz wielkiej mocy”
banknoty i monety pozostające w obiegu
depozyty banków komercyjnych w banku centralnym
M1
„pieniądz transakcyjny”
banknoty i monety pozostające w obiegu
depozyty bankowe płatne na każde żądanie
M2
„szeroki pieniądz”
M1 +
wkłady krótkoterminowe
M3
M2 +
pozostałe wkłady terminowe
M4
„zasoby płynności gospodarki”
M3+
papiery wartościowe podlegające obrotowi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Z. Fedorowicz, Polityka pieniężna, Poltext, Warszawa
1998, s. 13.
14
Rozumiana tu jako przyzwyczajenia społeczeństwa co do form i sposobów przechowywania jak
i posługiwania się pieniądzem.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
10
W różnych krajach agregaty pieniężne różnią się miedzy sobą
15
, jednak nie są to istotne
rozbieżności. Zawsze agregat M1 oznacza pieniądz mogący spełniać rolę środka wymiany,
a M2 określa siłę nabywczą społeczeństwa. Agregat M0 zwany jest bazą monetarną lub
„pieniądzem wielkiej mocy” ze względu na zasadnicze znaczenie dla kreacji pieniądza
przez system bankowy, a przez to dla podaży pieniądza.
Scharakteryzowanie kreacji pieniądza przez system bankowy pozwoli na
jednoczesne pokazanie wpływu jaki na podaż pieniądza ma system bankowy i kultura
pieniężna społeczeństwa.
Jedną z funkcji banków jest udzielanie kredytów, pieniądze na kredyty banki
czerpią z wkładów pozostawionych w tych bankach. Jednak banki jako system bankowy
mogą pomnażać ilość pieniądza pierwotnie wprowadzonego do systemu. Możliwe jest to
dzięki kreacji kredytu, która następuje w oparciu o depozyty bankowe i rezerwę
obowiązkową. Jej mechanizm jest następujący. Środki nowo wprowadzone do systemu są
lokowane na depozycie, dzięki czemu bank może udzielić kredytu na kwotę tego depozytu
pomniejszoną o rezerwę obowiązkową. Jeżeli ten kredyt nie zostanie odebrany w gotówce,
to wpłynie do systemu jako kolejny depozyt, który znów umożliwi udzielenie kredytu
w wysokości tego depozytu pomniejszonej o rezerwę obowiązkową. Schemat tego
działania pokazuje tabela.
Tab. 2 Mechanizm kreacji kredytów przy braku wycieków gotówkowych
Bank
Depozyty pieniężne
(wkład pierwotny=1 000)
Rezerwy
obowiązkowe
(10%)
Ś
rodki finansowe
umożliwiające
udzielenie kredytu
1
1 000,00
100,00
900,00
2
900,00
90,00
810,00
3
810,00
81,00
729,00
4
729,00
72,90
656,10
∑
5
n
6 561,00
656,10
5 904,90
Razem system bankowy
10 000,00
1 000,00
9 000,00
Źródło: Opracowanie własne
Jak widać system bankowy z wkładu pierwotnego w wysokości 1000 jednostek
wygenerował 5000 jednostek wszystkich depozytów, udzielając przy tym 4000 jednostek
15
W Wielkiej Brytanii wyróżnia się agregat M5, będący odpowiednikiem zamieszczonego w tabeli
agregatu M4, który z kolei odpowiada agregatowi M3 oraz wkładom i udziałom towarzystw
ubezpieczeniowych.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
11
kredytów. Łatwo zauważyć, iż wielkość kreacji określa stopa rezerw obowiązkowych,
która w stosunku do kreacji kredytów jest odwrotnie proporcjonalna. Z tego wynika, że
wielkość kreacji jest równa iloczynowi depozytu pierwotnego i odwrotności stopy rezerw
obowiązkowych zwanej mnożnikiem kredytowym. Przykład ten ma jedno założenie, że
z tak pokazanego obiegu nie następują wycieki w postaci gotówki, jak pokazuje to kolejny
przykład.
Tab. 3 Mechanizm kreacji kredytów przy wyciekach gotówkowych
Bank
Depozyty pieniężne
(wkład pierwotny
=1 000)
Rezerwy
obowiązkowe
(10%)
Udzielony
kredyt
Wyciek
gotówkowy
(20%)
Ś
rodki
finansowe
umożliwiające
udzielenie
kredytu
1
1 000,00
100,00
900,00
180,00
720,00
2
720,00
72,00
648,00
129,60
518,40
3
518,40
51,84
466,56
93,31
373,26
∑
4
n
1 331,60
133,16
1 198,44
240,09
958,34
Razem system
bankowy
3570,00
357,00
3213,00
643,00
2 570,00
Źródło: Opracowanie własne
Przykład pokazuje jak kultura pieniężna wpływa na kreację pieniądza i co za tym
idzie wielkość podaży pieniądza, gdyż tym razem wielkość kreacji wyniosła 3 570
jednostek w porównaniu do 10 000 jednostek gdzie nie było wycieków. Na kreację kredytu
ma też wpływ asekuracja banków, które często pozostawiają większe rezerwy pieniężne
niż by to wynikało ze stóp rezerw obowiązkowych banku centralnego. Asekuracja ta
wywołuje identyczne skutki jak wycieki gotówkowe.
Podsumowując można stwierdzić, że kreacja kredytu zależy od stóp rezerw
obowiązkowych, wycieków pieniężnych i asekuracji banków oraz wkładów pieniężnych
wniesionych do systemu bankowego. Trzy pierwsze czynniki składają się na współczynnik
kreacji kredytów (mnożnik pieniężny w węższym sensie) który prezentuje się następująco:
( )
,
r
1
q
r
1
m
k
−
+
=
gdzie:
r – stopa rezerw obowiązkowych,
q – stopa wycieków gotówkowych i nadobowiązkowych rezerw bankowych
W teorii ekonomii oprócz mnożnika kreacji kredytów wyróżnia się także mnożnik
bazy monetarnej (mnożnik pieniężny w szerszym sensie). Rozróżnianie tych dwóch pojęć
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
12
stosowane jest ze względu na odmienną ich interpretację. Mnożnik kreacji kredytów
określa jakie zmiany zachodzą w depozytach bankowych na skutek zmian rezerw banków,
natomiast mnożnik bazy monetarnej obrazuje zmiany globalnej podaży pieniądza
warunkowane jej zmianami
16
.
Korzystając z agregatów pieniężnych M0 i M1 do zobrazowania odpowiednio
bazy monetarnej i globalnej podaży powyższą definicję mnożnika pieniężnego można
zapisać następująco:
m
m
=M1/M0
Z tabeli 1 wiadomo, że podaż pieniądza (M1) składa się z gotówki (Cu) i wkładów na
żą
danie (Md), a baza monetarna (M0) jest agregowana z gotówki (Cu) i depozytów
banków komercyjnych w banku centralny. Z uwagi na to, że część tych depozytów ma
charakter przymusowy można je podzielić na rezerwy obowiązkowe (Ro) i rezerwy
nadobowiązkowe (Rn). Tak więc po przekształceniach wzór mnożnika bazy monetarnej
prezentuje się następująco:
Rn
Ro
Cu
Md
Cu
m
m
+
+
+
=
.
Poziom gotówki jest elementem wkładów (Md) określonym przez zapotrzebowanie na
gotówkę (c) wyrażającą się jako stosunek gotówki do zasobów pieniądza. Rezerwy
banków komercyjnych są także częścią wkładów (Md) z tym, że rezerwy obowiązkowe są
określane przez stopę rezerw obowiązkowych banku centralnego (r), a rezerwy
nadobowiązkowe przez stopę rezerw nadobowiązkowych (n) wyrażającą się jako stosunek
tych rezerw do zasobów pieniądza.
n
r
c
1
c
nMd
rMd
cMd
Md
cMd
m
m
+
+
+
=
+
+
+
=
.
Mając określony mnożnik bazy monetarnej można wskazać determinanty podaży
pieniądza oraz ustalić jaki wpływ na te determinanty posiada bank centralny.
Przekształcenie podstawowego wzoru na mnożnik bazy monetarnej pozwoli uzyskać wzór
na podaż pieniądza, a jego uściślenie zgodnie z powyższymi uwagami uwypukli jej
determinanty.
0
M
n
r
c
1
c
M0
m
M1
M0
m
M1
M0
M1
m
m
m
m
+
+
+
=
⋅
=
⋅
=
⇒
=
16
A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s. 471.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
13
Z przedstawionego wzoru wynika, iż zależność podaży pieniądza jest wprost
proporcjonalna do bazy monetarnej oraz odwrotnie proporcjonalna do zapotrzebowania na
gotówkę, stopy rezerw obowiązkowych i stopy rezerw nadobowiązkowych. Warto dłużej
zastanowić się nad utrzymywaniem przez banki rezerw ponad wielkości wymagane przez
bank centralny. Banki utrzymują te rezerwy na wypadek zwiększonego zapotrzebowania
na gotówkę przez ludność. Jednak takie rezerwy pociągają za sobą utratę możliwych do
osiągnięcia korzyści. Wielkość tych kosztów wyznacza stopa procentowa. Wraz z jej
wzrostem koszty utrzymania rezerw rosną, czego skutkiem jest ich zmniejszanie przez
banki. Wynika z tego, że jako determinantem podaży pieniądza można posługiwać stopą
procentową zamiast stopą rezerw nadobowiązkowych, która jest jej pochodną.
Z wymienionych czynników determinujących podaż pieniądza pod pełną kontrolą
banku centralnego znajduje się baza monetarna i stopa rezerw obowiązkowych. Takiej
kontroli nie poddaje się ani stopa procentowa ani stopa zapotrzebowania na gotówkę.
Jednakże ostatnio wspomniana stopa zależy w dużej mierze od kultury pieniężnej
społeczeństwa, która jest względnie stała. Z badań amerykańskich wynika, że największy
udział w kształtowaniu podaży pieniądza ma baza monetarna (65-100%)
17
. Te stwierdzenia
pozwalają wyciągnąć wniosek, iż bank centralny posiada znaczny wpływ na ilość
pieniądza znajdującą się w obiegu.
1.3. Zadania i rola polityki pieniężnej
Przed polityką pieniężną jako instrumentem polityki gospodarczej państwa za cel
stawia się likwidację największych problemów gospodarczych. Do takich należą
bezrobocie sprowadzające dobrobyt poniżej optymalnego poziomu i wywołujące problemy
społeczne oraz inflacja, która komplikując rachunek ekonomiczny i podnosząc niepewność
gospodarowania utrudnia wzrost gospodarczy.
Realizacja
tych
celów,
zwanych
strategicznymi
czy
finalnymi,
jest
skomplikowana z kilku względów. Na cele te istnieje tylko pośredni wpływ poprzez
wywoływanie u podmiotów gospodarczych określonych zachowań za pomocą impulsów
pieniężnych. Przebieg i skutek tych przyczynowo-skutkowych reakcji nie jest do końca
17
W. Hosek, F. Zahn, Monetary Theory, Polcy and the Financial Markets, McGraw-Hill Book Company,
New York 1997, s. 78 [za:] A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1998, s. 73.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
14
jasny. Wymienione cele strategiczne zależą nie tylko od polityki monetarnej, ale od całej
polityki gospodarczej państwa. Problemy sprawia też kwestia ich precyzyjności
18
.
Właśnie wyżej wymienione względy powodują potrzebę określenia celów
pośrednich, które by te problemy wyeliminowały, bądź minimalizowały. W związku z tym
powinny one charakteryzować się pewnymi właściwościami takimi jak:
•
reagowanie na instrumenty polityki pieniężnej,
•
korelację z celami strategicznymi polityki monetarnej,
•
łatwe i szybkie osiąganie informacji o ich zachowaniu się
19
.
Praktyka pokazuje, że cele pośrednie polityki monetarnej „związane są z:
•
regulowaniem podaży pieniądza w obiegu, po to aby przeciwdziałać inflacji i zatorom
płatniczym;
•
ustaleniem stopy procentowej na poziomie zapewniającym odpowiednią alokację
zasobów oraz wyborem między oszczędnościami i inwestycjami;
•
zapewnieniem odpowiedniego poziomu rezerw walutowych i kursu walutowego”
20
.
Realizacja celów pośrednich pociąga za sobą konieczność osiągania w codziennej
działalności banku centralnego jeszcze bardziej szczegółowych wytycznych. Do tych
celów operacyjnych zalicza się podaż bazy monetarnej i stopy procentowe na rynku
międzybankowym.
Systematyzując powyższe uwagi można nakreślić następującą hierarchię celów
polityki monetarnej:
a)
strategiczne:
−
wzrost PKB,
−
pełne zatrudnienie,
−
stabilizacja cen;
b)
pośrednie:
−
podaż pieniądza,
−
poziom stóp procentowych,
−
struktura stóp procentowych,
−
kurs walutowy,
18
Por. A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998,
s. 169-170.
19
J. Borowiec, dz. cyt., s. 423.
20
I. Czechowska, Bank centralny na rynku pieniężnym, Absolwent, Łódź 1998, s. 32.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
15
−
nominalny PKB;
c)
operacyjne:
−
stopa procentowa na rynku międzybankowym,
−
podaż bazy monetarnej.
Trudno jest jednocześnie realizować takie cele jak wzrost PKB i pełne
zatrudnienie oraz stabilizacja cen. Dlatego najczęściej dokonuje się wyboru jednego celu
strategicznego. Decyzja ta jest często związana z rodzajem zależności między rządem
a bankiem centralnym. Banki centralne niezależnie od rządu najczęściej mają określony cel
w postaci stabilności cen. W przypadku gdy rząd wyznacza kierunki polityki pieniężnej
bank centralny staje się tylko jej wykonawcą, wspierając działania rządu niezależnie od ich
konsekwencji dla stabilności cen. Dzisiejsza teoria jak i praktyka wskazuje na to, że
dominującym poglądem jest wskazanie stabilizacji cen jako celu głównego polityki
pieniężnej. Taki cel funkcjonuje na przykład dla strefy euro, gdzie „głównym celem ESBC
[Europejskiego Systemu Banków Centralnych – przyd. autora] jest utrzymanie stabilności
cen”
21
.
Problemem staje się też wybór celu pośredniego polityki pieniężnej, gdyż tak
samo jak w wypadku celów finalnych nie są one zmiennymi komplementarnymi. Jedno
z podstawowych podejść, z którego skorzystał m.in. NBP, to analiza spodziewanych
szoków w gospodarce. Polega ona na próbie ustalenia możliwych do wystąpienia zaburzeń
w gospodarce jeśli chodzi o zagregowane popyt i podaż oraz zmiany na rynku pieniężnym
i określeniu najlepszych metod ich niwelowania. Tablica 4 prezentuje te zależności.
Tab. 4 Wybór celów pośrednich polityki pieniężnej wg kryterium zaburzeń w gospodarce
Rodzaj zaburzenia
Cel pośredni
Cel operacyjny
Szoki popytowe
szeroki agregat pieniężny
pieniądz rezerwowy, wolne
rezerwy
Przesunięcia w strukturze
aktywów finansowych
stopy procentowe
stopy procentowe
Zaburzenia
w
podaży
pieniądza
agregat pieniężny lub stopy
procentowe
stopy procentowe
Szoki podażowe
agregat pieniężny dla celu
inflacyjnego
stopy procentowe dla celu
w postaci realnego PKB
pieniądz rezerwowy, wolne
rezerwy dla celu inflacyjnego
stopy procentowe dla celu
w postaci realnego PKB
Źródło: P. Szpunar, Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 141, Tablica 3.1.
21
Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku art. 105 ust. 1.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
16
2. Instrumenty polityki pieniężnej
2.1. Podział i charakter instrumentów polityki pieniężnej
Poprzednio stwierdzono, że cele polityki pieniężnej powinny reagować na jej
instrumenty. Z definicji polityki pieniężnej wynika, że dotyczy ona kwestii kształtowania
podaży pieniądza. Wiedząc, że podmiotem prowadzącym politykę pieniężną jest bank
centralny instrumenty polityki pieniężnej można określić jako środki będące w dyspozycji
banku centralnego pozwalające kontrolować podaż pieniądza.
Banki centralne dysponują całym zestawem instrumentów polityki pieniężnej.
Najbardziej rozpowszechnioną klasyfikację instrumentów tworzy się poprzez dokonanie
ich podziału ze względu na sposób oddziaływania banku centralnego. W ten sposób
otrzymuje się trzy grupy instrumentów:
•
instrumenty rynkowe (pośrednie),
•
instrumenty administracyjne (bezpośrednie),
•
instrumenty perswazyjne
22
.
Stosując instrumenty rynkowe (tzw. sterowania pośredniego) bank centralny
oddziałuje na pozostałe banki poprzez swój udział na rynku międzybankowym jako
kontrahent. Do tego rodzaju instrumentów należą: polityka otwartego rynku, polityka
kredytu refinansowego oraz polityka kursowa
23
. Ich skuteczność zależy od efektywności
rynku finansowego, a więc aby stosować instrumenty sterowania pośredniego rynek
finansowy musi być w pełni rozwinięty. Instrumenty rynkowe polityki pieniężnej są dziś
głównymi narzędziami wykorzystywanymi przez banki centralne.
W przypadku stosowania instrumentów administracyjnych (tzw. sterowania
bezpośredniego) bank centralny wstępuje jako instytucja nadrzędna w stosunku do banków
komercyjnych, stosując wobec nich nakazy i zakazy. Wyraża się to głównie w ustalaniu
stopy rezerw obowiązkowych, stosowaniu limitów kredytowych, kontroli stóp
procentowych, terytorialnym lub sektorowym ograniczeniu działalności, wytycznymi co
do jakości produktów bankowych
24
. Istotną zaletą tego rodzaju instrumentów jest ich
wysoka precyzyjność w osiąganiu określonego poziomu agregatu pieniężnego bądź
wysokości stóp procentowych. Z drugiej jednak strony ta skuteczność odnosi się tylko do
okresu krótkiego, a niepożądane efekty ich użycia m.in. ograniczenie konkurencji na rynku
22
I. Czechowska, dz. cyt., s. 55
23
Tamże., s. 55.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
17
a co za tym idzie i jego efektywności, czy patologie w postaci handlu limitami
kredytowymi ograniczają wykorzystanie tych instrumentów. Głównie stosuje się je
w przypadkach przejściowych zakłóceń w funkcjonowaniu rynku, nieskuteczności
instrumentów pośrednich, bądź gdy rynek finansowy jest słabo rozwinięty
25
.
Bank centralny może także oddziaływać na rynek finansowy poprzez perswazję.
Publiczne wypowiedzi prezesa banku centralnego czy określanie nastawienia w polityce
pieniężnej sugerują pożądane przez bank centralny kierunki działań banków
komercyjnych. W tym przypadku banki komercyjne nie są zobligowane do realizacji
wytycznych banku centralnego, lecz z uwagi na chęć zachowania dobrych stosunków
z bankiem centralnym stosują się one do nich. Skuteczność tego rodzaju podejścia zależy
od ilości banków jaka działa na rynku, im większa ilość banków tym skuteczność
perswazji mniejsza.
Najważniejszymi dziś narzędziami, które wykorzystywane są przez władze
monetarne do kontroli podaży pieniądza to: polityka rezerw obowiązkowych, polityka
kredytu refinansowego i polityka otwartego rynku
26
.
2.2. Polityka rezerw obowiązkowych
Polityka rezerw obowiązkowych polega na ustaleniu przez bank centralny stopy
rezerw obowiązkowych czyli minimalnego stosunku obowiązkowo utrzymywanej przez
bank komercyjny rezerwy w banku centralnym do ogółu wkładów od instytucji
niebankowych zgromadzonych w tym banku.
Stopa rezerw obowiązkowych ma dwa cele: zabezpieczenie wypłacalności
banków komercyjnych oraz kontrolowanie podaży pieniądza w gospodarce. Pierwszy
z nich ma dziś marginalne znaczenie ze względu na to, że banki komercyjne są obecnie
potężnymi
instytucjami
finansowymi
co
minimalizuje
prawdopodobieństwo
niewypłacalności, a ponadto posiadają one możliwość uzyskania pomocy od banku
centralnego
27
. Rezerwa obowiązkowa wpływa na podaż pieniądza poprzez kształtowanie
wielkości aktywów możliwych do wykorzystania przez banki komercyjne na kredyty (opis
mechanizmu kreacji podaży pieniądza przez banki i wpływu na nią stopy rezerw
24
Tamże, s. 55-56.
25
P. Szpunar, Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2000, s. 60.
26
A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s. 474.
27
A. Kaźmierczak, dz. cyt., s. 91.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
18
obowiązkowych w pkt. 1.2.). Zadanie to jest tak istotne ze względu na swoje
ogólnogospodarcze skutki.
Konsekwencjami podwyższenia stopy rezerw obowiązkowych są:
•
ograniczenie kreacji kredytów przez banki,
•
wzrost kosztu kredytu,
•
obniżenie potencjalnych zysków banków komercyjnych,
•
wzrost presji na ściągnięcie wierzytelności od dłużników,
•
chęć sprzedaży papierów wartościowych przez banki.
Obniżenie stopy rezerw obowiązkowych determinuje odwrotne skutki. Najważniejsze
implikacje są efektem zmian rozmiarów kreacji kredytów i zmian kosztu kredytu. Wahania
tych wielkości poprzez swój wpływ na dopływ pieniądza do gospodarki, a co za tym idzie
wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne oddziaływają na aktywność gospodarczą
28
.
Stopa rezerw obowiązkowych może być zróżnicowana w stosunku do
poszczególnych wkładów. Wielkość stopy może zależeć m.in. od:
•
terminu zobowiązania, na ogół im odleglejszy termin wymagalności tym mniejsza
stopa rezerw obowiązkowych;
•
wielkości wkładu, na ogół im większy wkład tym większa stopa rezerw
obowiązkowych;
•
charakteru właściciela wkładu, czy jest to osoba fizyczna czy prawna
29
.
Z uwagi na to, że nawet niewielka zmiana wysokości stopy rezerw
obowiązkowych wywołuje duże wahania wielkości rezerw banków komercyjnych, a więc
i podaży pieniądza instrument ten musi mieć charakter długofalowy. Banki komercyjne
zatem są informowane o zmianach stopy rezerw obowiązkowych z dużym wyprzedzeniem,
aby móc się do nich dostosować. Ta zależność może być wykorzystana w przypadku, gdy
gospodarka jest poddawana dużym przepływom krótkoterminowych kapitałów
zagranicznych. Zmiany stopy rezerw obowiązkowych mogą nie dopuścić do ewentualnych
zmiany płynności systemu bankowego
30
.
Skuteczność polityki rezerw obowiązkowych jest różna w zależności od tego czy
wielkość stóp jest zmniejszana czy podwyższana. Banki zawsze muszą się zastosować do
nakazu podwyższenia wielkości rezerw obowiązkowych. W przypadku zmniejszenia
28
A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s. 475-476.
29
W.L. Jaworski, dz. cyt., s. 55-56.
30
A. Kaźmierczak, dz. cyt., s. 93-94.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
19
rezerw obowiązkowych, banki mogą z różnych względów utrzymywać ponad
obowiązkowe rezerwy, przez co skuteczność tego instrumentu jest mniejsza
31
.
Zaletą polityki rezerw obowiązkowych jest niski wpływ na stopy procentowe
w przypadku zastosowania tego instrumentu. Posiada on też pewne wady, np. oddziałuje
na wszystkie banki w jednakowym stopniu niezależnie od tego jak wysoką płynnością się
one charakteryzują. Na ogół rezerwy obowiązkowe nie są oprocentowane, przez co banki
komercyjne ponoszą koszty.
2.3. Polityka otwartego rynku
Polityka otwartego rynku polega na prowadzeniu operacji otwartego rynku czyli
zakupie, bądź sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych. Kontrahentami
banku centralnego w tym wypadku mogą być zarówno banki jak i inne instytucje
finansowe, przedsiębiorstwa czy osoby fizyczne. Transakcjom kupna sprzedaży w ramach
tego instrumentu podlegają dopuszczone przez bank centralny papiery wartościowe.
Najczęściej są to państwowe papiery wartościowe takie jak: bony skarbowe, obligacje
państwowe, czasami honoruje się także prywatne papiery wartościowe (obligacje
przedsiębiorstw, weksle)
32
.
Operacje otwartego rynku regulują podaż pieniądza. Mechanizm ich działania
w przypadku sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych sprowadza się do
ograniczenia rezerw gotówkowych banków i zmniejszenia możliwości kreacji kredytów
przez baki komercyjne, a co za tym idzie zmniejszenia podaży pieniądza. Przy
transakcjach kupna jest odwrotnie. Następuje zwiększenie rezerw i zwiększenie kreacji
kredytów. Operacje otwartego rynku kształtują więc bazę monetarną, która jak zauważono
w pkt. 1.2. pracy ma zasadniczy wpływ na podaż pieniądza. Jak stwierdzono wcześniej nie
ma tu znaczenia podmiot wchodzący w transakcje z bankiem centralnym, ponieważ
zarówno obywatele jak i przedsiębiorcy swoje rozliczenia będą prowadzić poprzez
rachunki bankowe.
Za pomocą operacji otwartego rynku bank centralny może też wpływać na stopy
procentowe na rynku międzybankowym, co ma swoje reperkusje w postaci zmian podaży
pieniądza. Bank centralny oferując do sprzedaży dużą ilość papierów wartościowych
doprowadza na rynku do zmniejszenia się ilość rezerw, a w rezultacie (zgodnie z teorią
popytu i podaży) podniesienia stopy procentowej. Odwrotna sytuacja następuje
31
J. Borowiec, dz. cyt., s. 434.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
20
w przypadku gdy bank centralny skupuje dużą ilość papierów wartościowych. Fakt, że
banki komercyjne dokonując wyboru gdzie skierować swoje rezerwy w akcję kredytową
czy zakup papierów wartościowych kierując się korzystniejszą dla siebie stopą procentową
daje możliwość także pośredniego wpływania na podaż pieniądza operacjami otwartego
rynku
33
.
Stroną inicjującą wykorzystanie tego instrumentu polityki pieniężnej jest bank
centralny, gdyż to on decyduje kiedy dokonać transakcji. Określenie rozmiarów tychże
transakcji także pozostaje w gestii banku centralnego, dzięki czemu może on z góry
określić podaż pieniądza. Kolejną zaletą operacji otwartego rynku jest fakt, że dokonują się
one w sposób ciągły, a więc wpływają na gospodarkę w sposób płynny. Dzięki tym
cechom operacje otwartego rynku są wykorzystywane do bieżących interwencji na rynku,
celem niwelowania niekorzystnych tendencji czy błędów w polityce pieniężnej
34
.
Operacje otwartego rynku jak widać są precyzyjnym, elastycznym i skutecznym
instrumentem kształtowania podaży pieniądza. Dzięki temu stały się popularnym
narzędziem polityki pieniężnej w tych krajach, gdzie istnieje dostatecznie rozwinięty rynek
papierów wartościowych, pozwalający na ich skuteczne wykorzystywanie.
2.4. Polityka kredytu refinansowego
Polityka kredytu refinansowego to udzielanie kredytów bankom komercyjnym
przez bank centralny. Istnieją dwie podstawowe formy refinansowania: redyskonto weksli
oraz kredyt lombardowy.
Redyskonto weksla polega na zakupie przez bank centralny weksli
zdyskontowanych przez banki komercyjne po cenie niższej od ich kwoty nominalnej.
Kwota ta ustalana jest przez stopę redyskontową. Wielkość stopy redyskontowej jest więc
ceną jaką bank komercyjny płaci za otrzymane środki. Podniesienie stopy redyskontowej
przez bank centralny powoduje zmniejszenie ilości redyskontowanych weksli, przez co
banki komercyjne posiadają mniejsze zasoby na akcję kredytową. Odwrotne zależności
pojawiają się w przypadku obniżenia stopy redyskontowej.
Redyskonto weksli jako narzędzie kontroli podaży pieniądza ma ograniczoną
skuteczność. Wynika to z kilku przyczyn. Banki są instytucjami w wysokim stopniu
niezależnymi finansowo od banku centralnego i nie muszą się wspomagać pieniądzem
32
Z. Fedorowicz, Polityka pieniężna, Poltext, Warszawa 1998, s. 23.
33
A. Kaźmierczak, dz. cyt., s. 99.
34
Tamże, s. 100.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
21
centralnym. W wypadku redyskonta stroną inicjującą są banki komercyjne, które
podejmują decyzje o sprzedaży weksli i to ich potrzeby będą kształtować wielkość podaży
pieniądza. W dodatku stopa redyskonta nie może być zmieniana zbyt często, aby nie
powodować spadku zaufania do niej na rynku międzybankowym. Działanie stopy
redyskontowej osłabiają także międzynarodowe przepływy kapitałów. Stopa redyskontowa
wpływa na stopę procentową na rynkach finansowych, co w wypadku podniesienia stopy
przyciąga krótkoterminowy kapitał zagraniczny zasilając system bankowy wbrew
intencjom banku centralnego. Natomiast jeżeli bank centralny obniży stopę chcąc
zwiększyć ilość rezerw na kreację kredytową kapitał zagraniczny ucieka z rynku
35
.
Z tych uwag wynika, że skuteczność stopy redyskontowej zależy od stopnia
płynności banków komercyjnych. Zmiany stopy redyskontowej mają zatem raczej zadania
informacyjne. Pokazują one intencje władz monetarnych, które banki komercyjne mogą
brać pod uwagę przy podejmowaniu decyzji.
Narzędziami, które mogą wzmocnić i precyzować działanie redyskonta są
kontyngenty redyskonta i wymagania jakościowe dotyczące weksli. Określając kontyngent
bank centralny ustala jaką ilość pieniądza przekaże bankom na zasadzie redyskonta.
Kontyngenty podlegają także podziałowi na poszczególne banki, dzięki czemu można
preferować jedne banki w stosunku do drugich. Jakościowe wymagania co do weksli mogą
dotyczyć terminu wykupu, wypłacalności wystawców, charakteru weksla. Można w ten
sposób promować banki wspierające priorytetowe przedsięwzięcia z punktu widzenia
gospodarki czy te które uwzględniają w swych decyzjach kierunki wskazane przez bank
centralny instrumentami perswazji
36
.
Kredyt lombardowy jest natomiast udzielany bankom komercyjnym pod zastaw
papierów wartościowych, w celu przezwyciężenia przez banki braku płynności. Dotyczy
on bardzo krótkich terminów. Właśnie długość terminów powoduje że mimo wyższej
stopy kredytu lombardowego w porównaniu do stopy redyskontowej czy stopy
procentowej na rynku jest on bardziej opłacany dla banków
37
. Kredyt lombardowy służy
zatem do stabilizacji sytemu pieniężnego.
35
Tamże, s. 96-97.
36
A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s. 477.
37
Z. Fedorowicz, dz. cyt., s. 26.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
22
2.5. Inne instrumenty polityki monetarnej
Poza głównie wykorzystywanymi dziś instrumentami polityki pieniężnej banki
centralne incydentalnie sięgają po bardziej bezpośrednie metody. Licząc się nawet
z zniekształceniem reguł rynku władza monetarna decyduje się na nie, aby zwiększyć
skuteczność swej polityki. Ingerencja taka jest dokonywana w wyjątkowych
okolicznościach: wysokiej inflacji, kryzysów walutowych, spekulacyjnych gier kapitałów
zagranicznych.
Interwencja na rynku walutowo-dewizowym sprowadza się do zakupu bądź
sprzedaży na rynku walut obcych. Bank centralny skupuje waluty obce w razie gdy uznaje
ż
e ich kurs jest zbyt niski, a sprzedaje kiedy chce ich obniżenia. Przy oddziaływaniu na
kurs walutowy bank centralny korzysta ze swoich rezerw dewizowych. Oprócz
oczywistego wpływu takich interwencji na kształtowanie się bilansu płatniczego (spadek
kursu krajowej waluty wspomaga eksport, a negatywnie wpływa na import, wzrost kursu
powoduje odwrotne efekty) oddziałuje na podaż pieniądza. Skupując waluty bank
centralny dostarcza bankom komercyjnym zasobów pieniądza
38
.
Limitem kredytowym bank centralny ogranicza możliwość akcji kredytowej
bankom komercyjnym. Ten administracyjny instrument przyjmuje najczęściej postać
wskaźników o charakterze procentowym określających maksymalny poziom wzrostu
wartości udzielonych kredytów w danym okresie. Przy stosowaniu tego niezwykle
skutecznego narzędzia należy się liczyć z kilkoma niedogodnościami. Limity zakłócają
konkurencję
między
bankami,
w
uprzywilejowanej
sytuacji
stawiają
duże
przedsiębiorstwa, które są bardziej niezależne finansowo oraz utrudniają powstawanie
nowych firm
39
.
Instrumenty polityki pieniężnej nie są przez banki centralne stosowane
jednostkowo. Zazwyczaj, gdy władze monetarne dążą do określonego celu korzystają
z całego wachlarza dostępnych im narzędzi. Chcąc zmniejszyć podaż pieniądza obniża się
płynność banków, prowadząc politykę restrykcyjną, która polega na:
•
zwiększeniu stopy rezerw obowiązkowych,
•
sprzedaży papierów wartościowych,
•
zwiększeniu stopy redyskontowej i stopy kredytu lombardowego.
38
Tamże, s. 26.
39
J. Borowiec, dz. cyt., s. 436-437.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
23
Działania te prowadzą do obniżenia aktywności gospodarczej. Gdy bank centralny za cel
stawia sobie podwyższenie podaży pieniądza prowadzi wtedy ekspansywną politykę
pieniężną w postaci:
•
zmniejszania stopy rezerw obowiązkowych,
•
skupu papierów wartościowych,
•
zmniejszania stopy redyskontowej i stopy kredytu lombardowego.
Działania te pobudzają aktywność gospodarczą
40
.
3. Makroekonomiczne skutki polityki pieniężnej (model IS-LM)
3.1. Istota i założenia modelu
Bank centralny prowadząc politykę pieniężną oddziałuje na podaż pieniądza,
która staje się impulsem do zmian takich wartości jak stopa procentowa, kurs walutowy,
ale także dla wartości realnych: inwestycji, konsumpcji, dochodu narodowego. Te
zależności prezentuje jeden z modeli ekonomicznych. Ukazuje on również wzajemne
powiązania między dwiema gałęziami polityki gospodarczej państwa, a mianowicie
polityką pieniężną i polityką fiskalną. Ten makroekonomiczny model to model IS-LM.
Model IS-LM dokonuje analizy przyjmując w formie zmiennych egzogenicznych
podaż pieniądza i wydatki rządowe, natomiast zmiennymi endogenicznymi są: dochód,
konsumpcja, inwestycje, eksport netto, stopa procentowa oraz poziom cen. W związku
z tym, że model jest analizą krótkookresową poziom cen jest w nim niezmienny, a funkcje
będą przyjmować postać liniową
41
.
W modelu IS-LM rynki towarowy i pieniężny powiązane są ze sobą za pomocą
stopy procentowej. Kształtująca się na rynku pieniężnym stopa procentowa wpływa na
popyt na rynku towarowym wyznaczając poziom dochodu narodowego, który z kolei
oddziałuje na rynku pieniężnym na stopę procentową
42
.
Krzywe w modelu przedstawiają sytuację równowagi na rynkach. Krzywa IS (od
ang. investments-inwestycje, savings-oszczędności) na rynku towarowym, a krzywa LM
(od ang. liguity-płynność, money-pieniądz) na rynku pieniężnym.
40
W.L. Jaworski, dz. cyt., s. 62.
41
R. E. Hall, J. B Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1995, s. 190-191.
42
E. Kwiatkowski, Model IS-LM. Podsumowanie polityki ekonomicznej [w:] Podstawy ekonomii pod red.
R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 613.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
24
Dla określenia skuteczności polityki pieniężnej w modelu IS-LM zasadnicze
znaczenie ma nachylenie krzywych IS i LM. Determinanty tej kwestii zostaną ukazane
podczas konstrukcji krzywych IS i LM.
3.2. Równowaga na rynku towarowym (krzywa IS)
Równowaga rynku towarowego sprowadza się do równości między ilością dóbr
jaką nabywcy chcą nabyć, a ilością jaką ich dostawcy chcą sprzedać. Teoria ekonomii
formułuje określone warunki, aby taka sytuacja mogła zaistnieć. Przyjmują one różną
postać w zależności od stopnia przybliżenia rzeczywistości gospodarczej w modelu
ekonomicznym. Dla gospodarki otwartej z udziałem państwa ten warunek prezentuje się
następująco:
Y = C+I+G+X
gdzie: Y – dochód narodowy, C – wydatki konsumpcyjne, I – planowane inwestycje,
G – wydatki rządowe, X – eksport netto
43
.
Wydatki konsumpcyjne, w myśl teorii ekonomii, stanowiące część dochodu do
dyspozycji są rosnącą funkcją rozporządzalnego dochodu (dochodu pomniejszonego
o podatki) powiększoną o pewną stałą wielkość niezależną od poziomu dochodu do
dyspozycji
44
. Daje się to łatwo wytłumaczyć, gdyż ludzie zawsze dokonują pewnych
zakupów, choćby na podstawowe potrzeby jak jedzenie czy czynsz nawet gdy nie
otrzymują dochodu. Pokrycie tych wydatków następuje poprzez zadłużenie bądź
zmniejszenie oszczędności. Wzrost dochodu daje natomiast możliwość większych
wydatków. Algebraiczne te zależności można zapisać następująco:
C = C
a
+k
sk
(1-t)Y
gdzie: C
a
– konsumpcja autonomiczna, k
sk
– krańcowa skłonność do konsumpcji,
t – stopa opodatkowania.
W ekonomii przyjmuje się, że planowane inwestycje są malejącą funkcją stopy
procentowej. Taki związek tłumaczy się tym, że wysoka stopa procentowa oznacza drogi
kredyt, a więc zmniejszają się zasoby na inwestycje, a z drugiej strony wysoka stopa
zachęca do lokowania swych zasobów nie w inwestycjach, a w bankowych depozytach.
43
E. Kwiatkowski, Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa [w:] Podstawy ekonomii
pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 382.
44
R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 168.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
25
Niezależnie jednak od stopy procentowej w gospodarce zawsze dokonuje się pewnych
inwestycji
45
. Algebraiczny zapis tych zależności przedstawiony jest poniżej:
I = I
a
-w
i
r
gdzie: I
a
– inwestycje autonomiczne, w
i
– wskaźnik wrażliwości inwestycji na zmiany
stopy procentowej.
Wielkość eksportu netto uzależnia się od dwóch wielkości: dochodu narodowego
i stopy procentowej. W obydwu przypadkach jest to zależność ujemna. Gdy wzrastają
dochody społeczeństwa wzrastają zarówno zakupy krajowe jak i zagraniczne, a więc
eksport netto będący różnicą między eksportem i importem zmniejsza się. Wyższa stopa
procentowa zaś przyciąga do kraju kapitał zagraniczny co w efekcie pociąga za sobą
aprecjację waluty krajowej. Oznacza to, że towary importowane stały się dla relatywnie
tańsze, zaś opłacalność eksportu spadła
46
. W gospodarkach otwartych następuje zawsze
jakaś wymiana towarowa z zagranicą niezależna od dochodu i stopy procentowej. Można
to wyrazić za pomocą matematycznego wzoru w następujący sposób:
X = X
a
-k
si
Y-w
x
r
gdzie: X
a
– eksport autonomiczny, k
si
– krańcowa skłonność do importu, w
x
– wrażliwość
importu na zmiany stopy procentowej.
Wydatki rządowe zgodnie z założeniem modelu kształtują się poza nim
w związku z czym są wartością daną (G = G
0
).
Po podstawieniu do wzoru równowagi towarowej powyższych algebraicznych
zapisów i ich uproszczeniu otrzymuje się wzór na krzywą równowagi towarowej (wzór na
krzywą IS) postaci:
]
r
)
w
w
(
X
G
I
C
[
k
t)
(1
k
1
1
Y
x
i
a
0
a
a
si
sk
+
−
+
+
+
⋅
+
+
−
=
.
Ze względu na to, że występują tu dwie zmienne endogeniczne rozwiązanie
jednoznaczne nie występuje, lecz tworzy zestaw różnych kombinacji dochodu i stopy
procentowej dla których następuje równowaga na rynku towarowym. Graficznym tego
wyrazem jest krzywa IS.
45
Kwiatkowski, Model IS-LM..., s. 615.
46
R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 190.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
26
Rys. 1 Krzywa równowagi na rynku towarowym – krzywa IS
Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM. Podsumowanie polityki
ekonomicznej [w] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2001, s. 616, rys. 19.2.
Stan równowagi jest reprezentowany tylko przez krzywą IS. Wszystkie punkty
które znalazłyby się nad krzywą odzwierciedlałyby nadwyżkę podaży dóbr nad popytem,
zaś te które leżałyby pod krzywą nadwyżkę popytu nad podażą na rynku towarowym.
Krzywa IS jest opadająca (świadczy o tym również znak minus przed zmienną
r we wzorze na krzywą IS) co oznacza, że niższym wielkościom stopy procentowej
odpowiadają wyższe poziomy dochodu narodowego. Do takiej sytuacji dochodzi ponieważ
niższej stopie procentowej odpowiada wyższy poziom inwestycji i eksportu netto dając
w sposób mnożnikowy większy dochód narodowy (rys. 2). Siła zmian dochodu przy danej
zmianie stopy procentowej jest określana przez nachylenie krzywej, które można
wyznaczyć przez zróżniczkowanie równania krzywej IS względem stopy procentowej
47
.
Dla wyprowadzonego wzoru otrzymuje się wyrażenie:
si
sk
x
i
si
sk
x
i
k
t)
(1
k
1
1
)
w
w
(
k
t)
(1
k
1
w
w
dr
dY
+
+
−
⋅
+
−
=
+
+
−
+
−
=
.
Jak widać nachylenie zależy od wrażliwości inwestycji (w
i
) i eksportu netto (w
x
)
na zmiany stopy procentowej oraz mnożnika, który kształtuje się pod wpływem
krańcowych stóp do konsumpcji (k
sk
) i importu (k
si
) oraz stopy opodatkowania (t). Krzywa
IS jest bardziej płaska im większe są współczynniki: w
i
, w
x
, k
sk
oraz im mniejsze są k
si
i t.
Mniejsze nachylenie krzywej IS powoduje silniejsze zmiany dochodu narodowego na
skutek danej zmiany stopy procentowej.
47
E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 617-619.
krzywa IS
stopa
procentowa (r)
dochód narodowy (Y)
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
27
Rys. 2 Graficzne wyprowadzenie krzywej IS
Górny wykres (tzw. krzyż keynesowski)
pokazuje poziom dochodu narodowego w stanie
równowagi. Na dolnej części wyznaczona jest
krzywa IS. Proces ten przebiega następująco,
wzrost stopy procentowej z r
1
do r
2
zmniejsza
poziom inwestycji i eksportu netto ujemnie
skorelowanych ze stopą procentową. Skutkiem
tego jest zmniejszenie się zagregowanych
wydatków z AD(r
1
) do AD(r
2
). To zmniejszenie
wydatków ma swoje reperkusje w postaci
mnożnikowego spadku dochodu narodowego
z Y
1
do Y
2
. Po połączeniu punktów obrazujących
kombinacje stopy procentowej i dochodu
narodowego, przy których istnieje równowaga na
rynku dóbr i usług otrzymano krzywą IS.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, Makroekonomia. Teoria,
funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 168, rys. 7.3.
Położenie krzywej w układzie również ma doniosłe znaczenie, gdyż krzywa
wysunięta bardziej w prawo oznacza większy dochód narodowy przy tej samej stopie
procentowej. Analiza wzoru krzywej IS doprowadza do wniosku, że jej położenie
implikowane jest przez sumę wydatków autonomicznych i wydatków rządowych. Wzrost
wydatków powiększa dochód, a więc przesuwa krzywą w prawą stronę.
3.3. Równowaga na rynku pieniężnym (krzywa LM)
Stan równowagi na rynku pieniężnym oznacza, że realny popyt na pieniądz
odpowiada realnej podaży pieniądza. Realna podaż i popyt na pieniądz to wartości
nominale podzielone przez ogólny poziom cen, czyli ilość dóbr którą można nabyć za ten
pieniądz
48
.
48
E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 624.
dochód
narodowy (Y)
dochód
narodowy (Y)
krzywa IS
linia 45
o
(Y=AD)
stopa
procentowa (r)
wydatki (AD)
Y
2
Y
2
Y
1
Y
1
r
1
r
2
AD
1
AD
2
AD(r
1
)
AD(r
2
)
1
2
3
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
28
Popyt na pieniądz dzielony jest w teorii ekonomii na dwie części. Jedna z nich
zwana popytem transakcyjnym składa z motywu transakcyjnego i motywu
ostrożnościowego, a druga (popyt spekulacyjny) z motywu spekulacyjny. Motyw
transakcyjny wiąże się z koniecznością dokonywania zakupów na które potrzebna jest
określona ilość pieniądza. Motyw ostrożnościowy odnosi się do przetrzymywania
pieniądza na wypadek nieoczekiwanych zakupów czy niespodziewanego ograniczenia
dochodu.
Motyw spekulacyjny dotyczy pieniądza przetrzymywanego w celu dokonywania
zakupów innych aktywów w zależności od kształtowania się ich kursów i cen
49
.
Motyw transakcyjny i ostrożnościwy rozpatrywane są razem, gdyż są to rosnące
funkcje dochodu w przeciwieństwie do motywu spekulacyjnego będącego malejącą
funkcją stopy procentowej. Łatwo to wytłumaczyć, gdyż wraz ze wzrostem naszego
dochodu jesteśmy w stanie nabywać więcej dóbr, a stopa procentowa jest wynagrodzeniem
za ryzyko ponoszone w związku z inwestowaniem w aktywa i stanowi koszt trzymania
pieniądza w gotówce. Algebraiczny zapis tych zależności prezentuje się następująco:
L = L
t
+L
sa
=w
y
Y+L
sa
-w
s
r
gdzie L – popyt na pieniądz, L
t
– popyt transakcyjny, L
s
– popyt spekulacyjny, w
y
–
wrażliwość popytu transakcyjnego na zmiany poziomu dochodu, w
s
– wrażliwość popytu
spekulacyjnego na zmiany stopy procentowej, L
sa
– autonomiczna część popytu
spekulacyjnego
50
.
Podaż pieniądza, jak już zauważono w pracy, to ilość pieniądza wprowadzona do
obiegu. Dla modelu podaż jest elementem danym z zewnątrz (M = M
0
). Wartość realna
natomiast jest ilorazem wartości nominalnej i ogólnego poziomu cen, który w modelu jest
stały (P = P
0
). Przy tych założeniach warunek równowagi rynku pieniężnego prezentuje się
następująco:
r
w
L
Y
w
P
M
s
sa
y
0
0
−
+
=
,
co po przekształceniu daje wzór na krzywą równowagi rynku pieniężnego (wzór na krzywą
LM) postaci:
)
L
P
M
r
(w
w
1
Y
sa
0
0
s
y
−
+
=
.
49
R. Domaszewicz, Finanse w gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995,
s. 130.
50
E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 624.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
29
Tak samo jak w przypadku wzoru równowagi na rynku towarowym występują
w nim dwie zmienne endogeniczne. W związku z tym rozwiązanie jednoznaczne nie
występuje, lecz tworzy zestaw różnych kombinacji dochodu i stopy procentowej dla
których następuje równowaga na rynku pieniężnym. Graficznym tego wyrazem jest
krzywa LM.
Rys. 3 Krzywa równowagi na rynku pieniężnym – krzywa LM
Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 626, rys. 19.6.
Stan równowagi jest reprezentowany tylko przez krzywą LM. Wszystkie punkty
które znalazłyby się nad krzywą odzwierciedlałyby nadwyżkę podaży pieniądza nad
popytem, zaś te które leżałyby pod krzywą nadwyżkę popytu nad podażą na rynku
pieniężnym.
Krzywa LM unosi się (świadczy o tym również znak plus przed zmienną r we
wzorze na krzywą LM) co oznacza, że wyższym wielkościom stopy procentowej
odpowiadają wyższe poziomy dochodu narodowego. Sytuacja spowodowana jest faktem,
ż
e wyższej stopie procentowej odpowiada niższy poziom popytu spekulacyjnego przy
ciągle stałej wielkości podaży pieniądza. Aby spełnić warunek równości podaży i popytu
musi wzrosnąć dochód z którego wzrostem zwiększy się popyt transakcyjny (rys. 4)
51
. Jak
duża jest zmiana dochodu przy danej zmianie stopy procentowej zależy od nachylenia
krzywej, które można wyznaczyć przez zróżniczkowanie równania krzywej LM względem
stopy procentowej. Dla wyprowadzonego wcześniej wzoru wygląda to następująco:
Y
s
w
w
dr
dY
=
.
Powyższy iloraz pokazuje, że nachylenie krzywej LM jest uzależnione od
wskaźników wrażliwości popytu na zmiany dochodu i stopy procentowej. Im większa jest
51
R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 197.
krzywa LM
stopa
procentowa (r)
dochód narodowy Y
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
30
wrażliwość zmian popytu na pieniądz na wahania stopy procentowej tym krzywa jest
bardziej płaska. Odwrotna zależność zachodzi w wypadku wrażliwości na zmiany
dochodu. Mniejsze nachylenie krzywej LM powoduje silniejsze zmiany dochodu
narodowego na skutek danej zmiany stopy procentowej.
Rys. 4 Graficzne wyprowadzenie krzywej LM
Wykres po lewej stronie pokazuje równowagę na rynku pieniężnym zgodnie z założeniami modelu
(stała podaż pieniądza i ujemny związek popytu na pieniądz ze stopą procentową). Po prawej
stronie następuje wyznaczenie krzywej IS. Na skutek zwiększenia dochodu z Y
1
do Y
2
wzrostowi
ulega realny popyt na pieniądz z L(Y
1
) do L(Y
2
), co ma następnie swoje skutki w postaci
podniesienia stopy procentowej z r
1
do r
2
. Połączenie punktów opisujących kombinacje dochodu
i stopy procentowej, przy których zachodzi równowaga na rynku pieniężnym daje krzywą LM.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 196, rys. 7.5.
Położenie krzywej w układzie decyduje o tym przy jakiej stopie procentowej
osiągany jest dany dochód narodowy. Ze wzoru na krzywą LM wynika, że jej położenie
determinowane jest przez autonomiczny popyt na pieniądz oraz realną podaż pieniądza.
Z uwagi na założenie stałych cen drugi z elementów może być zastąpiony przez nominalną
podaż pieniądza. Zarówno wzrost autonomicznego popytu, jak i wzrost podaży pieniądza
doprowadzi do wzrostu dochodu i przesunie krzywą w prawą stronę.
3.4. Efekty polityki monetarnej
Z uwagi na fakt, że obie zmienne wyrażają zależność stopy procentowej
i dochodu narodowego można je umieścić razem na jednym wykresie. Wykres będzie
prezentował w punkcie przecięcia krzywych stan ogólnej równowagi gospodarczej,
(pkt. E na rys. 5) wskazując dla niej poziom dochodu narodowego i stopy procentowej.
dochód
narodowy (Y)
zasób
pieniądza (M)
stopa
procentowa (r)
Y
1
Y
2
r
1
krzywa LM
2
stopa
procentowa (r)
podaż
pieniądza (M
0
/P
0
)
L(Y
2
)
1
3
L(Y
1
)
r
2
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
31
LM
1
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
1
LM
2
r
2
Y
1
Y
2
1
2
3
LM
2
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
2
LM
1
r
1
Y
2
Y
1
1
2
3
polityka ekspansywna
polityka restrykcyjna
Rys. 5 Stan równowagi w gospodarce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 631, rys. 19.9.
Model IS-LM jest wygodnym sposobem demonstracji skutków polityki
pieniężnej. Wzrost podaży pieniądza, w przypadku prowadzenia przez władze monetarne
polityki ekspansywnej, powoduje nadwyżkę podaży nad popytem na rynku pieniężnym, co
prowadzi do obniżenia stopy procentowej
52
. Ta obniżka natomiast jest impulsem do
wzrostu ujemnie skorelowanych ze stopą procentową inwestycji i eksportu netto, a więc
także i dochodu narodowego (zgodnie z równaniem Y=C+I+G+X). W przypadku
prowadzenia polityki restrykcyjnej zachodzą odwrotne zależności charakteryzujące się
jednak taką samą siłą jak w przypadku polityki ekspansywnej. Graficznie te zjawiska
prezentowane są przesunięciem krzywej LM w prawo dla ekspansywnej polityki
monetarnej, a w lewo w przypadku polityki restrykcyjnej, co widać na rys. 6.
Rys. 6 Efekty polityki monetarnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 201, rys. 7.7.
52
A. Kaźmierczak, dz. cyt., s. 155.
krzywa LM
stopa
procentowa (r)
Y
E
dochód
narodowy (Y)
krzywa IS
r
E
E
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
32
Rozmiary zmian dochodu narodowego i stopy procentowej w stosunku do
określonej zmiany podaży pieniądza mogą cechować się różną siłą. Efektywność polityki
pieniężnej jest uzależniona od wrażliwości: inwestycji, eksportu netto i popytu na pieniądz
na zmiany stopy procentowej, która charakteryzuje to jak dużym fluktuacjom poddają się
te wielkości pod wpływem określonych zmian stopy procentowej
53
. Im większa
wrażliwość danego parametru tym większe są jego zmiany.
Duża wrażliwość na stopę procentową inwestycji i eksportu netto oznacza, że już
niewielkie zmiany stopy procentowej, wywołanej wzrostem lub spadkiem podaży
pieniądza, doprowadzą do znacznych zmian dochodu. W tym wypadku polityka pieniężna
jest skuteczna względem dochodu, a nieskuteczna względem stóp procentowych. Jednak
kiedy występuje mała wrażliwość inwestycji i eksportu netto zmiana wielkości podaży
pieniądza spowoduje znaczne zmiany stopy procentowej i niewielkie zmiany dochodu.
Polityka pieniężna w tym przypadku jest nieskuteczna względem dochodu, a skuteczna
względem stóp procentowych. Graficzne te zależności prezentuje rys. 7, gdzie różna
wrażliwość inwestycji i eksportu została wyrażona różnym nachyleniem krzywej IS
(zgodnie z wnioskami z pkt 2.2.).
Rys. 7 Skuteczność polityki monetarnej przy różnej wrażliwości inwestycji i eksportu netto na zmiany
stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 635, rys. 19.11.
Zmiana podaży pieniądza przy dużej wrażliwości popytu na pieniądz w stosunku
do stopy procentowej skutkuje zarówno małymi zmianami stopy procentowej jak i małymi
zmianami dochodu. Dzieje się tak dlatego, że już niewielkie zamiany stopy procentowej
53
R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 204.
LM
1
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
1
LM
2
r
2
Y
1
Y
2
LM
1
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
1
LM
2
r
2
Y
1
Y
2
mała wrażliwość inwestycji i eksportu
netto na zmiany stopy procentowej
duża wrażliwość inwestycji i eksportu
netto na zmiany stopy procentowej
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
33
wystarczają, aby dostosować popyt do podaży pieniądza
54
. W tym wypadku polityka
pieniężna jest nieskuteczna zarówno względem dochodu jak i stopy procentowej. Efektem
zmiany podaży pieniądza przy małej wrażliwość popytu na pieniądz są znaczne zmiany
stopy procentowej, a co za tym idzie także znaczne zmiany dochodu. Polityka pieniężna
w tym przypadku jest skuteczna zarówno względem dochodu jak i stopy procentowej.
Graficznie te zależności prezentuje rys. 8, gdzie różna wrażliwość popytu na pieniądz
została wyrażona różnym nachyleniem krzywej LM (zgodnie z wnioskami z pkt. 2.3.).
Rys. 8 Skuteczność polityki monetarnej przy różnej wrażliwości inwestycji i eksportu netto na zmiany
stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 636, rys. 19.12.
Podsumowując należy stwierdzić, iż polityka pieniężna jest względem dochodu:
a)
tym bardziej skuteczna im:
−
większa jest wrażliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej
(bardziej płaska krzywa IS),
−
mniejsza jest wrażliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej
(bardziej stroma krzywa LM);
b)
tym mniej skuteczna im:
−
mniejsza jest wrażliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej
(bardziej stroma krzywa IS),
−
większa jest wrażliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej
(bardziej płaska krzywa LM).
Natomiast w odniesieniu do stóp procentowych polityka pieniężna jest
54
Tamże, s. 205.
LM
1
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
1
LM
2
r
2
Y
1
Y
2
LM
2
stopa
procentowa (r)
dochód
narodowy (Y)
IS
r
1
LM
1
r
2
Y
1
Y
2
duża wrażliwość popytu na pieniądz
na zmiany stopy procentowej
mała wrażliwość popytu na pieniądz
na zmiany stopy procentowej
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
34
a)
tym bardziej skuteczna im:
−
mniejsza jest wrażliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej
(bardziej stroma krzywa IS),
−
mniejsza jest wrażliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej
(bardziej stroma krzywa LM);
b)
tym mniej skuteczna im:
−
większa jest wrażliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej
(bardziej płaska krzywa IS),
−
większa jest wrażliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej
(bardziej płaska krzywa LM).
4. NBP jako podmiot polityki pieniężnej
4.1. NBP polskim bankiem centralnym
Instytucją prowadzącą politykę pieniężną jest bank centralny, zajmujący
w stosunku do innych banków pozycję nadrzędną. W Polsce jest nim Narodowy Bank
Polski. Stanowi o tym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w której stwierdza się, że:
„Centralnym Bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne
prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej”
55
. Potwierdza to
ustawa o Narodowym Banku Polski mówiąca, iż „Narodowy Bank Polski (...) jest bankiem
centralnym Rzeczypospolitej Polskiej”
56
.
4.2. Organizacja NBP
Organami NBP w myśl postanowień konstytucji i ustawy o NBP są: „Prezes
Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku
Polskiego”
57
.
Prezes NBP reprezentuje bank centralny na zewnątrz oraz przewodniczy Radzie
Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP i Komisji Nadzoru Bankowego
58
. Prezes NBP jest
powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta na sześcioletnią kadencję podczas której
jest praktycznie nieusuwalny. Okres prezesury w NBP może być skrócony tylko
55
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 1.
56
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jednolity ogłoszony w Dz.U.
z 2005. Nr 1, poz. 2), art. 1.
57
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 2 oraz Ustawa..., dz. cyt., art. 6.
58
Ustawa..., dz. cyt., art. 11.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
35
w przypadku śmierci prezesa, jego rezygnacji bądź odwołania przez Sejm na wniosek
Prezydenta z następujących przyczyn:
•
długotrwałej choroby uniemożliwiającej pełnienie obowiązków,
•
prawomocnego wyroku sądu skazującego za przestępstwo,
•
orzeczenia Trybunału Stanu o zakazie pełnienia stanowisk kierowniczych oraz funkcji
związanych ze szczególną odpowiedzialnością państwową
59
.
Rada Polityki Pieniężnej co roku ustala założenia polityki pieniężnej wraz
z podstawowymi zasadami jej realizacji
60
. Założenia te, jak również sprawozdanie z ich
wykonania, przedstawiane są Sejmowi. Na ich podstawie Rada ustala m.in.:
•
wysokość stóp procentowych,
•
stopę rezerw obowiązkowych,
•
zasady operacji otwartego rynku
61
.
Rada, składa się z 9 członków wybranych w równiej liczbie przez Sejm, Senat i Prezydenta
spośród specjalistów zajmujących się tematyką finansów. Jej decyzje podejmowane są
większością głosów przy obecności minimum pięciu członków Rady, a w przypadku ich
równej ilości rozstrzygający jest głos przewodniczącego. Członka Rady, w trakcie
sześcioletniej kadencji, odwołać można jedynie wtedy gdy sam złoży rezygnację, obciąży
go wyrok sądu tudzież z powodu choroby niemożliwe będzie wykonywanie przez niego
obowiązków
62
.
Zarząd kieruje działalnością NBP, podejmując uchwały bezwzględną większością
głosów w sprawach nie zastrzeżonych w ustawie o NBP do wyłącznej kompetencji innych
organów NBP. Jego podstawowym zadaniem jest także realizacja uchwał Rady Polityki
Pieniężnej. Członków zarządu powołuje Prezydent na wniosek Prezesa NBP w liczbie 6-8.
Odwołanie członka zarządu podlega takim samym obostrzeniom jak w przypadku
członków Rady Polityki Pieniężnej
63
.
Tryb powoływania i praktyczna nieodwoływalność prezesa NBP i członków Rady
Polityki Pieniężnej wskazują na dużą niezależność polskiego banku centralnego. NBP jest
jednak poddany kontroli demokratycznego państwa. Elementami tego nadzoru są:
59
Tamże, art. 9.
60
NBP. Narodowy Bank Polski, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2005, s. 6.
61
Ustawa..., dz. cyt., art. 12.
62
Tamże, art. 13 i 16.
63
Tamże, art. 17 i 19.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
36
sprawozdania z realizacji polityki pieniężnej, quasi-demokratyczny sposób wybierania
członków RPP oraz kolegialność ciała prowadzącego politykę pieniężną.
Takie usytuowanie władzy monetarnej w systemie demokratycznym ma głęboki
sens. Uniezależnienie decyzji polityki monetarnej od problemów rządu umożliwiło
zerwanie z finansowaniem deficytu z pożyczek banku centralnego i sięganiem po podatek
inflacyjny. W efekcie czego można było skutecznie ograniczać inflację
64
. Z drugiej strony
duża władza zgromadzona w ramach jednej instytucji wymaga nadzoru, który przynosi
wiele korzyści. Najczęściej wskazuje się na opieranie się banku centralnego na właściwych
danych w związku z rozliczaniem się z efektów działalności, podniesienie jakości polityki
monetarnej i fiskalnej na skutek utraty przez rząd możliwości finansowania przez bank
centralny oraz lepszą efektywność polityki w warunkach zaufania społecznego którym
cieszy się bank centralny
65
.
4.3. Cel NBP
Emanacją poruszanych wyżej kwestii jest sformułowany w ustawie cel NBP.
Uszczegóławiając postanowienia konstytucji („Narodowy Bank Polski odpowiada za
wartość polskiego pieniądza”
66
) w tym zakresie stanowi ona, że „Podstawowym celem
działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu
polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”
67
.
RPP każdorazowo w swej strategii polityki pieniężnej doprecyzowuje ten cel.
W obecnej strategii stwierdza się, że celem „po 2003 r. jest ustabilizowanie stopy inflacji
na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy”
68
.
Uzasadnieniem dla takiego wyboru jest zdaniem Rady, jego spójność z szybkim wzrostem
gospodarczym i oczekiwaną wartością dla kryterium konwergencji w kwestii inflacji. Jako
miarę inflacji NBP wykorzystuje wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych
(ang. Consumer Pices Index – CPI), w ujęciu rok do roku. Różni się on nieznacznie od
zharmonizowanego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang. Harmonised
Index of Consumer Prices – HICP) służącego do weryfikacji inflacyjnego kryterium
64
M. Brzoza-Brzezina, M. Józefowska, Bank centralny – Narodowy Bank Polski [w:] Bankowość na
ś
wiecie i w Polsce, pod red. L. Oręziak, B. Pietrzyka, Olympus, Warszawa 2000/2001, s. 193.
65
A. Wojtyna, Co tu zrobić z NBP? [w] „Gazeta Wyborcza” nr 120.4028 z dn. 24 maja 2002, s. 30.
66
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 1.
67
Ustawa..., dz. cyt., art. 3.
68
Strategia polityki pieniężnej po 2003 roku, NBP, Warszawa 2003, s. 12.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
37
konwergencji. Oba oparte są na koszyku towarów i usług, który odzwierciedla zmiany siły
nabywczej przeciętnego gospodarstwa domowego
69
.
Do spełnienia swojego podstawowego celu NBP wykorzystuje strategię
bezpośredniego celu inflacyjnego (BCI)
70
. Polega ona na wykorzystaniu całego spektrum
wskaźników ekonomicznych, m.in.: deficytu budżetowego, czynników kosztowych,
oczekiwań odnośnie aprecjacji lub deprecjacji waluty, do określenia celu inflacyjnego
71
,
którego prawdopodobieństwo realizacji jest następnie maksymalizowane poprzez
odpowiednie manipulowanie poziomem podstawowych stóp procentowych NBP.
Mechanizm transmisji monetarnej jest tu następujący. Stopy NBP oddziałują na
krótkoterminowe stopy rynku pieniężnego wpływające na oprocentowanie kredytów
i depozytów banków komercyjnych, a więc także na rozmiary kredytów, popyt
w gospodarce i stopę inflacji
72
.
Drugim podstawowym celem NBP w zakresie polityki pieniężnej podniesionym
w aktualnym planie działania NBP i strategii polityki pieniężnej jest jak najszybsze
przystąpienie Polski do strefy euro
73
. Bank centralny będzie więc tak kształtował politykę
pieniężną, aby sprzyjać spełnieniu przez Polskę kryteriów konwergencji.
4.4. Instrumenty NBP w zakresie polityki pieniężnej
Kształtując stopy procentowe NBP wykorzystuje dostępny mu zestaw
instrumentów polityki pieniężnej: operacje otwartego rynku, rezerwę obowiązkową,
a także operacje depozytowo-kredytowe
74
.
Operacje otwartego rynku wpływając na poziom krótkoterminowych stóp
procentowych na rynku międzybankowym równoważą popyt i podaż środków
utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Operacje te prowadzone są
przez NBP za pomocą emisji własnych papierów dłużnych tj. siedmiodniowych bonów
pieniężnych. Rentowność tych operacji jest określana przez stopę referencyjną
75
.
69
Tamże, s. 12-13.
70
M. Breza, Narodowy Bank Polski wobec integracji monetarnej w Europie [w:] Bankowość wobec
procesów globalizacji, pod red. L. Pawłowicza, R. Wierzby, Gdańska Akademia Bankowa, Gdańsk-Jurata
2003, s. 34.
71
M. Brzoza-Brzezina, M. Józefowska, dz. cyt., s. 205.
72
NBP..., dz. cyt., s. 8.
73
Strategia..., dz. cyt., s. 14 oraz Plan działalności Narodowego Banku Polskiego na lata 2004 – 2006,
Narodowy Bank Polski, Warszawa, listopad 2004, s. 27.
74
Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl, data odczytu 14 marca 2005, godz.
18:51.
75
NBP..., dz. cyt., s. 8.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
38
Rezerwa obowiązkowa NBP służy minimalizacji oddziaływania na stopy
procentowe rynku międzybankowego bieżących zmian płynności systemu bankowego oraz
redukcji nadpłynności sektora bankowego. Jej wielkość wyznacza się jako część środków
przyjętych przez bank, podlegających zwrotowi oprócz środków uzyskanych od innego
banku krajowego lub z zagranicy na minimum dwa lata, w szczególności zgromadzonych
poprzez prowadzenie rachunków bankowych i sprzedaż papierów wartościowych,
pomniejszoną o równowartość 500 tys. euro. Rezerwa obowiązkowa jest oprocentowana
76
.
Operacje kredytowo-depozytowe mają łagodzić krótkie (zazwyczaj jednodniowe)
wahania stóp procentowych na rynku międzybankowym, które związane są
z prowadzeniem przez NBP operacji otwartego rynku za pomocą siedmiodniowych
bonów. Na operacje te składa się kredyt lombardowy i depozyt na koniec dnia
77
.
Kredyt
lombardowy
daje
możliwość
elastycznego
zniwelowania
krótkookresowych niedoborów płynności w bankach komercyjnych. Maksymalna wielkość
kredytu stanowi 80% wartości nominalnej skarbowych papierów wartościowych pod
zastaw których udzielony został kredyt. W celu jego otrzymania oprócz posiadania
skarbowych papierów wartościowych bank musi spłacić poprzednio otrzymane kredyty.
Spłaty kredytu lombardowego dokonuje się następnego dnia po jego zaciągnięciu
78
.
Depozyt na koniec dnia pozwala bankom komercyjnym na składanie przez nie
jednodniowych lokat w NBP. Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym
na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków
79
.
Oprocentowanie depozytów na koniec dnia (stopa depozytowa) stanowi górny,
a oprocentowanie kredytów lombardowych (stopa lombardowa) dolny pułap dla wahań
stóp procentowych rynku pieniężnego. Dzieje się tak, gdyż stopa depozytowa
przeciwdziała spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniżej stopy
depozytowej, a stopa lombardowa warunkuje maksymalny koszt pozyskania pieniądza na
rynku międzybankowym
80
.
76
NBP..., dz. cyt., s. 8-9.
77
Portal internetowy Narodowego..., dz. cyt., data odczytu 14 marca 2005, godz. 18:51.
78
NBP..., dz. cyt., s. 8.
79
M. Breza, dz. cyt., s. 37.
80
Strategia..., dz. cyt., s. 12.
I Polityka pieniężna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa
39
Poza wyróżnionymi instrumentami polityki pieniężnej NBP zastrzega sobie także
możliwość interwencji na rynku walutowym gdyby kurs złotówki zagrażał celowi
inflacyjnemu
81
.
81
NBP..., dz. cyt., s. 10.
Rozdział II
Droga do członkostwa w strefie euro
II Droga do członkostwa w strefie euro
41
1. Procedura przyjmowania wspólnotowej waluty
1.1. Jakim sposobem zastąpić złotego przez euro?
Przystępując do Unii Europejskiej, każdy kraj automatycznie zobowiązuje się
przyjąć wspólną walutę – euro. Także Polska uzyskując członkostwo w UE przyjęła na
siebie takie zobowiązanie, stwierdzając w swym stanowisku negocjacyjnym że nie
występuje o żadne okresy przejściowe w obszarze unii gospodarczej i walutowej
82
.
W teorii postępowanie mające na celu zastąpienie złotego przez euro mogłoby się
dokonać trzema odrębnymi sposobami: poprzez zarząd walutą (currency board),
jednostronne przyjęcie waluty (tzw. euroizację) bądź trwałe spełnienie kryteriów
konwergencji
83
.
Currency board opiera się na dwóch założeniach: powiązaniu emisji waluty
krajowej z posiadanymi przez państwo zasobami walut wymienialnych i złota, oraz
ustanowieniem sztywnego kursu waluty krajowej wobec międzynarodowej. Z systemu
zarządu walutą skorzystały m.in. Estonia i Litwa w latach 90. XX wieku
84
.
Euroizacja natomiast polega na zastąpieniu istniejącego środka płatniczego
w danym kraju przez euro na skutek jednostronnej decyzji państwa. Takie rozwiązane
zastosowała Czarnogóra w 2002 roku
85
, a w Polsce taką ewentualność rozważali politycy
przed wyborami parlamentarnymi w roku 2005
86
.
Zarówno zarząd walutą jak i euroizacja jest zazwyczaj wykorzystywana
w sytuacjach nadzwyczajnych, do których zalicza się niezdolności do samodzielnego
prowadzenia polityki pieniężnej, okres powojenny czy okres po odzyskaniu
niepodległości. Związane jest to z angażowaniem ogromnych środków finansowych
i rezygnacją przez dane państwo z płynnego kursu walutowego, który pomaga unikać
kryzysów walutowych i dostosować się do wstrząsów wewnętrznych
87
. Przyjęcie więc
82
Polska w Unii Europejskiej. Nasze warunki członkostwa, Biuro ds. Referendum Europejskiego KPRM,
Warszawa 2003, s. 31.
83
E. Pietrzak, Kiedy euro zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do
euro, październik 2001, s. 13. [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl,
data odczytu 23 września 2005, godz. 21:20.
84
Tamże, s. 15-16 i 19.
85
Euro poza eurolandem [w:] „Gazeta Wyborcza” nr 44.3648 z dn. 21 lutego 2001, s. 22.
86
Euro od zaraz?, Portal internetowy Onet.pl o gospodarce: http://biznes.onet.pl, data odczytu 3 marca
2004.
87
E. Pietrzak, dz. cyt., s. 19 i 25.
II Droga do członkostwa w strefie euro
42
jednego z tych rozwiązań mogłoby zostać odczytane na arenie międzynarodowej jako
skutek nieudanej polityki makroekonomicznej prowadzonej przez dany kraj.
Unia Europejska jednoznacznie negatywnie ustosunkowała się do tego rodzaju
rozwiązań. Komisja Europejska w raporcie „Exchange rate strategies for UE candidate
countries” z listopada 2000 r. stwierdza, że inne sposoby przyjęcia euro niż trwałe
spełnienie kryteriów konwergencji nie są rozwiązaniami możliwymi do zastosowania.
Stanowisko to argumentowane jest tym, że inne metody są niezgodne z prawem
wspólnotowym oraz sprzeczne z ekonomiczną logiką procesu przystępowania do UE.
Logika ta ma wyrażać się w następującej sekwencji zdarzeń: najpierw kraj kandydacki
powinien przeprowadzić reformy gospodarcze, następnie uzyskać wysoki i trwały poziom
stabilności gospodarczej oraz zbieżności gospodarczej z państwami UE i dopiero przyjąć
wspólną walutę
88
.
Zgodnie z postanowieniami Traktatu z Maastricht przystąpienie do strefy euro
może nastąpić w sytuacji, gdy państwo kandydujące do strefy euro charakteryzuje się:
zgodnością
legislacyjną
prawa
krajowego
z
prawem
wspólnotowym,
w szczególności w stosunku do statutu banku centralnego,
trwałym spełnieniem kryteriów konwergencji dotyczących: stabilnego poziomu
cen, stabilnej sytuacji finansów publicznych, stabilnego kursu walutowego oraz
długoterminowych stóp procentowych
89
.
Do czasu realizacji tych warunków państwo otrzymuje status państwa
członkowskiego objętego derogacją, która oznacza uczestnictwo we wspólnym rynku lecz
uniemożliwia przyjęcie wspólnej waluty
90
. Należy zauważyć, iż jest to zupełnie inna
derogacja od tej które posiadają Wielka Brytania i Dania. W przypadku tych państw
derogacja (opt-out) pozwala nie przyjmować euro nawet po wypełnieniu kryteriów
konwergencji
91
.
Z poruszonych wyżej problemów wynika jednoznacznie, że Polska chcąc
przystąpić do strefy euro musi dążyć do wypełnienia kryteriów konwergencji, które
pozwoli UE zdjąć z niej klauzulę derogacji.
88
K. Szeląg, Proces etapowego dochodzenia Polski do euro, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt.
Polska droga do euro, październik 2001, s. 14-15 [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego:
http://www.nbp.pl, data odczytu 23 września 2005, godz. 20:51.
89
Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku art. 109j ust. 1.
90
Tamże, art. 109k ust. 1 i 3.
91
K. Szeląg, dz. cyt., s. 8.
II Droga do członkostwa w strefie euro
43
1.2. Etapy przyjmowania euro
Unia Europejska proces przyjmowania wspólnej waluty charakteryzuje jako
etapowy, którego zasadniczą częścią jest uczestnictwo w systemie ERM II. Polski rząd
kierując się uwarunkowaniami proceduralnymi podzielił ten proces na cztery etapy:
•
Etap 1 – Przygotowanie i wejście Polski do ERM II;
•
Etap 2 – Wypełnienie kryteriów konwergencji;
•
Etap 3 – Przygotowanie do wprowadzenia euro w Polsce;
•
Etap 4 – Płynne wprowadzenie euro w Polsce
92
.
Etap pierwszy rozpoczął się z dniem 1 maja 2004 roku, gdy Polska wstąpiła do
Unii Eeuropejskiej i weszło w życie podpisane 24 kwietnia porozumienie „Central Bank
Agrement” asygnowane przez banki centralne nowoprzyjętych państw w tym Narodowy
Bank Polski. Celem etapu jest przygotowanie kraju do uczestnictwa w systemie ERM II.
Właśnie włączenie polskiej waluty do tego systemu zakończy ten etap
93
.
W okresie tym najważniejszym zadaniem polskich władz jest opracowanie
narodowej strategii przystąpienia Polski do strefy euro, w której określone zostaną
kluczowe kwestie dla procesu przyjmowania euro. Po wcześniejszych konsultacjach
zostaną tu podjęte takie decyzje jak: moment wejścia do ERM II, ustalenie centralnego
kursu złotego w stosunku do euro i dopuszczalnych od niego odchyleń w czasie
uczestnictwa w systemie ERM II, czy sposób wypełnienia kryteriów konwergencji.
Rozstrzygnięte też muszą być tak prozaiczne kwestie jak np. wybór rewersu dla polskich
monet euro. Kwintesencją tych działań będzie wystosowanie wniosku o włącznie złotego
do ERM II.
Przyjęcie polskiej waluty do ERM II rozpocznie etap drugi, mający na celu
wykazanie trwałego wypełnienia kryteriów konwergencji. Jego zakończenie nastąpi
z momentem podjęcia przez Radę Unii Europejskiej ds. Ekonomiczno-Finasowych (Radę
Ecofin) decyzji o uchyleniu derogacji
94
.
Okres ten będzie wynosił minimum dwa lata, gdyż tyle musi przebywać waluta
krajowa w ERM II bez dokonywania dewaluacji. W tym czasie Polska musi utrzymać
w miarę stabilny kurs walutowy i doprowadzić do sytuacji takiego wypełnienia kryteriów
92
Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem pod red.
M. Gronickiego, G. Stanisławskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2005, s. 37.
93
Tamże, s. 38.
94
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 40.
II Droga do członkostwa w strefie euro
44
konwergencji, która pozwoli Radzie Ecofin stwierdzić zbieżności sytuacji gospodarczej
Polski z krajami strefy euro. W tym okresie zostanie także określony stały kurs wymiany
euro na złote oraz odbędzie się szczegółowa kampania informacyjna na temat euro
95
.
Etap trzeci ma przygotować Polskę na wprowadzenie euro do obiegu. Będzie się
on zawierał między podjęciem decyzji o zdjęciu z polski klauzuli państwa członkowskiego
z derogacją a momentem przystąpienia do strefy euro, który to rozpocznie czwarty etap.
Ostatni etap, w trakcie którego ma nastąpić płynne wprowadzenie euro do obiegu,
zakończy wymiana złotych na euro
96
.
Dwa ostatnie etapy będą bardzo podobne do czasu w którym zastała w Polsce
dokonana ostatnia denominacja złotówki. Na pierwsze miejsce przesuną się zadania
techniczno-informacyjne takie jak: zaopatrzenie w banknoty i monety euro, przeliczenie
cen i okresowe ich podawanie zarówno w złotych jak i euro.
Rys. 9 Sekwencja zdarzeń w procesie przyjmowani euro wraz z minimalnymi okresami ich realizacji
Źródło: Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania
procesem pod red. M. Gronickiego, G. Stanisławskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa,
sierpień 2005, s. 47, schemat 2.
95
L. Oręziak, Euro: nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 156.
96
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 42 i 44.
II Droga do członkostwa w strefie euro
45
Zadania przypadające na poszczególne etapy procesu przyjmowania euro
wymagają dla ich realizacji określonego czasu. Czas trwania konsultacji z Komisją
Europejską i Europejskim Bankiem Centralnym decyzji o momencie przystąpienia do
ERM II i poziomie centralnego kursu złotego w etapie pierwszym jest szacowany na
minimum pół roku. Okres jaki musi spędzić krajowa waluta w systemie nie może być
krótszy niż dwa lata. Przygotowanie raportu o konwergencji, który ma służyć za podstawę
podjęcia decyzji o ewentualnym zdjęciu derogacji, także wymaga minimum półrocznego
okresu. Od podjęcia więc decyzji o przystąpieniu do strefy euro do przyjęcia wspólnej
waluty najkrócej upłynąć muszą trzy lata
97
.
Po przyjęciu wspólnej waluty każde z państw zobligowane jest do
przygotowywania „Programów Stabilności”, które mają na celu wskazanie sposobów
utrzymania wysokiego stopnia trwałej zbieżności
98
. Komisja Europejska natomiast ciągle
będzie monitorowała poziom deficytu budżetowego pod kątem wypełniania 3% progu
z Paktu na Rzecz Stabilności i Wzrostu.
Z zaprezentowanej sekwencji zdarzeń wynika, że proces przyjmowania wspólnej
waluty będzie długotrwały i wypełniony skomplikowanymi przedsięwzięciami.
Najważniejszymi kwestiami w tym postępowaniu będą: trwałe wypełnienie kryteriów
konwergencji oraz udział w Mechanizmie Stabilizowania Kursów II.
1.3. Tryb uchylania statusu państwa objętego derogacją
Aby móc zastąpić walutę krajową przez euro Unia Europejska musi zdjąć z kraju
członkowskiego klauzulę derogacji w obszarze unii walutowej. W procesie tym biorą
udział najważniejsze organy wspólnotowe.
Podstawą do podjęcia decyzji o przyjęciu danego kraju do unii walutowej są
sporządzane co dwa lata, lub na prośbę kraju przystępującego w innym terminie, raporty
o konwergencji (przygotowywane przez EBC i KE) oraz wniosek Komisji Europejskiej.
Rozstrzygnięcie omawianej kwestii poprzedzone jest konsultacjami z Parlamentem
Europejskim i Radą UE w skład, której wchodzą szefowie państw lub rządów
99
.
Gotowość do przystąpienia danego państwa do strefy euro jest zasadniczo
ustalana poprzez sprawdzenie jak wypełnił on kryteria konwergencji. Analizie zostają
poddane: inflacja, dług publiczny i deficyt budżetowy, długoterminowe stopy procentowe
97
Tamże, s. 46.
98
K. Szeląg, dz. cyt., s. 11.
99
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 21.
II Droga do członkostwa w strefie euro
46
oraz kurs walutowy. Oprócz sprawdzenia kwestii nominalnego wypełniania kryteriów
zbieżności ocenie poddawane są także czynniki mające dać odpowiedź na pytanie czy
osiągnięta konwergencja jest trwała, jak np. stan i kształtowanie się salda rachunków
bieżących
100
.
Ocena każdego kraju odbywa się indywidualnie i bierze się w niej pod uwagę
jego specyficzne uwarunkowania. Jednakże w myśl zasady ciągłości stosuje się takie same
kryteria wobec państw przystępujących do strefy euro jakie obowiązywały w przypadku
przyjmowania państw obecnie już posiadających euro
101
.
Formalna decyzja o uchyleniu statusu kraju z derogacją jest podejmowana
kwalifikowaną większością głosów (QMV)
102
przez Radę Ecofin
103
. Jest to Rada Unii
Europejskiej ds. Ekonomicznych i Finansowych składająca się z ministrów gospodarki lub
finansów państw członkowskich.
Proces uchylania derogacji kończy się jednomyślnym ustaleniem przez Radę
Ecofin (w skład której wchodzą wyłącznie ministrowie z państw strefy euro) kursu waluty
po którym będzie ona zastąpiona przez euro. Następuje to na wniosek Komisji
Europejskiej i po konsultacjach z EBC
104
.
2. Kryteria konwergencji – ich znaczenie
2.1. Geneza warunków przystąpienia do strefy euro
Pierwsze próby stworzenia unii walutowej w ramach Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej zostały podjęte na początku lat 80. XX wieku. W planie Wernera, kreślącym
100
Stanowisko w sprawie polityki Rady Zarządzającej Europejskiego Banku Centralnego dotyczącej
zagadnień kursowych w krajach przystępujących, Europejski Bank Centralny, 18 grudnia 2003.
101
Tamże.
102
Portal internetowy Unii Europejskiej: http://europa.eu.int: „(...) większość kwalifikowana zostanie
uzyskana:
•
jeżeli większość państw członkowskich wyrazi zgodę ORAZ
•
jeżeli zostanie oddanych 232 głosów "za", co stanowi 72,3% (...).
Ponadto państwo członkowskie może poprosić o potwierdzenie, że głosy "za" reprezentują co najmniej
62% całkowitej populacji Unii. Jeśli będzie inaczej, decyzja nie zostanie przyjęta”. Podział głosów
w Radzie jest następujący: Niemcy, Francja, Włochy, Wielka Brytania po 29, Hiszpania i Polska po 27,
Holandia 13, Belgia, Czechy, Grecja, Węgry, Portugalia po 12, Austria i Szwecja po 10, Dania, Irlandia,
Litwa, Słowacja, Finlandia po 7, Cypr, Estonia, Łotwa, Luksemburg, Słowenia po 4 oraz Malta 3, co
w sumie daje 321 głosy.
103
A. Czogała, Polska droga do euro [w:] Gospodarka polska na przełomie wieków - dodatek do
dwumiesięcznika „Bank i kredyt” nr 11-12 listopad-grudzień 2004, s. 15. Projekt Traktatu
konstytucyjnego przewiduje uzupełnienie powyższej procedury przyjmowania nowych członków do
strefy euro o rekomendację Rady w skład, której wchodzić będą tylko przedstawiciele państw już
uczestniczących we wspólnym obszarze walutowym.
104
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 21.
II Droga do członkostwa w strefie euro
47
zasady jej powstania, nie założono wprowadzenia żadnych warunków przystąpienia do
unii. Powodowane to było przekonaniem, że właśnie wprowadzenie jednej waluty
zdeterminuje uzyskanie zbieżności gospodarczej państw EWG. Niepowodzenie tego
przedsięwzięcia doprowadziło do przyjęcia odwrotnej koncepcji w kolejnej próbie
stworzenia unii walutowej.
Czysto teoretycznego pierwowzoru kryteriów konwergencji upatruje się
w teoriach optymalnych obszarów walutowych.
Pierwsza tego rodzaju teoria powstała na początku lat 60. XX wieku. Jej twórca
Robert Mundell twierdził, iż obszar na którym ma funkcjonować wspólna waluta powinien
charakteryzować się dużą wewnętrzną mobilnością czynników produkcji i ich małą
zewnętrzną mobilnością. Ta mobilność jego zdaniem zastępowałaby kurs walutowy. Przy
braku wysokiej mobilności czynników produkcji i jednej walucie przesunięcie popytu
z dóbr produkowanych w jednym regionie na dobra wytwarzane w drugim regionie
spowodowałoby wzrost inflacji w pierwszym, a bezrobocia w drugim regionie. Natomiast
próba przezwyciężenia jednego z tych niekorzystnych zjawisk spowodowałoby
powiększenie drugiego
105
.
Ta tradycyjna teoria optymalnego obszaru walutowego rozpoczęła szerszą
dyskusję nad tym problemem, a jej owocem było powstanie kolejnych doktryn.
Roland Mc Kinnon uważał, że jedną walutę powinny posiadać gospodarki, które
wyróżniają się dużą wzajemną otwartością. Otwartość ta miałaby się wyrażać w wysokim
stosunku
towarów
podlegających
wymianie
międzynarodowej
do
towarów
przeznaczonych wyłącznie na rynek wewnętrzny. Jedna waluta w tych warunkach
zapobiegałaby wahaniom cen towarów i płac, gdyż jeden z ich determinantów (kurs
walutowy) przestał by istnieć
106
.
Peter Kenen postulował znaczną dywersyfikację struktury produkcji, gdyż ma to
najczęściej przełożenie na dywersyfikację struktury handlu zagranicznego. Takie
zróżnicowanie zmniejsza skutki szoków gospodarczych, gdyż rzadko dotyczą one wielu
grup towarów, oddziałując na nie w jednym kierunku. Taka konfiguracja powoduje
zmniejszenie znaczenia kursu walutowego. Kenen wysunął także warunek sprawnego
105
P. śukowski, Euro. Świat, Europa, Polska, CeDeWu, Warszawa 2002., s. 83.
106
A. Zawojska, Unia Europejska. Unia Gospodarcza i Walutowa, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000,
s. 50.
II Droga do członkostwa w strefie euro
48
funkcjonowania wspólnego obszaru walutowego, miałoby nim być istnienie centralnej
władzy monetarnej i fiskalnej
107
.
Zaistnienie warunków opisanych w wyżej wymienionych teoriach było
najprawdopodobniej powodem podjęcia prób stworzenia unii walutowej. Jak wspomniano
pierwsze takie działania zakończyły się fiaskiem. Stało się to przyczyną sięgnięcia także
po makroekonomiczne kryteria efektywności unii walutowej. Kryteria takie pojawiły się
w powstałych w latach 70. nowych teoriach optymalnych obszarów walutowych.
Podobieństwo wartości ogólnego poziomu cen jako kryterium tworzenia unii
walutowej zaproponowali Haberler i Fleming uzasadniając to mniejszymi w takich
warunkach zakłóceniami bieżących transakcji. Natomiast według Ingrama wysoki stopień
integracji finansowej ma pomagać w przezwyciężaniu trudności koniunkturalnych.
Natomiast Vaubel twierdził, że mała zmienność kursów walutowych świadczy o jego
małym znaczeniu, a więc i braku przeszkód dla wspólnej waluty
108
.
Ostatecznie przyjęte kryteria, które muszą być spełnione przez kraje aspirujące do
europejskiej unii monetarnej aby zapewnić jej stabilność zostały zapisane w traktacie
z Maastricht i dołączonych do niego protokołach.
2.2. Kryteria zbieżności i ekonomiczne motywy ich wprowadzenia
Uzyskanie możliwości wstąpienia do strefy euro jest obostrzone dwojakiego
rodzaju warunkami. Po pierwsze, wymagana jest zgodność legislacyjna prawa
wspólnotowego z prawem krajowym, a w szczególności statutu banku centralnego ze
statutem Europejskiego Banku Centralnego. Po drugie, egzekwowany jest postulat
wysokiego poziomu trwałej konwergencji. Jego osiągnięcie jest analizowane na podstawie
kryteriów zbieżności (konwergencji), które odnoszą się do:
•
wysokiego stopnia stabilności cen,
•
stabilnej sytuacji finansów publicznych,
•
stabilnego kursu walutowego,
•
poziomu długookresowych stóp procentowych
109
.
Kryterium inflacji wg protokołu uszczegóławiającego kryteria z Traktatu
z Maastricht oznacza, że „Państwo Członkowskie ma trwały poziom stabilności cen,
a średnia stopa inflacji, odnotowana w tym państwie w ciągu jednego roku
107
P. śukowski, Euro. Świat..., dz. cyt., s. 85.
108
A. Zawojska, dz. cyt., s. 85.
109
Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku art. 109j ust. 1.
II Droga do członkostwa w strefie euro
49
poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji
trzech Państw Członkowskich o najbardziej stabilnych cenach”
110
. Do weryfikacji
stabilności cen wykorzystuje się średnią roczną stopę inflacji mierzoną zharmonizowanym
indeksem cen konsumpcyjnych (HICP).
Przeciwdziałanie znacznym różnicom w poziomach inflacji ma dwa cele, a są
nimi zapobieganie utracie przez kraj przystępujący do unii walutowej konkurencyjności
oraz ułatwienie prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej
111
. Wspólna waluta i wspólny
bank centralny powodują, że polityka pieniężna jest prowadzona jednocześnie dla
wszystkich uczestników unii walutowej. Przy różnych stopach inflacji bank centralny
ograniczając inflację w jednym kraju działa jednocześnie antywzrostowo w innym, nie
mającym tego problemu. Natomiast działania mające pobudzić aktywność gospodarczą, na
które decydują się banki centralne przy stabilnych poziomach cen wzmacniają impulsy
inflacyjne stanowiąc zagrożenie dla gospodarek z już wysoką inflacją.
Kryterium stabilnej sytuacji finansów publicznych wyraża się w niestosowaniu
procedury nadmiernego deficytu, która pojawia się w jednej z dwóch poniższych sytuacji:
•
gdy stosunek planowanego lub rzeczywistego deficytu publicznego (tzn. rządu,
jednostek samorządu terytorialnego oraz funduszy ubezpieczeń społecznych) do
produktu krajowego brutto w cenach rynkowych przekroczy 3%, chyba że:
-
stosunek ten zmniejszył się znacząco w sposób trwały i oscyluje blisko wartości
referencyjnej bądź gdy,
-
przekroczenie wartości referencyjnej jest niewielkie oraz ma charakter tymczasowy
i wyjątkowy;
•
gdy stosunek długu publicznego do produktu krajowego brutto w cenach rynkowych
przekroczy 60%, chyba że zmniejsza się on w zadawalającym tempie do wartości
referencyjnej
112
.
Kryterium fiskalne zostało wprowadzone celem stabilizowania gospodarek
państw, w których środkiem płatniczym jest euro. Duże zadłużenie finansów publicznych
prowadzi do presji inflacyjnej, wzrostu stóp procentowych oraz szkodzi aktywności
gospodarczej. Dzieje się tak dlatego, że dług publiczny jest finansowany najczęściej
110
Protokół w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 109j Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską, art. 1.
111
A. Czogała, dz. cyt., s. 14.
112
Protokół w sprawie kryteriów konwergencji..., dz. cyt., art. 2. oraz Traktat..., dz. cyt., art. 104c ust. 2.,
a także
Protokół
w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu, art. 1 i 2.
II Droga do członkostwa w strefie euro
50
obligacjami o stałej stopie oprocentowania. Taka sytuacja zachęca władze do zwiększania
inflacji, gdyż wtedy spadnie realny koszt obsługi długu. Duże potrzeby pożyczkowe
państwa powodują, że ich zaspokojenie wymaga zaoferowania wysokiego oprocentowania
obligacji co wpływa na wzrost wszystkich stóp procentowych na rynku finansowym.
Inflacja i wysokie stopy procentowe obniżają aktywność gospodarczą. Brak stabilności cen
utrudnia rachunek ekonomiczny. Wysoka stopa procentowa natomiast z jednej strony
podraża kredyt, a z drugiej czyni bardziej opłacalnymi lokaty bankowe, prowadząc do tzw.
efektu wypychania inwestycji.
Kryterium stabilności kursu walutowego oznacza, że będzie on przyjmował
„normalne granice wahań przewidziane w mechanizmie kursów walut Europejskiego
Systemu Walutowego, bez poważnych napięć przynajmniej przez dwa lata”
113
. Należy tu
doprecyzować kilka użytych w powyższej definicji pojęć. W innych dokumentach
wspólnotowych za „normalne granice wahań” przyjmuje się pasmo nie większe niż
+/-15% od parytetu centralnego. Natomiast na podstawie praktyki przyjętej w „Raportach
o konwergencji” określenie „poważne napięcia” dotyczy zjawisk o istnieniu których
ś
wiadczą: wielkość i skala odchyleń kursu walutowego od parytetu centralnego, sposób
interwencji walutowej oraz zmiany krótkookresowych stóp procentowych
114
.
Umieszczenie waluty w systemie ERM II ma dać odpowiedź na pytanie czy kraj
jest zdolny do stabilizacji kursu walutowego względem euro. Ma to na celu stwierdzenie
jak gospodarka kraju poradzi sobie z wstrząsami asymetrycznymi
(zmianami, które
wpływają wzrostowo na jedne regiony a wywołują recesję w innych) tylko za pomocą
rynku pracy i polityki budżetowej. Jeżeli to głównie kurs walutowy stabilizował sytuację
w trakcie wstrząsów, wtedy może dojść do wahań produkcji oraz zatrudnienia. Brak
dewaluacji kursu walutowego ma też nie dopuścić, aby przed samym przystąpieniem do
unii walutowej nastąpił spadek konkurencyjności gospodarek już uczestniczących
w wspólnym obszarze walutowym
115
.
Kryterium stopy procentowej stanowi, że nominalna długoterminowa stopa
procentowa może być wyższa jedynie o dwa punkty procentowe od poziomu tychże stóp
procentowych trzech państw członkowskich unii o najniżej inflacji. Długoterminowa stopa
113
Protokół w sprawie kryteriów konwergencji..., dz. cyt., art. 3.
114
A. Czogała, dz. cyt., s. 13.
115
Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro pod red. J. Borowskiego,
Narodowy Bank Polski, Warszawa luty 2004, s. 108.
II Droga do członkostwa w strefie euro
51
procentowa wyznaczana jest przez oprocentowanie długoterminowych obligacji
skarbowych
116
.
Już sam traktat z Maastricht podaje przyczynę włączenia do kryteriów zbieżności
poziomu stóp procentowych. Mają one odzwierciedlać ocenę trwałości i zbieżności
gospodarek państw unii monetarnej i krajów kandydujących jakiej dokonuje sam rynek
finansowy
117
. Można oczywiście wysnuć wniosek, że kryterium te zostało podniesione
również i w obawie przed dokonywaniem transakcji arbitrażu. Miałoby to polegać na
sprzedaży obligacji krajów o niższej stopie procentowej i zakupie obligacji skarbowych
krajów o wyższych stopach. Usztywniony kurs walutowy przed wejściem do strefy euro
eliminował by ryzyko kursowe zachęcając do takich transakcji. Sytuacja ta powodowałaby
duże straty instytucji posiadających obligacje krajów o niższej stopie procentowej i zyski
instytucji posiadających obligacje wyżej oprocentowane.
Kryteria konwergencji stanowią pewną integralną, współzależną całość, gdzie
ż
adne z kryteriów nie jest nadrzędne w stosunku do drugiego. Zależności między stopą
procentową i inflacją, a kryterium fiskalnym zostały już wskazane. Kurs walutowy
również wpływa na inflację poprzez oddziaływanie na ceny dóbr importowanych.
Natomiast sam kurs walutowy jest m.in. warunkowany przepływami kapitałów między
gospodarkami, które jak zauważono są determinowane różnicami w stopach
procentowych. Z tych powodów, aby wejść do strefy euro należy wypełnić wszystkie
kryteria jednocześnie.
Z czterech kryteriów zbieżności warunkujących wstąpienie do strefy euro polityka
pieniężna oddziałuje w bezpośredni sposób na trzy, a mianowicie: inflację, stopy
procentowe oraz kurs walutowy.
2.3. Nominalna a realna konwergencja
Mimo, że każde z kryteriów zbieżności sprzyja szybkiemu i zrównoważonemu
długookresowemu wzrostowi gospodarczemu pojawiają się wobec nich głosy krytyki.
Dotyczą one kwestii ich jednoczesnego spełnienia oraz doboru takiego samego spektrum
kryteriów dla wszystkich państw niezależnie od tego na jakim poziomie rozwoju się
znajdują i jaką strukturę gospodarczą posiadają
118
. Pojawia się więc problem czy
nominalne kryteria zbieżności gospodarczej prowadzą do wyrównania poziomu życia
116
Protokół w sprawie kryteriów konwergencji..., dz. cyt., art. 4.
117
Traktat..., dz. cyt., art. 109j ust. 1.
118
K. Szeląg, dz. cyt., s. 10.
II Droga do członkostwa w strefie euro
52
między państwami już należącymi do unii walutowej a państwami do niej kandydującymi
(do tzw. realnej konwergencji).
Wymóg zdrowych finansów publicznych oddziałuje pozytywnie nie tylko na
długookresowy wzrost gospodarczy, lecz także w okresie krótkim ma korzystny wpływ na
gospodarkę (dzięki tzw. „niekeynesowskim” efektom polityki pieniężnej)
119
. Ma to swoje
przyczyny w tym, iż niski deficyt budżetowy lub zupełny jego brak powoduje, że rząd nie
ś
ciąga z rynku kapitału potrzebnego na inwestycje pobudzające rozwój gospodarczy.
Natomiast obniżanie poziomu długu publicznego pozwala także ograniczać deficyt dzięki
zmniejszaniu wielkości środków finansowych przeznaczanych na obsługę tego długu.
W opinii przedsiębiorców kraj o stabilnych finansach jest bardziej wiarygodny, przez co są
oni bardziej skłonni do lokowania w nim swych inwestycji.
Obniżenie inflacji może krótkookresowo obniżyć tempo wzrostu gospodarczego.
Zarówno restrykcyjna polityka monetarna jak i fiskalna ograniczają popyt zmniejszając
przez to inflację, lecz także przyczyniają się do obniżenia aktywności gospodarczej.
Największych problemów nastręcza wymóg jednoczesnego ograniczania poziomu
inflacji i stabilizowania kursu walutowego w krajach nadrabiających opóźnienia
rozwojowe jakimi są kraje kandydujące do strefy euro. Państwa te charakteryzują się
szybszym tempem rozwoju gospodarczego od państw już uczestniczących we wspólnym
obszarze walutowym. W takiej sytuacji w związku z występowaniem efektu Balassy-
Samuelsona
120
, polegającym na szybszym wzroście cen towarów i usług nie podlegających
wymianie międzynarodowej w porównaniu do towarów i usług podlegających tejże
wyminie, pojawiają się tendencje do realnego wzrostu wartości waluty państw
niwelujących lukę rozwojową. Płynny kurs walutowy daje dwie możliwości uwidocznienia
tego wzrostu. Jedna z możliwości wyraża się wzrostem nominalnego kursu walutowego
przy stabilnym poziomie cen. Druga natomiast charakteryzuje się stabilnym nominalnym
kursem walutowym, a wzrostem inflacji
121
.
119
A. Czogała, dz. cyt., s. 16.
120
Tamże, s. 16. Efekt Balassy-Samuelsona wynika z tego że różnice między tempami wzrostu
produktywności dóbr podlegających handlowi międzynarodowemu i dóbr nie podlegających temuż
handlowi nie są jednakowe w poszczególnych państwach. Wzrost produktywności pociąga za sobą
wzrost wynagrodzeń. Ze względu na to, że płace w gospodarce mają tendencję do wyrównywania się
ceny dóbr nie będących przedmiotem wymiany międzynarodowej rosną szybciej od cen tych dóbr które
są wymieniane na rynku międzynarodowym. Wzrost stopy inflacji pociąga za sobą realną aprecjację
waluty.
121
Raport na temat..., dz. cyt., s. 79 i 109.
II Droga do członkostwa w strefie euro
53
Z powyższych rozważań wynika, że państwa o szybkim tempie wzrostu
gospodarczego mogą mieć problem z jednoczesnym wypełnieniem kryterium kursowego
i inflacyjnego. Natomiast państwa zmuszone obniżyć poziom inflacji, mogą ponieść tego
konsekwencje w postaci obniżenia tempa rozwoju gospodarczego.
Problemy te mogą stać się przyczynkiem do przedyskutowania wymogu
jednoczesnego wypełnia wszystkich kryteriów czy modyfikacji wymogu stabilności cen.
Tak uczyniono z kryterium finansów publicznych, gdzie przy ocenie deficytu budżetowego
pod uwagę będą brane też specyficzne uwarunkowania poszczególnych krajów m.in.
Polsce pozwolono sumy wpłacane do OFE zaliczać nie do wydatków budżetu lecz jedynie
jako przesunięcia w sektorze finansów publicznych.
Polska gospodarka także może stanąć przed opisanymi wcześniej problemami.
Badania empiryczne wskazują, że wpływ efektu Balassy-Samuelsona na polski wskaźnik
inflacji CPI kształtuje się na poziomie 1-2 punktu procentowego. Natomiast szacunki NBP
przewidują, że obniżenie poziomu inflacji o 1 punkt procentowy poniżej celu inflacyjnego
RPP, którego poziom 2,5% ma być gwarantem bliskiej zeru luki popytowej, będzie miało
swoje konsekwencje w obniżeniu tempa wzrostu gospodarczego o 0,3-0,8% w ciągu
dwóch lat
122
.
Dla porównania wstąpienie do wspólnego obszaru walutowego trwale zwiększy
ś
rednioroczne tempo wzrostu gospodarczego w Polsce o około 0,21-0,42 punktu
procentowego
123
. Jednak jeżeli wartość referencyjna kryterium inflacyjnego ukształtuje się
poniżej wielkości 2,5% w perspektywie krótkookresowej koszty obniżenia inflacji mogą
być odczuwalne.
3. Mechanizm Kursów Walutowych II – czas próby
3.1. Zasady funkcjonowania ERM II
Stworzenie systemu stabilizującego kursy walut krajów należących do Unii
Europejskiej a nie będących członkami strefy euro miało dwie zasadnicze przyczyny.
Jednym z motywów była konieczność sprawdzenia stabilności kursów walut państw
chcących przyjąć wspólną walutę w związku z kryteriami konwergencji zawartymi
w Traktacie z Maastricht
124
. Inną przyczyną była obawa o to, że zbytnia zmienność kursów
122
Tamże, dz. cyt., s. 41-42 i 79.
123
Tamże, s. 75.
124
L. Oręziak, dz. cyt., s. 69-70.
II Droga do członkostwa w strefie euro
54
może zakłócać funkcjonowanie jednolitego rynku. W szczególności kraje, które zastąpiły
swoje waluty narodowe euro obawiały się jego nadmiernej aprecjacji w stosunku do
pozostałych walut UE. Znalazło to wyraz w umowie między EBC i bankami centralnymi
UE, gdzie zauważa się, że zbytnie wahania kursów walut mogłyby zaszkodzić wzajemnej
wymianie w ramach UE, a polityka kursowa stanowi element wspólnego zainteresowania
krajów członkowskich
125
.
Systemem, który stabilizuje kursy w obrębie Unii Europejskiej jest Mechanizm
Kursów Walutowych II (Exchange Rate Mechanism II – ERM II)
126
. Jego uczestnikami są
państwa należące do strefy euro, niektóre pozostające poza unią walutową oraz Europejski
Bank Centralny. Podstawą tego systemu jest wielostronna umowa między członkami ERM
II, oparta o uchwałę Rady Europejskiej
127
.
W ramach ERM II walucie kraju nie uczestniczącego w unii walutowej
przypisywany jest pewien stały kurs wobec euro tzw. kurs centralny. Następnie dla tego
kursu ustalany jest dopuszczalny poziom wahań rynkowych kursów tej waluty.
Standardowo poziom ten ustala się jako +/- 15% kursu centralnego. Polityka gospodarcza
prowadzona przez państwo uczestniczące w ERM II powinna sprzyjać utrzymywaniu się
rynkowego kursu waluty na poziomie zbliżonym do kursu centralnego
128
.
Ustalenie kursu centralnego i pasmo dopuszczalnych odchyleń następuje
w efekcie wspólnych uzgodnień członków porozumienia ERM II. Uzgodnienia te mają
charakter tajny i przeprowadzane są przed przystąpieniem państwa do systemu.
Standardowy poziom dopuszczalnych wahań kursów w mechanizmie może być na
wniosek państwa, nie będącego członkiem unii walutowej zawężony. Odbywa się to tylko
na zasadzie wyjątku w stosunku do państw których proces konwergencji jest już bardzo
zaawansowany
129
.
125
Agreement of 1 September 1998 between the European Central Bank and the national central banks of the
Member States outside the euro area laying down the operating procedures for an exchange rate
mechanism in stage three of Economic and Monetary Union (Official Journal of the European
Communities 98/C 345/05), inwokacja druga akapit drugi.
126
W dokumentach polskiego rządu nazwę systemu tłumaczy się jako Europejski Mechanizm Kursowy II.
W literaturze można natomiast napotkać określenie „Mechanizm Stabilizowania Kursów II”, które
podkreśla rolę jaką spełnia system. W pracy przyjęto jednak sformułowanie najbliżej oddające oryginalną
nazwę. Oznaczenie „II” używanie jest tu w związku z tym, iż przed wprowadzeniem euro istniał podobny
system, który stabilizował kursy państw chcących stworzyć unię walutową.
127
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 18.
128
Agreement of..., dz. cyt., inwokacje pierwsza i trzecia oraz akapity sześć i siedem inwokacji drugiej.
129
Stanowisko w..., dz. cyt.
II Droga do członkostwa w strefie euro
55
Procedura postępowania w przypadku, gdy kurs walutowy będzie ulegał
odchyleniu od parytetu centralnego jest następująca:
•
Krok 1 – odpowiednia polityka gospodarcza – Kraj, którego waluta ulega fluktuacjom
podejmuje działania w zakresie swej polityki gospodarczej. W przypadku aprecjacji
waluty kreuje on ekspansywną politykę monetarną i budżetową, a w przypadku
deprecjacji politykę restrykcyjną;
•
Krok 2 – interwencje intramarginalne – Gdy polityka gospodarcza jest nieefektywna,
lecz wahania kursu mieszczą się w ustalonym korytarzu odchyleń państwo dokonuje
operacji kupna-sprzedaży na rynku walutowym. Początkowo korzysta ze swych rezerw
dewizowych, lecz gdy są one niewystarczające może wspomóc się instrumentem
zwanym bardzo krótkoterminowym finansowaniem („very short-term financing
facilities”)
130
. Interwencje te są ograniczone przyznaną w ramach systemu danemu
państwu kwotą limitu;
•
Krok 3 – interwencje marginalne – W przypadku zbliżenia się kursu waluty do
krańców korytarza wahań podejmowane są oprócz wcześniejszych kroków
automatyczne i nieograniczone w swej skali (chyba, że zagrażałoby to podstawowemu
celowi EBC) interwencje Europejskiego Banku Centralnego na rynku walutowym;
•
Krok 4 – zmiana kursu centralnego – Jeżeli niepowodzeniem zakończyły się
poprzednie działania każdy z uczestników systemu może zainicjować tajną procedurę
mającą na celu na nowo określenie kursu centralnego waluty
131
.
Przedstawiona wyżej procedura pozwala wysunąć wniosek, iż system ERM II
pozwala uchronić kurs waluty jedynie przed krótkoterminowymi fluktuacjami na rynku
walutowym wynikającymi z innych powodów niż zasadnicze zmiany w sferze realnej
gospodarki.
3.2. Udział w ERM II a wypełnienie kryteriów konwergencji
W przypadku państw członkowskich UE objętych derogacją w sferze unii
walutowej, a nie posiadających klauzuli opt-out jak Wielka Brytania i Dania, ERM II staje
się swoistym czasem próby przed przyjęciem euro. Powodem takiego stanu rzeczy, poza
130
Są to kredyty udzielane przez członków porozumienia ERM II na interwencje na rynku walutowym, które
powinny odbyć się w tym samym dniu co dzień zaciągnięcia kredytu. Termin ich spłaty następuje
w okresie trzech miesięcy i może być przedłużony tylko raz o kolejne trzy miesiące. Agreement of..., dz.
cyt., art. 6 i 10.
131
Por. J. Rostowski, W. Paczyński, Polityka kursowa w trzecim etapie reform w Polsce [w:] Trzeci etap
reform, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2004, s. 36.
II Droga do członkostwa w strefie euro
56
formalnym ustanowieniem nominalnego kryterium stabilności kursu walutowego
weryfikowanym uczestnictwem w ERM II, jest specyficzna metoda obrony kursu waluty
w systemie w stosunku do sposobu oceny wypełnienia przez kraj członkowski kryterium
stabilności waluty.
Formalnie przystąpienie do systemu ERM II jest dopuszczalne w każdym
dowolnym terminie oraz nie jest obwarowane koniecznością wypełnienia żadnych
warunków wstępnych, w tym wcześniejszym wypełnieniu pozostałych kryteriów
konwergencji. EBC jednakże zaleca już wcześniej znaczące zorientowanie polityki
gospodarczej na taką która by sprzyjała stabilnemu i długofalowemu wzrostowi
gospodarczemu m.in. przez konsolidację fiskalną
132
.
Stanowisko to ma głębokie uzasadnienie w rzeczywistości gospodarczej.
Jednoczesne stabilizowanie kursu walutowego i ogólnego poziomu cen w gospodarce kraju
wyrównującego poziom rozwoju nastręcza pewnych problemów, które zostały opisane
przy omawianiu kwestii dokonywania się realnej konwergencji. Trudności te nasilają się
jeszcze w sytuacji istnienia znacznego deficytu budżetowego zwiększającego presję
inflacyjną. Natomiast procedury stosowane w ramach ERM II do obrony ustalonego kursu
mają ograniczoną skuteczność w sytuacjach znacznych napięć w „fundamentach”
gospodarki, a więc są w takiej sytuacji niewystarczajace.
Jeżeli nawet w takich warunkach udałoby się utrzymać kurs w ramach ustalonego
korytarza wahań to wypełnienie kryterium stabilności kursowej wydaje się być wątpliwe.
Praktyka dotychczasowych akcesji pokazuje, że Unia oczekuje od państw akcesyjnych
większej stabilizacji kursów niż dopuszczalne pasmo wahań oraz bierze pod uwagę także
powody zaistniałych fluktuacji.
Komisja Europejska zwraca uwagę, że przy weryfikacji wypełniania kryterium
stabilności kursu walutowego uwzględniane jest pasmo +/-2,25% kursu centralnego.
Bardziej rygorystycznie podchodzi się przy tym do wahań deprecjacyjnych niż
aprecjacyjnych waluty krajowej
133
. Ponadto rozważając kwestię „poważnych napięć”
brane są pod uwagę:
•
zakres fluktuacji kursu waluty krajowej w stosunku do kursu centralnego,
•
różnice między stopami procentowymi strefy euro i kraju akcesyjnego,
132
Stanowisko w..., dz. cyt.
133
A. Czogała, dz. cyt., s. 13.
II Droga do członkostwa w strefie euro
57
•
rola jaką odegrała ewentualna interwencja walutowa
134
.
Przedstawione zasady obrony kursu w ERM II i praktyka oceny stabilności kursu
walutowego pozwalają stwierdzić, iż system jest bardzo rygorystycznym sprawdzianem
dla gospodarek państw aspirujących do unii walutowej.
4. Miejsce NBP w Europejskim Systemie Banków Centralnych
4.1. Cel i organizacja ESBC
Stając się członkiem Unii Europejskiej krajowa polityka gospodarcza staje się
przedmiotem wspólnego zainteresowania państw członkowskich. Znajduje to odbicie m.in.
w tym, że krajowy bank centralny staje się członkiem Europejskiego Systemu Banków
Centralnych.
ESBC składa się z Europejskiego Banku Centralnego i banków centralnych
krajów członkowskich UE. Jego podstawowym celem jest ustabilizowanie cen, a także
wspieranie polityki gospodarczej UE, pod warunkiem że nie jest zagrożony cel
podstawowy
135
. Cele te są uzupełniane o zadania polegające na:
•
„definiowaniu i urzeczywistnianiu polityki pieniężnej Wspólnoty,
•
przeprowadzaniu operacji walutowych (...),
•
utrzymywaniu
i
zarządzaniu
oficjalnymi
rezerwami
walutowymi
Państw
Członkowskich,
•
popieraniu sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych”
136
.
Konstrukcja Europejskiego Systemu Banków Centralnych wzorowana była na
niemieckim banku centralnym. Wynikało to z dwóch powodów. Po pierwsze w Niemczech
inflacja kształtowała się na bardzo niskim poziomie. Po drugie Niemcy są krajem
federalistycznym, który w swej budowie przypomina Unię Europejską
137
. Konsekwencją
takiego postępowania było pozostawienie ESBC dużej niezależności.
134
Stanowisko w..., dz. cyt.
135
Protokół w sprawie statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku
Centralnego załączony do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Dz.U. C 191 z 29.7.1992,
str. 68) – nieoficjalna wersja skonsolidowana uwzględniająca zmiany wprowadzone na mocy Traktatu
Amsterdamskiego (Dz.U. C 340 z 10.11.1997, str. 1), Traktatu Nicejskiego (Dz.U. C 80 z 10.3.2001,
str. 1), decyzji Rady 2003/223/WE (Dz.U. L 83 z 1.4.2003, str. 66) oraz Aktu dotyczącego warunków
przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej,
Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki
Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostosowań w traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej
(Dz.U. L 236 z 23.9.2003, str. 33), art. 1.2., 2
136
Tamże, art. 3.1.
137
L. Oręziak, dz. cyt., s. 49
II Droga do członkostwa w strefie euro
58
Niezależność to uwidaczniała się w czterech aspektach:
•
instytucjonalnym,
•
funkcjonalnym,
•
finansowym,
•
personalnym
138
.
O niezależności instytucjonalnej świadczą postanowienia statutu ESBC, które
stanowią, iż „(...) przy wykonywaniu uprawnień oraz zadań i obowiązków (...) ani EBC,
ani krajowy bank centralny, ani członek któregokolwiek z ich organów decyzyjnych, nie
zwracają się o instrukcje ani ich nie przyjmują od instytucji czy organów wspólnotowych,
rządów Państw Członkowskich, ani jakiegokolwiek innego organu. Instytucje i organy
wspólnotowe oraz rządy Państw Członkowskich zobowiązują się respektować tę zasadę
i nie dążyć do wywierania wpływu na członków organów decyzyjnych EBC lub krajowych
banków centralnych przy wykonywaniu ich zadań”
139
.
Niezależność funkcjonalna wyraża się w uprawnieniach i zdolnościach ESBC
umożliwiających mu samodzielne wykonywanie nałożonych na niego zadań. Ma to swoje
odbicie w jasnym określeniu celu ESBC i takim ustanowieniem operacji z podmiotami
publicznymi, że nie jest on narażony na ich naciski, gdyż „zakazane jest udzielanie przez
EBC lub krajowe banki centralne pożyczek na pokrycie deficytu lub jakichkolwiek innych
kredytów instytucjom lub organom Wspólnoty, rządom centralnym, władzom
regionalnym, lokalnym lub innym władzom publicznym, innym instytucjom lub
przedsiębiorstwom publicznym Państw Członkowskich, jak również nabywanie
bezpośrednio od nich przez EBC lub krajowe banki centralne ich papierów dłużnych”
140
.
Także niezależność finansowa uwidacznia się w sposobie konstrukcji zasad
podziału funduszy ESBC, który blokuje ewentualne naciski. Zarówno udział narodowych
banków centralnych w kapitale EBC, udział w rezerwach dewizowych a także podział
zysków jest dokonywany na podstawie klucza subskrypcji
141
. Klucz ten jest ustalany na
podstawie dwóch wskaźników, mających jednakowy 50% wpływ na jego kształt. Są to
138
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, Europejski System Banków
Centralnych, Narodowy Bank Polski, Warszawa, listopad 2004, s. 5.
139
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 7.
140
Tamże, art. 21.1.
141
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, dz. cyt., s. 5.
II Droga do członkostwa w strefie euro
59
udział danego państwa w liczbie ludności Unii oraz udział w jej produkcie wewnętrznym
brutto. Klucz subskrypcji jest aktualizowany co 5 lat
142
.
Rys. 10 Klucz subskrypcji kapitału EBC (w%)
Źródło: T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, Europejski System
Banków Centralnych, Narodowy Bank Polski, Warszawa, listopad 2004, s. 8.
Niezależność personalna wyraża się w trybie powoływania i odwoływania
członków organów decyzyjnych ESBC oraz sposobie ukształtowania ich kadencyjności.
Podstawy prawne w ramach których działa ESBC
143
nie dały mu osobowości
prawnej. Sytuacja taka powoduje, że realizacja zadań nałożonych na ESBC jest
wykonywana przez EBC, który wspomagany jest w tych działaniach przez narodowe banki
142
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 29.1. i 29.3.
143
Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz dołączony do niego Protokół w sprawie statutu ESBC
i EBC, których postanowienia, poza przepisami Protokołu uszczegóławiającymi regulacje Traktatu,
brzmią identyczne.
II Droga do członkostwa w strefie euro
60
centralne
144
. W związku z tym zarządzanie ESBC spoczywa na barkach organów
decyzyjnych EBC
145
.
4.2. EBC jako centralny organ wspólnej polityki pieniężnej
Europejski Bank Centralny z siedzibą we Frankfurcie nad Menem dysponuje
wyłącznym prawem do upoważniania krajowych banków centralnych do emisji euro.
Posiada on kapitał 5,564 mld EUR oraz rezerwy dewizowe równowartości 50 mld EUR.
Organami decyzyjnymi EBC są Rada Prezesów i Zarząd
146
.
Rada Prezesów składa się z członków Zarządu EBC i prezesów narodowych
banków centralnych państw unii walutowej. Ten najwyższy organ EBC formułuje
strategię, która ma na celu zapewnienie wykonania celów i zadań postawionych przed
ESBC. Jedną z podstawowych kwestii objętych decyzjami Rady jest polityka pieniężna
strefy euro, dla której podejmuje ona decyzje odnośnie stóp procentowych, pośrednich
celów pieniężnych i rezerw walutowych. Rada podejmuje decyzje zwykłą większością
głosów, w razie równej ich liczby decyduje głos przewodniczącego
147
.
W skład zarządu wchodzi prezes, wiceprezes oraz czterech innych członków.
Wszyscy członkowie zarządu są wybierani na zalecenie Rady Unii Europejskiej w drodze
konsensusu przez szefów państw lub rządów unii walutowej. Wybór ten poprzedzają
konsultacje z Parlamentem Europejskim. Członkiem zarządu może zostać osoba, która
w dziedzinie finansów cieszy się autorytetem oraz posiada doświadczenie zawodowe.
Kadencja członka zarządu jest ośmioletnia i nie podlega odnowieniu. Zarząd decyzje
podejmuje zwykłą większością głosów, a w przypadku równiej ich liczby decyduje głos
Prezesa. Odpowiada on za bieżące sprawy EBC oraz wykonywanie postanowień Rady
w kwestii polityki pieniężnej
148
.
Szczególna rola przypada Prezesowi EBC, który przewodniczy zarówno
Zarządowi, jak i Radzie Prezesów oraz reprezentuje EBC na zewnątrz
149
.
Polityka pieniężna kreowana przez Radę Prezesów, a wykonywana przez Zarząd
jest wprowadzana w życie za pośrednictwem krajowych banków centralnych. W tym celu
144
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, dz. cyt., s. 5.
145
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 8.
146
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, dz. cyt., s. 5.
147
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 10.1., 10.2., 12.1.
148
Tamże, art. 11.1., 11.5., 11.6., 12.1.
149
Tamże, art. 13.
II Droga do członkostwa w strefie euro
61
zarówno EBC jak i krajowe banki centralne ESBC posługują się standardowym zestawem
instrumentów polityki pieniężnej
150
:
•
rezerwą obowiązkową, którą kształtuje się strukturalny niedobór płynności, a jest
oprocentowana wg podstawowej stopy operacji refinansowych;
•
polityką otwartego rynku, która stanowi zasadniczy mechanizm sterowania stopami
procentowymi i płynnością na rynku oraz wskazywania nastawienia w polityce
pieniężnej, a wyrażającą poprzez: operacje z okupem, operacje bezwarunkowe, emisję
papierów dłużnych, swapy walutowe i przyjmowanie depozytów terminowych;
•
oraz kredytem i depozytem na koniec dnia, które ograniczają wahania stopy
procentowej (kredyt określa górny, a depozyt dolny próg wahań stopy procentowej)
poprzez eliminację, bądź zwiększenie bieżącej płynności
151
.
4.3. Krajowe Banki Centralne Eurosystemu – rola i wymogi
Do ESBC należą banki centralne wszystkich krajów UE, lecz w zależności od
tego czy ich kraj uczestniczy w unii walutowej czy też nie różny jest zakres kompetencji
tych instytucji w systemie. EBC oraz władze monetarne państw strefy euro tworzą
w obrębie ESBC tzw. Eurosystem
152
. W stosunku do banków centralnych Eurosystemu
w związku z rolą jaką pełnią w kształtowaniu wspólnej polityki pieniężnej stawia się im
pewne wymogi.
Miejsce wszystkich banków centralnych w ESBC określa jego statut stanowiący,
iż „Krajowe banki centralne są integralną częścią ESBC i działają zgodnie z wytycznymi
i instrukcjami EBC”
153
.
Banki centralne Eurosystemu partycypują w kształtowaniu polityki pieniężnej
poprzez udział prezesów tych banków w Radzie Prezesów. Należy jednak zauważyć, iż
osoby wchodzące w skład tego organu mają za zadanie kierować się dobrem całej unii
walutowej, a nie reprezentować interesy swojego kraju czy instytucji na czele której stoją.
Głównym zadaniem banków centralnych strefy euro są jednak zadania
wykonawcze w sferze polityki pieniężnej. Instytucje te wprowadzają w życie
150
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, dz. cyt., s. 11.
151
Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro. Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur polityki
pieniężnej Eurosystemu, Europejski Bank Centralny, Frankfurt nad Menem, luty 2005, s. 9-11.
152
O. Szczepańska, Instrumenty polityki pieniężnej Eurosystemu [w:] Euro od A do Z, Narodowy Bank
Polski, czerwiec 2003, s. 62.
153
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 14.3.
II Droga do członkostwa w strefie euro
62
postanowienia Rady Prezesów zgodnie z zaleceniami Zarządu EBC. Krajowe banki
centralne także emitują banknoty i monety euro, zgodnie z postanowieniami EBC.
W związku z takim ukształtowaniem funkcji krajowych banków centralnych
został wprowadzony wymóg zgodności ich statutów z ustawodawstwem unijnym, w tym
ze statutem ESBC
154
. Ma to na celu zapewnienie władzom monetarnym w poszczególnych
krajach odpowiedniej niezależności oraz zsynchronizowania instrumentów polityki
monetarnej.
Statut ESBC stawia wymóg, aby prezes banku centralnego był wybierany na co
najmniej pięcioletnią kadencję oraz ogranicza możliwość jego odwołania do sytuacji, gdy
niemożliwe jest przez niego sprawowanie swej funkcji. Każdą decyzje o odwołaniu osoby
pełniącej funkcję prezesa banku centralnego w ESBC można zaskarżyć do Trybunału
Sprawiedliwości
155
. Szczególne zwrócenie uwagi na prezesów banków centralnych
związane jest zapewne z ich uczestnictwem w najwyższym organie decyzyjnym ESBC.
Standaryzację instrumentów polityki pieniężnej w ramach ESBC wymusza zapis
jego statutu, mówiący, iż „EBC określa ogólne zasady dokonywania przez niego lub przez
krajowe banki centralne operacji na otwartym rynku i operacji kredytowych, w tym
ogłaszania warunków, na jakich są one gotowe dokonywać powyższe operacje”
156
.
Krajowe banki centralne są zobligowane do wpłacenia do EBC środków
finansowych stanowiących jego kapitał zakładowy oraz do przekazywania rezerw
walutowych. Zarówno podział wpłat kapitału jak i rezerwy walutowej odbywa się wg
klucza subskrypcji.
4.4. NBP jako bank centralny ESBC nie wchodzący w skład Eurosystemu
Narodowy Bank Polski w związku z brakiem przynależności Polski do strefy
euro, nie kształtuje polityki pieniężnej wspólnoty, ani jej nie realizuje. Jego podstawowymi
zadaniami w ramach ESBC są te kwestie, którymi zajmują się wszystkie banki centralne
ESBC, lecz dla członków eurosystemu są one zadaniami niższej rangi.
Zadaniami tymi są działalność sprawozdawcza i opiniodawcza. Sprawozdawczość
polega na zbieraniu informacji statystycznych od podmiotów gospodarczych, które mają
stanowić podstawę do realizacji zadań postawionych przed ESBC. Reguły tworzenia,
gromadzenia i upowszechniania tych informacji są określane przez EBC. Działalność
154
Tamże, art. 14.1.
155
Tamże, art. 14.2.
156
Tamże, art. 18.2.
II Droga do członkostwa w strefie euro
63
opiniodawcza natomiast sprowadza się do konsultowania aktów prawnych, które wydaje
EBC, bądź które regulować mają działalność ESBC
157
.
Wąskie zakreślenie obowiązków banków centralnych państw spoza strefy euro
ma swoje przełożenie na wpłaty kapitałowe do EBC. Wynoszą one dla tych instytucji
odnośnie kapitału EBC 7% kwot wynikających z klucza subskrypcji
158
.
Mimo, że przedstawiciel NBP nie zasiada w organach decyzyjnych ESBC to
w kwestii zdjęcia derogacji w obszarze unii walutowej może wpływać na decyzje EBC.
Odbywa się to w ramach obrad organu wprowadzonego przepisami przejściowymi statutu
ESBC, a mianowicie Rady Ogólnej EBC.
Radę Ogólną tworzą Prezes i Wiceprezes EBC oraz prezesi wszystkich banków
centralnych UE. W posiedzeniach Rady Ogólnej mogą także uczestniczyć członkowie
zarządu, lecz nie mają oni prawa głosu. Kompetencje Rady ograniczają się do działalności
doradczej i wspierającej. W gestii zainteresowania Rady znajdują się kwestie
sprawozdawczości, gromadzenia informacji statystycznych, klucza subskrypcji, czy
zatrudniania pracowników EBC. Głównym jednak zadaniem Rady jest wspieranie procesu
uchylania derogacji w obszarze unii walutowej
159
.
157
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 4, 5 i 14.3.
158
T. Ciszak, A. Górska, B. Otachel, M. Siemaszko, R. śak, M. śogała, dz. cyt., s. 7.
159
Protokół w sprawie statutu Europejskiego..., dz. cyt., art. 44, 46 i 47.
Rozdział III
Zadania NBP
w okresie przedakcesyjnym do UGiW
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
65
1. Stopień realizacji przez Polskę pieniężnych kryteriów
zbieżności
1.1. Kryterium stabilności cen
Weryfikacja kryterium stabilności cen następuje przez porównanie ze sobą
ś
redniorocznej stopy inflacji wyrażonej w HICP i wartości referencyjnej. Dane państwo
wypełnia kryterium jeżeli jego inflacja nie przekracza wartości referencyjnej.
Należy tu omówić dwie kwestie metodologiczne. Jedna to pojęcie średniorocznej
stopy inflacji HICP, druga natomiast dotyczy sposobu wyznaczenia wartości referencyjnej.
Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych odróżnia się od indeksu cen i usług
konsumpcyjnych (CPI), używanego w Polsce, tym iż w przeciwieństwie do niego bierze
także pod uwagę: wydatki cudzoziemców na zakup dóbr i usług, wydatki osób
przebywających w tzw. gospodarstwach instytucjonalnych (np. szpitalach, więzieniach,
domach spokojnej starości), wydatki na gry losowe. Pod pojęciem ‘średnioroczna stopa
inflacji HICP’ rozumie się wartość wyznaczoną wzorem:
1
12
1
12
1
12
23
11
−
=
Π
∑
∑
−
−
=
−
=
t
t
i
i
t
t
i
i
HICP
t
HICP
HICP
,
gdzie:Π
t
HICP
– średnioroczna stopa inflacji HICP w miesiącu t,
HICP
i
– jednopodstawowy zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych w miesiącu i.
Pokazany sposób wyznaczania wskaźnika inflacji powoduje to, iż jest on bardziej stabilny
i charakteryzuje się węższym przedziałem zmienności niż wskaźnik uzyskany metodą rok
do roku, którą posługuje się NBP
160
.
Wartość referencyjna zostaje zaś wyznaczona w toku następującej procedury:
1.
wyliczenie średniorocznych stóp inflacji dla wszystkich krajów członkowskich Unii,
2.
wybór trzech państw o najniższej średniorocznej stopie inflacji,
3.
obliczenie z wartości średniorocznych stóp inflacji dla tych państw średniej arytmetycznej,
4.
dodanie do tak uzyskanej wartości 1,5 punktu procentowego
161
.
160
Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro pod red. J. Borowskiego,
Narodowy Bank Polski, Warszawa luty 2004, s. 103.
161
Tamże, s. 103.
Tab. 5 Wskaźniki HICP w latach 2004 i 2005 (I 2004=100) oraz średnioroczna stopa inflacji HICP dla grudnia 2005 r. w państwach UE
kraj
\
okres
I
2004
II
2004
III
2004
IV
2004
V
2004
VI
2004
VII
2004
VIII
2004
IX
2004
X
2004
XI
2004
XII
2004
I
2005
II
2005
III
2005
IV
2005
V
2005
VI
2005
VII
2005
VIII
2005
IX
2005
X
2005
XI
2005
XII
2005
HIPC
XII2005
Π
Belgia
100,0 101,9 102,0 102,5 102,9 102,8 101,7 103,4 103,3 103,9 103,7 103,3 102,0 104,2 104,8 105,0 105,2 105,6 104,5 106,4 106,4 106,2 106,1 106,2 2,53
Czechy
100,0 100,1 100,2 100,3 100,9 101,0 101,3 101,3 100,6 101,0 100,9 100,9 101,5 101,5 101,4 101,7 101,8 102,4 102,7 102,7 102,6 103,5 103,1 102,8 1,58
Dania
100,0 100,4 101,0 101,0 101,4 101,1 100,8 100,4 101,2 101,6 101,3 101,0 100,8 101,5 102,2 102,8 102,7 102,9 102,7 102,8 103,6 103,5 103,2 103,3 1,70
Niemcy
100,0 100,2 100,6 100,9 101,1 101,1 101,5 101,6 101,3 101,5 101,1 102,2 101,6 102,0 102,4 102,4 102,7 102,9 103,4 103,6 103,9 103,9 103,4 104,4 1,94
Estonia
100,0 100,2 100,6 101,2 103,2 103,5 103,2 103,2 103,4 103,7 104,2 104,4 104,2 104,8 105,4 105,9 106,1 106,8 107,3 107,5 108,5 108,4 108,3 108,2 4,11
Grecja
100,0 99,3 102,1 102,5 103,0 102,8 100,8 100,5 102,6 103,4 103,5 104,0 104,2 102,5 105,1 105,9 106,3 106,1 104,7 104,1 106,5 107,2 107,0 107,6 3,49
Hiszpania
100,0 100,1 100,8 102,2 102,8 103,0 102,2 102,7 102,9 104,0 104,2 104,1 103,1 103,4 104,3 105,8 105,9 106,3 105,6 106,1 106,8 107,6 107,8 108,0 3,38
Francja
100,0 100,4 100,9 101,2 101,5 101,6 101,4 101,6 101,7 102,1 102,1 102,2 101,6 102,3 103,0 103,2 103,2 103,4 103,2 103,7 104,1 104,1 103,8 104,0 1,90
Irlandia
100,0 100,9 101,3 101,6 101,8 102,4 102,0 102,6 102,7 102,8 103,0 103,1 102,1 102,9 103,2 103,8 104,0 104,3 104,3 104,7 105,5 105,5 105,3 105,1 2,18
Włochy
100,0 99,8 100,9 101,7 101,9 102,0 101,8 101,6 102,1 102,5 102,6 103,0 102,0 101,9 103,1 103,9 104,2 104,2 104,0 103,8 104,4 105,1 105,1 105,1 2,20
Cypr
100,0 100,0 100,9 101,6 102,6 103,2 101,9 102,4 103,5 104,5 104,9 105,2 102,8 102,4 103,3 104,4 104,7 104,8 103,2 104,0 105,7 106,8 107,1 106,7 2,04
Łotwa
100,0 100,6 101,6 102,2 103,5 104,1 104,4 104,3 104,8 105,1 105,7 106,0 106,7 107,7 108,3 109,4 110,3 111,0 111,0 110,8 112,5 113,3 113,7 113,5 6,90
Litwa
100,0 99,8 100,3 100,7 102,3 102,3 102,3 101,9 102,5 102,7 102,9 102,8 102,8 103,0 103,6 103,9 104,2 104,4 104,2 104,3 105,1 105,8 105,9 105,9 2,66
Luksemburg 100,0 101,3 101,4 101,9 102,4 102,8 102,0 103,1 103,3 103,8 104,1 103,9 102,8 104,6 104,9 105,7 106,2 106,1 106,0 107,5 108,1 109,0 107,9 107,4 3,76
Węgry
100,0 101,1 101,7 102,0 102,9 102,9 102,9 102,6 102,7 103,2 103,2 103,2 103,9 104,5 105,0 105,8 106,4 106,7 106,6 106,1 106,3 106,4 106,6 106,5 3,49
Malta
100,0 100,1 100,5 104,7 104,9 105,2 105,7 105,2 105,7 105,7 101,5 102,5 101,9 102,6 103,1 106,8 107,4 107,4 107,5 107,9 107,9 108,9 105,9 106,0 2,53
Holandia
100,0 100,6 101,4 101,7 101,9 101,2 100,8 101,0 101,8 102,0 101,6 100,7 101,2 102,1 102,9 103,1 103,0 102,6 102,3 102,6 103,6 103,6 103,2 102,8 1,50
Austria
100,0 100,5 100,8 100,7 101,1 101,3 101,0 101,4 101,3 101,8 102,0 102,4 102,4 102,8 103,2 103,1 103,1 103,3 103,1 103,2 103,9 103,9 103,7 104,1 2,11
Polska
100,0 100,1 100,5 101,1 102,3 103,0 102,9 102,6 102,9 103,5 103,8 103,8 103,8 103,8 103,9 104,3 104,6 104,5 104,4 104,5 104,8 105,1 104,9 104,6 2,17
Portugalia
100,0 99,8 100,1 101,1 101,9 103,1 102,2 101,8 101,7 102,2 102,5 102,6 102,0 101,9 102,4 103,1 103,6 103,7 104,1 104,3 104,5 104,9 105,1 105,2 2,13
Słowenia
100,0 100,2 100,8 101,4 102,3 102,8 103,3 103,0 102,6 102,7 103,3 102,8 102,3 103,0 104,1 104,1 104,5 104,6 105,4 104,8 105,9 106,0 105,4 105,3 2,46
Słowacja
100,0 100,7 100,9 100,9 101,2 101,5 101,6 101,5 101,6 101,8 101,7 101,5 103,2 103,4 103,4 103,6 103,7 104,1 103,7 103,7 104,0 105,4 105,4 105,4 2,80
Finlandia
100,0 100,4 100,0 100,0 100,2 100,1 99,8 100,1 100,5 100,9 100,4 100,4 99,8 100,4 100,9 101,1 100,8 101,1 100,7 101,1 101,7 101,7 101,3 101,4 0,77
Szwecja
100,0 99,8 100,7 101,0 101,3 100,8 100,6 100,5 101,3 101,8 101,1 101,1 100,5 101,0 101,2 101,4 101,5 101,6 101,3 101,6 102,4 102,7 102,3 102,4 0,82
Wielka
Brytania
100,0 100,3 100,5 100,8 101,2 101,1 100,8 101,1 101,2 101,5 101,6 102,2 101,6 101,9 102,4 102,7 103,1 103,1 103,2 103,5 103,7 103,8 103,8 104,2 2,05
Źródło: J. Libório, Economy and finance [w:] Statistics in focus 1/2006, European Communities, 2006 , s. 2-3 (obliczenia własne).
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
68
W przyszłości mogą nastąpić zmiany podnoszące poziom wartości referencyjnych
polegające na zmianie wyznaczania państw, których poziom cen staje się podstawą
obliczeń wskaźnika. Komisja Europejska skłania się już do stanowiska, że z grupy krajów
referencyjnych należy wykluczyć kraje, w których występuje deflacja. Europejski Bank
Centralny wyłącza zaś z grupy krajów referencyjnych kraje, których stopa inflacji znacznie
odstaje od pozostałych
162
.
Przeprowadzenie weryfikacji kryterium stabilności cen dla Polski odbędize się dla
grudnia 2005 roku. W tabeli przedstawiono potrzebne do tego celu miesięczne stopy
inflacji mierzone w HICP za 2004 i 2005 rok dla wszystkich obecnych członków Unii
Europejskiej oraz wyliczone dla nich średnioroczne stopy inflacji HICP.
Z tabeli wynika, iż najniższe średnioroczne stopy inflacji HICP w grudniu 2005
roku występowały w:
•
Finlandii –
HICP
XII2005
FI
Π
= 0,77 %,
•
Szwecji –
HICP
XII2005
SE
Π
= 0,82 %,
•
Holandii –
HICP
XII2005
NL
Π
= 1,50 %.
Ś
rednia arytmetyczna tych wartości wynosi:
(%)
1,03
3
1,50
0,82
0,77
3
Π
Π
Π
Π
HICP
XII2005
NL
HICP
XII2005
SE
HICP
XII2005
FI
HICP
XII2005
=
+
+
=
+
+
=
,
a więc wartość referencyjna kryterium w grudniu 2005 roku kształtowała się na poziomie:
(pkt.proc)
2,53
1,5
1,03
1,5
Π
Π
HICP
XII2005
HICP
XII2005
=
+
=
+
=
ο
.
Wartość średniorocznej stopy inflacji HICP dla Polski stanowi
HICP
XII2005
PL
Π
= 2,17. Pozwala to
stwierdzić, iż:
HICP
XII2005
HICP
XII2005
PL
Π
53
,
2
17
,
2
Π
ο
=
<
=
,
a więc w grudniu 2005 roku Polska wypełniała kryterium stabilności cen
163
.
162
Raport o inflacji. Styczeń 2006, Narodowy Bank Polski, Rada Polityki Pieniężnej, Warszawa, styczeń
2006, s. 15.
163
Transkrypty nad przyjętym symbolem średniorocznej stopy inflacji (Π) oznaczają: FI – Finlandia, SE –
Szwecja, NL – Holandia, PL – Polska (zgodnie z kodami ISO 3166-1, przyznawanymi przez
Maintenance Agency dla nazw krajów, terytoriów zależnych i innych obszarów geograficznych) oraz ¯ –
ś
rednia, ◦ – stała (zgodnie z zapisami matematycznymi).
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
69
Należy tu zauważyć, że poziom wartości referencyjnej jest kształtowany m.in.
przez inflację w państwie nie należącym do unii walutowej, a mianowicie Szwecji.
Rys. 11 Poziom inflacji mierzonej w HICP dla Polski, Holandii, Szwecji i Finlandii w latach 2004-2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Tab. 1.
Analiza wykresu kształtowania się wskaźników HICP w Polsce i trzech krajach,
których zmienność cen kształtowała w grudniu 2005 roku wartość sprawdzianu dla
kryterium stabilności cen skłania do wniosku, że najprawdopodobniej w najbliższym
czasie Polska będzie wypełniać to kryterium. Twierdzenie to opiera się na dwóch
przesłankach. Po pierwsze, zakładając że w najbliższym czasie nie wystąpi w Polsce
znaczny wzrost cen to wskaźnik średniorocznej inflacji HICP dla Polski będzie malał. Ma
to swoją przyczynę w tym, że jest on tworzony na podstawie ostatnich 24 miesięcy i wraz
z biegiem czasu do jego wyznaczenia nie będą brane wielkości inflacji z kolejnych
miesięcy pierwszej połowy 2004 roku, którą charakteryzował znaczny wzrost cen. Po
drugie, zakładając udział w wyznaczaniu wartości referencyjnej wielkości inflacji z tych
samych państw co w grudniu 2005 roku (jest to bardzo prawdopodobne w przypadku
Szwecji i Finlandii, ze względu na bardzo niskie wielkości ich średniorocznych stóp
inflacji w porównaniu do pozostałych państw członkowskich) można stwierdzić, że
wartość referencyjna będzie rosnąć. Ma to swoje uzasadnienie w tym, iż kolejne wartości
inflacji z roku 2004 charakteryzujące się jej niskim poziomem z biegiem czasu nie będą
brane pod uwagę.
99
100
101
102
103
104
105
106
st
yc
ze
ń
0
4
lu
ty
0
4
m
ar
ze
c
04
kw
ie
ci
e
ń
0
4
m
aj
0
4
cz
er
w
ie
c
04
lip
ie
c
04
si
er
pi
e
ń
0
4
w
rz
es
ie
ń
0
4
pa
ź
dz
ie
rn
ik
0
4
lis
to
pa
d
04
gr
ud
zi
e
ń
0
4
st
yc
ze
ń
0
5
lu
ty
0
5
m
ar
ze
c
05
kw
ie
ci
e
ń
0
5
m
aj
0
5
cz
er
w
ie
c
05
lip
ie
c
05
si
er
pi
e
ń
0
5
w
rz
es
ie
ń
0
5
pa
ź
dz
ie
rn
ik
0
5
lis
to
pa
d
05
gr
ud
zi
e
ń
0
5
Polska (PL)
Holandia (NL)
Szwecja (SE)
Finlandia (FI)
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
70
1.2. Kryterium kursu walutowego
W przeciwieństwie do poprzednio omówionego kryterium kursu walutowego nie
zostało jednoznacznie określone. Użycie takich określeń jak „normalne granice wahań”,
„bez poważnych napięć” i „co najmniej dwa lata” w sformułowaniu wymogów tego
kryterium powoduje, że podjęcie decyzji czy zostało ono wypełnione czy też nie staje się
arbitralnym werdyktem Komisji Europejskiej.
Weryfikacja tego czy Polska hipotetycznie mogłaby wypełnić kryterium kursu
walutowego w dniu 31 grudnia 2005 roku odbędzie się więc przy dwóch założeniach:
•
za kurs centralny przyjęty zostanie środek amplitudy wahań kursu EUR/PLN w okresie
1 stycznia 2004 – 31 grudnia 2005 stanowiący 4,37 zł;
•
dopuszczalny przedział wahań zostanie przyjęty na podstawie standardowo
przyjmowanego +/- 15%, a więc jego granice wyznaczać będą poziomy 5,02 i 3,71 zł.
Należy zauważyć, że rozważania te mają charakter czysto teoretyczny, gdyż
ustalenie kursu centralnego odbywa się w drodze negocjacji, a samo kształtowanie się
kursu nie będzie już swobodne. Narodowy Bank Polski będzie starał się swoją polityką tak
wpływać na kurs aby ten utrzymywał się jak najbliżej parytetu centralnego, a w przypadku
groźby przekroczenia granic przedziału dopuszczalnych wahań wraz z Europejskim
Bankiem Centralnym może dokonać interwencji na rynku walutowym.
Rys. 12 Dzienne kursy EUR/PLN w latach 2004 i 2005 oraz środek amplitudy wahań i jego 15%
odchylenia
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.nbp.pl.
3,60 zł
3,80 zł
4,00 zł
4,20 zł
4,40 zł
4,60 zł
4,80 zł
5,00 zł
5,20 zł
st
yc
ze
ń
0
4
lu
ty
0
4
m
ar
ze
c
04
kw
ie
ci
e
ń
0
4
m
aj
0
4
cz
er
w
ie
c
04
lip
ie
c
04
si
er
pi
e
ń
0
4
w
rz
es
ie
ń
0
4
pa
ź
dz
ie
rn
ik
0
4
lis
to
pa
d
04
gr
ud
zi
e
ń
0
4
st
yc
ze
ń
0
5
lu
ty
0
5
m
ar
ze
c
05
kw
ie
ci
e
ń
0
5
m
aj
0
5
cz
er
w
ie
c
05
lip
ie
c
05
si
er
pi
e
ń
0
5
w
rz
es
ie
ń
0
5
pa
ź
dz
ie
rn
ik
0
5
lis
to
pa
d
05
gr
ud
zi
e
ń
0
5
kurs EUR/PLN
ś
rodek amplitudy (4,37 zł)
ś
rodek amplitudy +15% (5,02 zł)
ś
rodek amplitudy -15% (3,71 zł)
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
71
Z rysunku widać, że kurs złotówki przez ostatnie dwa lata utrzymywałby się
w ustalonym przedziale wahań. Z dotychczasowych publikacji Raportów konwergencji
wynika jednak, że samo utrzymanie waluty w systemie ERM II nie wystarcza dla
otrzymania pozytywnej opinii Komisji Europejskiej o wypełnieniu przez dane państwo
kryterium stabilności kursu walutowego. KE dopuszcza mniejszą tolerancję dla deprecjacji
waluty niż jej aprecjacji i często przyjmuje dla niej poziom 2,25%. Oznaczało by to, że dla
tak ustalonego kursu centralnego Komisja Europejska nie wydałaby pozytywnej opinii.
W momencie weryfikacji wypełniania kryterium kursu walutowego, można starać
się, o to aby pod uwagę wzięto także okres przed przystąpieniem do ERM II. Na rysunku
widać, iż po wyraźnym trendzie spadkowym do kwietnia 2005 kurs złotówki waha się
wokół poziomu 4 zł o +/- 0,2 zł co stanowi +/-5%.
1.3. Kryterium stopy procentowej
Weryfikacja kryterium stopy procentowej odbywa się w podobny sposób jak
w przypadku kryterium stabilności cen. Porównaniu poddaje się tu średnią wartość stopy
procentowej z ostatniego roku danego kraju i wartość referencyjną. Jeżeli stopa
procentowa danego kraju nie przekracza wartości referencyjnej to oznacza to, że dany kraj
wypełnia kryterium stopy procentowej.
Jako miernik poziomu stopy procentowej służy rentowność długoterminowych
obligacji skarbowych. Wybór konkretnego papieru wartościowego, służącego temu celowi
oparty jest na następujących przesłankach:
•
emitentem obligacji powinien być Skarb Państwa,
•
termin zapadalności obligacji powinien być zbliżony do 10 lat,
•
obligacja powinna charakteryzować się dostateczną płynnością
164
.
Ostatni z wymienionych warunków jest szczególnie istotny. Komisja Europejska przy
niedostatecznej płynności może zdecydować się na wybór innych obligacji niż
dziesięcioletnie, bądź wybór koszyka obligacji. Tak obecnie jest w przypadku Estonii,
gdzie do kryterium stopy procentowej wykorzystywane jest oprocentowane obligacji,
których terminy zapadalności wynoszą powyżej 5 lat
165
.
Do dokonania porównania wykorzystuje się dwunastomiesięczną średnią ruchomą
dla danego państwa, a wartość referencyjną otrzymuje się w następstwie poniższych
czynności:
164
Raport na temat..., dz. cyt., s. 106.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
72
1.
wyliczenie średniorocznych stóp inflacji dla wszystkich krajów członkowskich Unii;
2.
wybór trzech państw o najniższej średniorocznej stopie inflacji;
3.
obliczanie
dla
tych
państw
dwunastomiesięcznych
ś
rednich
ruchomych
z długoterminowych nominalnych stóp procentowych;
4.
obliczenie średniej arytmetycznej z uzyskanych w pkt. 3 wartości,
5.
dodanie do uzyskanej w pkt. 4. wartości 2 punktów procentowych
166
.
Znając procedurę postępowania można przystąpić do weryfikacji kryterium stopy
procentowej. Z tab. 1. wiadomo, że państwami o najniższej średniorocznej inflacji HICP
w grudniu 2005 roku są Finlandia, Szwecja i Holandia. Dla tych państw oraz Polski
należy, więc wyliczyć średnie ruchome z długoterminowej stopy procentowej ze
wszystkich miesięcy tego roku (zostaną one oznaczone symbolem Θ). Potrzebne dane
i uzyskane wyniki prezentuje tab. 2.
Tab. 6 Długoterminowe stopy procentowe w Finlandii, Szwecji, Holandii i Polski
za 2005 rok oraz ich średnie ruchome
okres
\
kraj
Finlandia Szwecja Holandia
Polska
I 2005
3,60
3,84
3,56
5,97
II 2005
3,57
3,76
3,55
5,73
III 2005
3,72
3,86
3,69
5,55
IV 2005
3,51
3,58
3,48
5,49
V 2005
3,33
3,34
3,30
5,35
VI 2005
3,16
3,11
3,13
4,91
VII 2005
3,18
3,06
3,27
4,72
VIII 2005
3,21
3,14
3,28
4,88
IX 2005
3,05
2,98
3,12
4,57
X 2005
3,19
3,17
3,28
4,91
XI 2005
3,40
3,39
3,48
5,38
XII 2005
3,30
3,37
3,35
5,16
ś
rednia ruchoma
)
(
.%
2005
XII
st
Θ
3,35
3,38
3,37
5,22
Źródło: Portal internetowy Europejskiego Banku Centralnego: http://www.ecb.int,
data odczytu 24.02.2006 (obliczenia własne).
Ś
rednia arytmetyczna z dwunastomiesięcznych średnich ruchomych Finlandii, Szwecji
i Holandii wynosi:
(%)
37
,
3
3
37
,
3
38
,
3
3,35
3
%
st.
XII2005
NL
%
st.
XII2005
SE
%
st.
XII2005
FI
%
st.
XII2005
=
+
+
=
+
+
=
Θ
Θ
Θ
Θ
,
165
Portal internetowy Europejskiego Banku Centralnego: http://www.ecb.int, data odczytu 24.02.2006.
166
Raport na temat..., dz. cyt., s. 106.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
73
a więc wartość referencyjna kryterium w grudniu 2005 roku kształtowała się na poziomie:
(pkt.proc)
5,37
2
3,37
2
st.%
XII2005
%
st.
XII2005
=
+
=
+
=
Θ
Θ
ο
.
Wartość dwunastomiesięcznej średniej ruchomej z długoterminowej stopy procentowej dla
Polski dla grudnia 2005 roku stanowi
st.%
XII2005
PL
Θ
= 5,22. Pozwala to stwierdzić, iż:
st.%
XII2005
st.%
XII2005
PL
37
,
5
22
,
5
ο
Θ
Θ
=
<
=
,
a więc w grudniu 2005 roku Polska wypełniała kryterium stopy procentowej
167
.
Na kształtowanie się stopy procentowej będzie wpływać zarówno poziom inflacji,
jak i przyjęta strategia przystąpienia do strefy euro. Jeżeli inflacja nie będzie wysoka,
a przyjęta strategia będzie wiarygodna i konsekwentnie realizowana (głównie w sferze
racjonalizacji finansów publicznych) nie powinny wystąpić komplikacje z wypełnieniem
kryterium stopy procentowej.
2. Zagrożenia związane z quasi-sztywnym kursem walutowym
2.1. Systemy kursów walutowych i kryteria ich wyboru
W teorii ekonomii wyróżnia się najczęściej dwa podstawowe reżimy kursowe
(kurs płynny i kurs stały) oraz wiele ich odmian czy form pośrednich. Każde z rozwiązań
ma zarówno swoje wady jak i zalety. Jedną z prób ich klasyfikacji przedstawia rysunek.
Kurs płynny to rozwiązanie rynkowe zapewniające autonomię polityce pieniężnej.
Ponadto kurs płynny pełni rolę automatycznego stabilizatora w odniesieniu do bilansu
obrotów bieżących, poprzez swoją aprecjację w warunkach napływu kapitału i deprecjację
w wypadku jego odpływu. Zaletą takiego rozwiązania jest także zmniejszenie
zainteresowania kredytami w walutach obcych wprowadzając do ich rachunku
ekonomicznego w takim przypadku ryzyko kursowe. Powoduje to zmniejszenie kosztów
w przypadku ewentualnego kryzysu walutowego. Z drugiej jednak strony ryzyko kursowe
powoduje kłopoty w wymianie handlowej z zagranicą. Kurs płynny nie osłania też
gospodarki przed absorpcją zakłóceń z zewnątrz np. inflacja kosztowa
168
.
167
Transkrypty nad przyjętym symbolem średniej ruchomej długoterminowej stopy procentowej (Θ)
przyjmują taki sam sens jak w wypadku traskryptów przy średniorocznej stopie inflacji.
168
O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy możliwy jest
kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego? [w:] „Bank i Kredyt” wrzesień 2003, s. 11.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
74
Rys. 13 Klasyfikacja systemów kursowych
Źródło: O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy możliwy
jest kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego? [w:] „Bank i Kredyt” nr 9 wrzesień 2003,
s. 13, schemat 1.
Próbę odpowiedzi na wady systemu kursu płynnego stanowi reżim kursu
płynnego kierowanego, w którym kurs walutowy dalej stanowi wynik działania
mechanizmu rynkowego, ale bank centralny posiada prawo do interwencji na rynku
walutowym. W tym systemie pojawia się jednak niebezpieczeństwo, iż bank centralny,
który nie otrzyma należytej niezależności będzie manipulował kursem walutowym
w zależności od bieżących potrzeb politycznych
169
.
Likwidację ryzyka kursowego mają także zapewnić odmiany stałego kursu
walutowego. Jednak one powodowały problemy innego typu. Kurs stały wymaga
prowadzenia przez państwo polityki gospodarczej zapewniającej dyscyplinę fiskalną
i bezpieczny poziom deficytu obrotów bieżących. Jeżeli inflacja utrzymuje się na poziomie
wyższym niż w krajach z którymi prowadzi się wymianę handlową, a wydajność pracy
rośnie wolniej realny kurs walutowy ulega aprecjacji. Konsekwencją tego jest pogorszenie
opłacalności eksportu i pogorszenie salda handlowego. Władze monetarne muszą więc
169
S. Bukowski, Stabilizacja kursu walutowego w Europejskim Mechanizmie Kursowym II (ERM II) i jej
konsekwencje makroekonomiczne w świetle teorii. Wnioski dla Polski., Portal internetowy Instytutu
Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego: http://www.ke.uni.lodz.pl, data odczytu 7.12.2005.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
75
utrzymywać znaczne rezerwy walutowe, które pozwolą na interwencję na rynku. Jednak
w warunkach zliberalizownych przepływów kapitałowych obrona kursu przed atakiem
spekulacyjnym jest niezwykle ciężka, a wręcz niemożliwa. Trudno sobie wyobrazić aby
państwo zgromadziło rezerwy porównywane do skali kapitału zagranicznego
170
.
Zasadnym staje się w takich okolicznościach pytanie o wybór dla danego kraju
odpowiedniej formy reżimu kursowego. Jedną z propozycji doboru kryteriów i warunków
jakie muszą one spełnić, aby sprzyjać danemu reżimowi kursowemu prezentuje tabela.
Tab. 7 Kryteria wyboru reżimów kursowych
Kurs płynny
Pasmo wahań
Kurs stały
x
–
warunki
sprzyjające reżimowi
kursowemu
płynny kierowany szerokie wąskie pełzający sztywny
Izba
walutowa
Unia
walutowa
Inflacja
Wysoka
x
x
x
x
Niska
x
x
x
x
x
x
x
Poziom rezerw dewizowych
Wysoki
x
x
x
x
x
x
x
Niski
x
x
x
x
Liberalizacja przepływów kapitałowych
Wysoka
x
x
x
x
x
Niska
x
x
x
x
x
x
x
x
Mobilność siły roboczej
Wysoka
x
x
x
x
x
x
x
x
Niska
x
x
x
x
Dywersyfikacja produkcji i eksportu
Wysoka
x
x
x
x
x
x
x
x
Niska
x
x
Elastyczność i wiarygodność polityki fiskalnej
Wysoka
x
x
x
x
x
x
x
x
Niska
x
x
x
Otwartość rynku i integracja handlu zagranicznego
Wysoka
x
x
x
x
x
x
Niska
x
x
Przewaga występujących szoków
Symetryczne
x
x
x
x
x
x
x
x
Asymetryczne
x
x
x
Typy szoków
Realne
x
x
Nominalne
x
x
x
x
x
x
Źródło: O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy możliwy
jest kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego? [w:] „Bank i Kredyt” nr 9 wrzesień 2003,
s. 12, Tabela 5.
170
O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, dz. cyt., s. 10.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
76
Z tabeli wynika, że wraz ze wzrostem stopnia zobowiązania państwa do
utrzymywania danego kursu walutowego wymagania co do cech charakteryzujących jego
gospodarkę także rosną. Państwo posiadające: siłę roboczą charakteryzującą się dużą
mobilnością, nieliberalizowane przepływy kapitałowe, zdywersyfikowaną produkcję oraz
eksport, elastyczną i wiarygodną politykę fiskalną może dokonać dowolnego wyboru.
Także występowanie symetrycznych szoków i posiadanie wysokich rezerw dewizowych
w znikomym stopniu ogranicza pole wyboru reżimu kursowego.
Kryteria zawarte w tabeli można by rozszerzyć o takie elementy gospodarek jak:
wielkość i udział w gospodarce światowej, znaczenie jako centrum finansowego, stopień
innowacyjności oraz stopień elastyczności cen i płac
171
. Gospodarki małe czyli
o relatywnie dużym sektorze dóbr podlegających wymianie międzynarodowej, stanowiące
centrum finansowe, a więc narażone na przepływy kapitałowe czy gospodarki
innowacyjne, których wzrost opiera się na eksporcie powinny wybierać systemy kursów
stałych minimalizując ryzyko kursowe. Podobnie sytuacja ma się w przypadku gospodarek
o mało elastycznych cenach i płacach, które wolno dostosowują się do zachodzących
zmian w tym zmian kursu walutowego.
Standardowe pasmo wahań w systemie ERM II wynosi +/- 15%, jednak przy
weryfikacji kryterium kursowego Komisja Europejska przyjmuje mniejszą tolerancję dla
deprecjacji waluty często punktem odniesienia jest poziom 2,25%. Takie ustawienie pasma
wahań dawało by szeroki przedział dla aprecjacji i wąski dla deprecjacji. Na podstawie
wcześniejszy rozważań można określić cechy gospodarki spójne z takim reżimem
kursowym. Będą to:
•
niska inflacja,
•
wysoki poziom rezerw dewizowych,
•
niska liberalizacja przepływów kapitałowych,
•
wysoka dywersyfikacja produkcji i eksportu,
•
wysoka otwartość rynku i integracja handlu zagranicznego,
•
brak występowania asymetrycznych szoków realnych,
•
wysoka elastyczność cen i płac.
171
S. Bukowski, dz. cyt., s. 3.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
77
2.2. Determinanty polityki pieniężnej w warunkach sztywnego kursu
walutowego (trylemat trójkąta trzech swobód)
Stabilizowanie kursu walutowego w ramach systemu ERM II odbywać się będzie
w warunkach zlibralizowanych przepływów kapitałowych. Sytuacja taka rodzi w teorii
ekonomii problem tzw. trójkąta trzech swobód (czy trójkąta niemożliwości) wynikającego
z modelu Mundella-Fleminga.
Model Mundella-Fleminga jest rozszerzeniem modelu IS-LM. Analizę wzbogaca
się o rynek płatności zewnętrznych. Zakłada się w nim brak wpływu zmiennych
zagranicznych, od których zależy bilans płatniczy oraz stałość poziomu cen. Bilans
płatniczy zależy więc od dochodu, stopy procentowej i kursu walutowego. Krzywa bilansu
płatniczego obrazuje takie kombinacje dochodu i stopy procentowej, przy których
występuje równowaga (równowaga zewnętrzna). Analiza prowadzona jest osobno dla
kursu stałego i kursu płynnego. W systemie stałego kursu walutowego nierównowaga
w bilansie płatniczym nie wywołuje zmian kursu walutowego lecz podaży pieniądza.
Nadwyżka w bilansie płatniczym prowadzi do nadmiernej kreacji bazy monetarnej,
a deficyt w bilansie płatniczym prowadzi do redukcji bazy monetarnej. Dlatego w systemie
stałego kursu walutowego baza monetarna nie jest już zmienną egzogeniczną, ale zmienną
endogeniczną.
Istota problemu sprowadza się do niemożności swobodnego prowadzenia
równocześnie trzech aktywności, a mianowicie kursu walut, przepływów kapitałowych
i polityki pieniężnej. Prowadzenie swobodnie dwóch z trzech wymieniowych aktywności
implikuje określone kształtowanie trzeciej. Posiadanie stałego kursu walutowego przy
liberalnych przepływach kapitałowych zmusza do określonych kroków w sferze polityki
pieniężnej
172
.
Aby
utrzymać
dany
kurs
walutowy
bank
centralny
w
warunkach
zliberalizowanych przepływów kapitałowych prowadzi określoną politykę. W przypadku
presji deprecjacyjnej władza monetarna powinna przystąpić do sprzedaży walut obcych
i kupna waluty krajowej, aby ją wzmocnić. Konsekwencją tego działania jest jednak
zmniejszenie się podaży pieniądza. Odwrotne zależności zachodzą w przypadku presji
aprecjacyjnej. Bank centralny dokonuje wtedy zakupu walut obcych i sprzedaży waluty
172
S. Bukowski, dz. cyt., s. 4.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
78
krajowej, powodując zwiększenie podaży pieniądza. W celu neutralizacji zmian podaży
pieniądza dokonuje się tzw. sterylizacji, czyli sięga się po operacje otwartego rynku
173
.
Rys. 14 Trójkąt trzech swobód
Źródło: Tendencje kursu złotego a sytuacja polskiej gospodarki. Materiał z posiedzenia Rady
Społeczno-Gospodarczej, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Rada Społeczno-
Gospodarcza, Warszawa, grudzień 2002, s. 7, Wykres nr 2.
Posługiwanie się operacjami otwartego rynku napotyka jednak na pewne bariery.
Aby sterylizacja była skuteczna musi istnieć dostatecznie rozwinięty rynek papierów
wartościowych. W warunkach istnienia takiego rynku ciągła sprzedaż papierów
wartościowych byłaby możliwa przy stałym podnoszeniu ich stopy procentowej, co
w efekcie wpływałoby negatywnie na gospodarkę.
Koncepcja trójkąta trzech swobód jest ostatnio poddawana krytyce pod względem
jej odzwierciedlania rzeczywistości.
Podstawą krytyki stają się założenia modelu,
a mianowicie
:
•
pełna mobilność kapitału;
•
stały poziom cen;
•
brak zmian wyceny poziomu ryzyka;
•
niewystępowanie odroczenia czasowego;
•
niewystępowanie kosztów transakcji kapitałowych.
W rzeczywistości gospodarczej założenia o opóźnieniu procesów dostosowawczych
i braku zmian ryzyka są nierealistyczne. Podobnie rzecz ma się z kosztami transakcji
kapitałowych, gdyż już sam fakt dokonania przez inwestora transakcji o znacznym
wolumenie może podbić ceną aktywów w przypadku zakupów, a w przypadku sprzedaży
większej partii aktywów zbić ją. Tak sytuacja jest szczególnie prawdopodobna
w przypadku płytkiego rynku finansowego. Także faktyczny poziom integracji
173
Tamże, s. 4
Swoboda kształtowania
kursu walut
Swoboda kształtowania
polityki pieniężnej
Swoboda
przepływu kapitału
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
79
międzynarodowej oraz istnienie kosztów transakcji nie zapewniają pełnej mobilności
kapitału.
Narzucenie
modelowi
bardzo
ostrych
założeń,
nie
występujących
w rzeczywistości gospodarczej powoduje, że konkluzje wynikające z modelu mogą
w rzeczywistości sprawdzać się w przybliżonym stopniu
174
.
Na podstawie powyższych stwierdzeń można wysnuć wniosek, że władza
monetarna w rzeczywistości zawsze ma pewien margines w swobodnym kształtowaniu
zarówno polityki pieniężnej, jak i kursu walutowego. W przypadku systemu ERM II
posiadającym dopuszczalne pasmo wahań kursu ten margines się zwiększa.
2.3. Prawdopodobne problemy z utrzymaniem polskiej waluty w ramach
dopuszczalnego pasma wahań systemu ERM II
Zarówno omówiona teoria jak i doświadczenia krajów, które prowadziły politykę
pieniężną w warunkach zliberalizowanych przepływów pieniężnych i quasi-sztywnego
kursu walutowego zwiastują, wystąpienie pewnych problemów z utrzymaniem kursu
w pożądanym paśmie wahań.
Jednym z takich problemów są ataki spekulacyjne. Spekulanci sprzedają znaczne
ilości danej waluty doprowadzając do spadku jej kursu i następnie odkupują ją, ale już po
niższej cenie. Atak spekulacyjny najczęściej odbywa się według następującego schematu.
Spekulant dokonuje pożyczki waluty krajowej, którą następnie sprzedaje. W kolejnym
kroku stara się aby podobnie postąpili inni inwestorzy. Celem takiego postępowania jest
wywarcie wrażenia że dana waluta traci na wartości i w ten sposób wywołać „efekt stada”.
Pozwala to na osłabienie waluty i zdyskontowanie zysku spekulacyjnego. Jeżeli w dodatku
w takich okolicznościach bank centralny zareaguje interwencjami na rynku w celu obrony
kursu waluty, lecz braknie mu dewiz może to doprowadzić do zwyżki stóp procentowych.
Spekulant osiągnie wtedy podwójny zysk. Poza wymiernym efektem w postaci odkupienia
po niższej cenie waluty, będzie mógł korzystniej ulokować kapitał. Straty poniesie cała
gospodarka (wyższe stopy) jak i poszczególni obywatele, którzy mieli kredyty w walutach
obcych
175
.
Problemem wiążącym się z interwencjami banku centralnego są koszty jego
działalności na rynku walutowym. Kosztem interwencji walutowej jest różnica w stopach
procentowych, a mianowicie między stopą procentową jaką bank dostaje za posiadane
174
Tendencje kursu złotego a sytuacja polskiej gospodarki. Materiał z posiedzenia Rady Społeczno-
Gospodarczej, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Rada Społeczno-Gospodarcza, Warszawa,
grudzień 2002, s. 7.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
80
dewizy i stopą za posiadaną walutę krajową. Kosztem danej interwencji będzie więc
iloczyn różnic stóp procentowych i kwoty podjętej interwencji.
Atakom spekulacyjnym sprzyja sytuacja gdy kurs walutowy jest przeszacowany,
polityka gospodarcza jest niespójna a rezerwy walutowe są małe. Przykładem mogą być
Węgry, gdzie w 2003 roku w warunkach małych rezerw walutowych dużemu deficytowi
budżetowemu towarzyszyła ekspansywna polityka pieniężna. W tej sytuacji forint został
zaatakowany aż czterokrotnie a stopy procentowe wzrosły z 6 do ponad 12 pkt. proc. Na
ataki spekulacyjne narażone są zwykle także państwa rozwijające się, które nie są darzone
zaufaniem rynków finansowych ze względu na brak doświadczeń z długą stabilnością
gospodarczą i przez to podatne na przepływy kapitałowe
176
.
Polska gospodarka, jako rozwijająca się, zagrożona jest także wystąpieniem
kryzysu walutowego na skutek tzw. „efektu zarażenia”. Oznacza to, że na skutek
wystąpienia niekorzystnych tendencji w gospodarkach powiązanych z daną gospodarką
geograficznie, politycznie czy przynależnością do tej samej grupy inwestycyjnej kapitał
zagraniczny zaczyna uciekać także z tej gospodarki, mimo, iż nie ma ku temu podstaw
ekonomicznych
177
.
W przypadku przystępowania do strefy euro przepływy kapitałowe może także
wywołać tzw. „gra na konwergencję”. Nieodległe uczestnictwo państwa w unii walutowej,
stabilizacja kursu i spadek stóp procentowych może zachęcić kapitał zagraniczny do
dokonywania zakupów papierów wartościowych w oczekiwaniu na wzrost ich cen oraz
udzielania kredytów optymistycznie nastawionym przedsiębiorstwom krajowym. Duży
napływ kapitału może spowodować przewartościowanie kursu, co w konsekwencji
zmniejszy konkurencyjność eksportu i spowolni wzrost gospodarczy. Jeżeli w takiej
sytuacji inwestorzy utracą zaufanie do stabilności gospodarki spowoduje to odpływ
kapitału i deprecjację waluty
178
.
Niesymetryczne podejście do oceny stabilności kursu walutowego przez Komisję
Europejską stwarza kolejny problem. Posiadanie przez rynek tej wiedzy w warunkach gdy
sytuacja gospodarcza ulegnie pogorszeniu może zachęcać do ataków spekulacyjnych. Mały
175
J. Piński, Złoty na celowniku [w:] "Wprost" nr 1124 z dn. 13 czerwca 2004, s.
176
Tamże, s.
177
O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, dz. cyt., s. 6.
178
A. Czogała, dz. cyt., s. 24-25.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
81
margines na deprecjację waluty będzie zachętą do sprawdzenia zdolności banku
centralnego do obrony kursu waluty
179
.
Z zaprezentowanych niebezpieczeństw wynika, że aby móc skutecznie
stabilizować kurs walutowy należy prowadzić spójną politykę gospodarczą oraz
zgromadzić relatywnie duże rezerwy walutowe.
3. Dylematy wyboru strategii przystąpienia do strefy euro
3.1. Wybór momentu wstąpienia do ERM II
Decyzja o tym kiedy rozpocząć proces akcesji do unii walutowej jest istotna
z dwóch powodów. Po pierwsze, aby wstąpić do strefy euro należy spełniać jednocześnie
wszystkie kryteria zbieżności. Z punktu widzenia teorii i praktyki ekonomii, aby móc
skutecznie do tego dążyć potrzebna jest określona kolejność podejmowanych działań
w zakresie polityki gospodarczej. Po drugie, wyzbycie się autonomii w kształtowaniu
polityki pieniężnej na rzecz uczestnictwa w jednolitej europejskiej polityce rodzi potrzebę
stworzenia narzędzi, które mogłyby poradzić sobie z szokami asymetrycznymi.
Nie chodzi więc tutaj o jakąś konkretną datę, lecz o zaistnienie w rzeczywistości
gospodarczej pewnych faktów, które pozwolą na minimalizację zagrożeń związanych
z wyzbyciem się autonomii w polityce pieniężnej oraz maksymalizację korzyści
z uczestnictwa w unii walutowej.
Taką pożądaną sytuacją jest zrównoważenie budżetu i znaczące ograniczenie
długu publicznego. Ma to swoje uzasadnienie nie tylko w istnieniu kryterium fiskalnego
wejścia do strefy euro, ale także w tym, iż zarówno deficyt jak i dług działają
prowzrostowo na poziom cen i stopy procentowe (roz. 2. pkt. 2.2.). Ich istnienie więc
powodowałoby trudności z wypełnieniem kryteriów monetarnych.
Osiągnięcie poziomu deficytu i długu znacznie poniżej kryteriów referencyjnych,
tak, aby uzyskać równowagę finansów publicznych pozwoli także, w sytuacji gdy, polityka
gospodarcza pozostanie pozbawiona instrumentów monetarnych, na stabilizowanie
gospodarki poprzez działania z zakresu polityki budżetowej. Jest to o tyle istotne, że po
wejściu do strefy euro zgodnie z Paktem na Rzecz Stabilności i Wzrostu należy
utrzymywać deficyt poniżej 3% PKB, a dług poniżej 60% PKB. Zrównoważenie budżetu
umożliwi sięgnięcie po impuls fiskalny w okresie spadku koniunktury gospodarczej bez
179
Tamże, s. 25.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
82
obawy o przekroczenie dopuszczalnych poziomów i narażenie się na sankcje wynikające
z Paktu. W okresie wzrostu gospodarczego natomiast ewentualny deficyt z okresu recesji
mógłby być rekompensowany osiągniętą nadwyżką budżetową. Polityka strukturalnie
zrównoważonego budżetu jest stosowana skutecznie w niektórych europejskich krajach
180
.
Prowadzenie zarysowanej powyżej polityki budżetowej wymaga nie tylko
poczynienia wysiłków o zrównoważenie budżetu, ale także zadbania o trwałość tego
rozwiązania. Najlepszą więc drogą do osiągnięcia konsolidacji finansów publicznych
byłaby reforma polegająca na ich racjonalizacji i prowadząca do ograniczenia wydatków.
Przykładem mogą tu być dwa kraje Półwyspu Iberyjskiego, które skutecznie ubiegały się
o akcesję do unii walutowej. Portugalia wypełniła kryterium fiskalne głównie poprzez
podnoszenie podatków, natomiast Hiszpania osiągnęła to drogą cięć wydatków. Działo się
to w okresie bardzo korzystnej koniunktury gospodarczej. Po wejściu do strefy euro oba te
kraje zetknęły się ze spadkiem wzrostu gospodarczego, jednak problemy z utrzymaniem
deficytu w określonych progach miała tylko Portugalia
181
.
Konsolidacja finansów publicznych pozwoliłaby na obniżanie stóp procentowych
banku centralnego bez obawy o wzrost poziomu cen, stwarzając w ten sposób pole do
długotrwałego i stabilnego wzrostu gospodarczego. Następowałby też dzięki temu proces
realnej konwergencji, który istotnie mógłby zminimalizować kwestię występowania
szoków asymetrycznych w ramach unii walutowej.
Do harmonijnego funkcjonowania więcej niż jednego kraju przy takiej samej
stopie procentowej, tak jak to jest w strefie euro, potrzebna jest zgodność cykli
gospodarczych, tudzież istnienie gospodarek o elastycznych rynkach. Jednakowa polityka
pieniężna może wywoływać różne skutki w poszczególnych państwach. Jest to o tyle
prawdopodobne w odniesieniu do Polski i eurolandu, iż inny jest tu sposób pozyskiwania
przez przedsiębiorstwa funduszy na inwestycje. O ile w Polsce firmy bazują głównie na
kredycie bankowym, to firmy zachodnioeuropejskie częściej korzystają z giełdy.
Oczywistym jest, że stopy procentowe w bankach podążają ściślej za stopami banku
centralnego niż ceny akcji
182
. Gospodarka Polski w związku z odrabianiem zapóźnień
gospodarczych cechuje się w ostatnich latach wyższym tempem rozwoju gospodarczego
niż kraje strefy euro. W związku z tym, iż polityka pieniężna jest w unii walutowej
180
M. Pronobis, Na słusznej ścieżce [w:] „Gazeta Bankowa” nr 28 z dn. 11 – 17 lipca 2005, s. 22.
181
J. Karnowski, Droga do euro [w:] „Rzeczpospolita” nr 6(6995) z dn. 8-9 stycznia 2005, s. B4.
182
W. Choiński, Od euroeuforii do eurorealizmu [w:] „Gazeta Bankowa” nr 23 z dn. 6 – 12 czerwca 2005,
s. 26-27.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
83
jednakowa dla wszystkich, dobrze byłoby zbliżyć się poziomem rozwoju do państw „starej
Unii” przed wejściem do strefy euro. Tą realną konwergencję często rozumie się jako
zbliżony poziom PKB na mieszkańca w poszczególnych państwach. Takie podejście
odsuwałoby wejście Polski do strefy euro o kilka dekad. Innym poglądem na realną
konwergencję jest rozumienie jej jako wzmocnienie podażowej strony gospodarki
183
.
Wzmocnienie podażowej strony gospodarki wpłynęłoby również korzystnie na
rozwój gospodarczy. Nastąpić by to mogło na skutek obniżenia i uproszczenia podatków,
dalszej reformy systemu rentowo-emerytalnego w kierunku jego urynkowienia,
przyspieszenia prywatyzacji oraz deregulacji gospodarki, a w szczególności rynku pracy.
Bardzo ważna jest ostatnia z wspomnianych kwestii. Liczne koncesje, pozwolenia,
szerokie uprawnienia związków zawodowych (możliwość strajku okupacyjnego czy
obowiązkowe utrzymywanie działaczy związkowych), wysokie koszty pracy hamują
rozwój gospodarczy i przyczyniają się do istnienia tzw. „szarej strefy”
184
.
Osiągnięcie konsolidacji finansów publicznych i zbliżenie się poziomem rozwoju
do krajów już obecnych w unii walutowej oraz uelastycznienie gospodarki przed
przystąpieniem do systemu ERM II jest poza opisanymi kwestiami istotne także z dwóch
innych względów. Konsekwencją takiej sytuacji będzie większa stabilność kursu złotego
w systemie ERM II, gdyż nie będzie trzeba podczas tego pobytu podejmować działań
w ramach polityki gospodarczej dążących do wypełnienia innych kryteriów, a które
mogłyby także wpływać na kurs walutowy powodując jego wahania.
Kolejną korzyścią z tak poprowadzonej polityki pieniężnej będzie wzrost zaufania
rynków finansowych do polskiej gospodarki. Zaufanie to może okazać się bardzo pomocne
podczas pobytu złotówki w systemie ERM II. Wiarygodna polityka gospodarcza będzie
bowiem zniechęcała do ataków spekulacyjnych na polską walutę. Inną korzyścią ze
wzrostu zaufania będzie spadek rentowności obligacji skarbowych co pozwoli na
łatwiejsze wypełnienie kryterium stóp procentowych. Wiarygodność polityki gospodarczej
w zakresie realizacji działań na rzecz konwergencji będzie wspomagała realizację tych
celów, przyczyniając się tym samym do następnych wzrostów zaufania do niej. Tą swoistą
spiralę zależności nazywa się czasem „efektem Maastricht”
185
.
183
C. Wójcik, Skomplikowana droga do euro [w:] „Rzeczpospolita” nr 54(7043) z dn. 5 marca 2005, s. B5.
184
Por. S. Bukowski, dz. cyt., s. 12-13.
185
J. Karnowski, Droga do..., dz. cyt., s. B4.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
84
Reasumując należy stwierdzić, że optymalnym rozwiązaniem dla polskiej
gospodarki byłoby osiągniecie realnej konwergencji i wypełnienie wymaganych kryteriów
jeszcze przed przystąpieniem do systemu ERM II. Osiągniecie takiego stanu rzeczy mogło
by się odbyć za pomocą restrykcyjnych działań w zakresie polityki budżetowej
i ekspansywnej polityki pieniężnej. Pozwoliłoby to na efektywne przejście przez próbę
w systemie ERM II oraz na późniejsze niezakłócone czerpanie korzyści wynikających
z unii walutowej.
3.2. Warunki uczestnictwa w systemie ERM II
Ważną rolę w dążeniu do wypełnienia kryterium kursowego odegrają warunki na
jakich polska waluta zostanie przyjęta do systemu ERM II. Chodzi tu oczywiście
o ustalenie kursu centralnego, wokół którego kurs złotówki będzie miał jak najbliżej
oscylować oraz dopuszczalnych przedziałów wahań, po przekroczeniu których należało
będzie podjąć obowiązkowe interwencje, bądź dokonać dewaluacji\rewaluacji waluty, co
było by jednoznaczne z niewypełnieniem kryterium kursowego.
Decyzja o ustaleniu danego kursu centralnego jest podejmowana przez wszystkich
uczestników systemu ERM II. Jest ona taka istotna, gdyż kurs walutowy będzie wpływał
na wzajemną konkurencyjność polskiej gospodarki i gospodarek państw uczestniczących
w systemie ERM II oraz na funkcjonowanie systemu ERM II. Dlatego sprawa polityki
kursowej została zapisana w Traktacie z Maastricht jako przedmiot wspólnego
zainteresowania państw UE
186
.
Ustalenie odpowiedniego kursu centralnego jest bardzo istotne, gdyż pociąga za
sobą daleko idące konsekwencje w sferze gospodarczej. Następstwem przyjęcia kursu
centralnego na zbyt niskim poziomie mogłyby być problemy z wypełnieniem kryterium
stabilnego poziomu cen, gdyż wystąpiłaby presja inflacyjna wywołana wzrostem poziomu
cen dóbr importowanych. Z kolei sytuacja z przyjęciem zbyt wysokiego kursu złotego
oznaczałoby pogorszenie się sytuacji polskich eksporterów, gdyż importerzy polskich
towarów odczuli by to poprzez wzrost ich cen. Implikacjami ustalenia zarówno zbyt
wysokiego, jak i zbyt niskiego kursu złotówki byłaby także z jednej strony presja rynku na
zmianę takiego kursu równoznaczna z niewypełnieniem kryterium, a także wzrost
prawdopodobieństwa ataku spekulacyjnego
187
.
186
Integracja Polski..., dz. cyt., s. 32.
187
A. Ostrwski, Złote na euro? Polska gospodarka w świetle kryteriów konwergencji, [w:] MM Magazyn
Przemysłowy nr 4(57) kwiecień 2004, s. 39.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
85
Powyższe uwagi są o tyle istotne, że zarówno udział importu jak i eksportu
z państwami strefy euro w całokształcie polskiej wymiany handlowej z zagranicą
kształtuje się powyżej 50%
188
. W tym kontekście należy także zwrócić uwagę na
możliwość wywierania presji przez państwa już uczestniczące w unii walutowej na
ustalenie wyższego kursu centralnego celem polepszenia konkurencyjności swoich
gospodarek.
Powstaje więc pytanie, na jakim poziomie ustalić kurs centralny? Odpowiedź
Europejskiego Banku Centralnego, którą przyjął i polski, z punktu widzenia powyższych
uwag jest trafna. Mianowicie kurs centralny powinien być jak najlepszym przybliżeniem
kursu równowagi. Jego oszacowanie zaś powinno brać pod uwagę zarówno kurs rynkowy,
tendencje gospodarcze, jak i cały zestaw wskaźników, które pokazywałyby wpływ danego
kursu na gospodarkę. Efektem takiego podejścia byłoby przyjęcie kursu zgodnego
z fundamentami gospodarki, który pozwoliłby skutecznie przebrnąć przez system
ERM II
189
.
Po pomyślnym wypełnieniu kryteriów konwergencji, a przed przystąpieniem do
strefy euro należy także wyznaczyć ostateczny kurs zamiany złotówek na euro. Kurs ten
może bowiem odbiegać od kursu centralnego przyjętego w systemie ERM II. Wszystkie
uwagi dotyczące kursu centralnego można przenieść na kurs zamiany, który
nieodwracalnie zwiąże złotówkę z euro i będzie podstawą wymiany pieniądza po wejściu
Polski do unii walutowej. Jeżeli przystąpienie do sytemu ERM II odbyło by się po
wcześniejszym wypełnieniu pozostałych kryteriów zbieżności i osiągnięciu realnej
konwergencji jak to zostało zarysowane w pkt. 3.1. oraz uczestnictwo w systemie
przebiegałoby bez zakłóceń przyjęcie za kurs zamiany innego kursu niż kurs centralny
wydaje się być bezzasadne. Jeżeli natomiast realna konwergencja i wypełnianie kryteriów
następowałoby w czasie minimum dwuletniego pobytu w ERM II należy wtedy oczekiwać
także ewolucji kursu równowagi, a zatem i przyjęcia kursu zamiany odbiegającego od
kursu centralnego.
Stan polskiej gospodarki rzutować będzie także na decyzję o szerokości
dopuszczalnego pasma wahań w systemie ERM II. Tylko bowiem w sytuacji osiągniętej
już wysokiej konwergencji realnej z członkami unii walutowej państwo przystępujące do
188
Portal internetowy Głównego Urzędu Statystycznego: http://www.stat.gov.pl, data odczytu 15.03.2006.
189
Stanowisko w sprawie polityki Rady Zarządzającej Europejskiego Banku Centralnego dotyczącej
zagadnień kursowych w krajach przystępujących, Europejski Bank Centralny, 18 grudnia 2003, s 4 oraz
Integracja Polski...., s. 32.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
86
unii walutowej może liczyć na zwężenie pasma dopuszczalnych wahań kursu waluty
w stosunku do standardowo przyjmowanego korytarza +/- 15% kursu centralnego.
W sytuacji osiągniętej realnej konwergencji można by rozważyć wysunięcie
wniosku o zawężenie pasma dopuszczalnych wahań np. do poziomu +/- 2,25%. Za taką
wielkością przemawiają dotychczasowe raporty Komisji Europejskiej, gdzie przy
weryfikacji kryterium właśnie taka wielkość fluktuacji kursu jest brana pod uwagę
(przynajmniej po stronie deprecjacyjnej). Jeżeli zatem celem przyświecającym Polsce
wstępującej do ERM II byłaby akcesja do unii walutowej to i tak należałoby taki poziom
uzyskać. Natomiast korzyścią z takiej decyzji mogłoby być przekonanie rynku o sile
polskiej gospodarki oraz możliwość przystąpienia EBC do obowiązkowej nieograniczonej
w swej skali interwencji walutowej już na poziomie 2,25% gdyż byłby to kres przedziału
wahań. Te dwie kwestie ograniczałyby groźbę ataku spekulacyjnego. Decyzja o podjęciu
starań dla uzyskania wąskiego pasma dopuszczalnych wahań wymaga jednak
przemyślenia. Obowiązkowa i nieograniczona interwencja EBC nastąpi tylko wtedy jeżeli
nie zagrozi to stabilności cen w strefie euro oraz jeżeli członkowie porozumienia ERM II
nie zadecydują o zmianie kursu centralnego.
W sytuacji braku osiągnięcia realnej konwergencji szerokie pasmo +/-15%
wydaje się być najwłaściwszym. Okres przebywania w systemie ERM II, będzie bowiem
czasem niwelowania luki rozwojowej między członkami unii walutowej a Polską m.in.
dzięki realizacji pozostałych kryteriów konwergencji oraz napływu funduszy unijnych do
kraju, co może przejawiać się aprecjacją kursu walutowego.
3.3. Długość pobytu
Minimalny okres uczestnictwa w systemie ERM II dwa lata, natomiast brak jest
postanowień co do jego maksymalnej długości. Szwecja i Dania przebywają w systemie
znacznie dłużej niż dwa lata. Związane jest to z tym, iż oba państwa postanowiły nie
przyjmować wspólnej waluty. Dania posiadająca klauzulę out-put nie jest zobligowana do
przystąpienia do stery euro, zaś Szwecja nie posiadająca takiego komfortu świadomie nie
wypełnia kryteriów konwergencji.
Europejski Bank Centralny sugeruje możliwość moderowania długością
uczestnictwa w ERM II jeżeli wpływa ono na szybkość i skuteczność osiągania realnej
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
87
konwergencji
190
. Sztywny kurs walutowy minimalizując ryzyko kursowe może wpływać
na rozwój gospodarki oraz oddziaływać pozytywnie na stabilizację cen.
Propozycja powyższego podejścia jest jednak trudna do akceptacji. Kurs stały
powoduje pewne implikacje dla polityki gospodarczej oraz wprowadza groźbę ataku
spekulacyjnego. W świetle dotychczasowych doświadczeń ograniczanie wzrostów
poziomu cen za pomocą sztywnego kursu jako stabilizatora cen importu i oczekiwań
inflacyjnych było skuteczne w warunkach wysokiej inflacji w krajach rozwijających się
tylko w początkowym okresie działań stabilizacyjnych. W dalszych etapach uwidacznia się
realna aprecjacja kursu
191
. W kontekście akcesji do UGiW, gdzie wymagane jest trwałe
osiągnięcie bardzo niskiego poziomu cen, właściwszym rozwiązaniem jest jego stabilizacja
przed usztywnieniem kursu walutowego.
Zakładając akcesję do unii walutowej jako cel uczestnictwa w systemie ERM II
oraz zdając sobie sprawę z groźby ataków spekulacyjnych i kosztów interwencji
walutowych należy stwierdzić, że pożądane jest jak najkrótsze przebywanie w systemie
ERM II
192
.
4. Propozycja działań NBP w procesie akcesyjnym do UGiW
4.1. Uwarunkowania prowadzenia polityki pieniężnej
Decydenci polityki pieniężnej w swych decyzjach muszą brać pod uwagę pewne
okoliczności, w których jest ona prowadzona. Można wskazać trzy główne grupy
uwarunkowań krajowej polityki pieniężnej. Po pierwsze, są to czynniki zewnętrze
w stosunku do polityki gospodarczej państwa. Po drugie, wzajemny układ polityki
pieniężnej i polityki budżetowej. Po trzecie, wzajemne zależności między wielkościami
makroekonomicznymi.
Zasadniczą
rolę
wśród
pierwszej
z
wymienionych
grup
odgrywają:
międzynarodowa koniunktura gospodarcza, ceny surowców energetycznych oraz
zagraniczne stopy procentowe. Zmiana koniunktury międzynarodowej powoduje zmiany
wolumenu eksportu z danego państwa, wpływając tym samym na krajowy popyt na dobra
co ma swoje odzwierciedlenie w ich cenie. Ceny surowców energetycznych,
a w szczególności ropy naftowej, mają także przełożenie na ceny dóbr poprzez wzrost
190
Stanowisko w..., dz. cyt., s 5.
191
O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, dz. cyt., s. 10.
192
Integracja Polski...., s. 33.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
88
kosztów ich wytworzenia. Stopy procentowe kształtują zaś opłacalność inwestycji
w kapitał. Zamiana ich relacji między stopami krajowymi a zagranicznymi powoduje
przepływy kapitałowe znajdujące odzwierciedlenie w kursach walutowych
193
.
Przestrzeń dla działań w zakresie polityki pieniężnej określa także polityka
fiskalna. Zarówno polityka pieniężna jak i fiskalna wpływają na gospodarkę, więc ich
wzjajemny układ (tzw. policy mix) powinien być skoordynowany. Prowadzenie
jednocześnie restrykcyjnej polityki fiskalnej i monetranej wywołałoby kryzys
gospodarczy, nastomiast ekspansywność obydwu polityk skutkowałaby boomem
gospodarczym, lecz niestety przy wysokiej inflacji z możliwością „przegrzania”
gospodarki. Optymalny układ obydwu polityk z punktu widzenia wzrostu gospodarczego
i akcesji do unii walutowej zarysowany został przy omawianiu wyboru momentu
wstąpienia do systemu ERM II, można go uznać za ekspansywną politykę pieniężną przy
restrykcji fiskalnej.
Ważną rolę odgrywają też zależności zachodzące pomiędzy poszczególnymi
wielkościami makroekonomicznymi. Bank centralny manipulując stopą procentową
wpływa bezpośrednio na inflację i kurs walutowy, ale jednocześnie poprzez te zmienne
pośrednio na kurs walutowy i deficyt budżetowy. Z kolei te wielkości oddziałują na
kolejne, w tym znów na poziom cen. Tak więc nawet niewielka zmiana w instrumentach
polityki pieniężnej może mieć istotne następstwa w sferze realnej gospodarki, które będą
pojawiać się stopniowo. Ważnym zatem staje się rozpoznanie tych zależności oraz
określenie opóźnień z jakimi jedna zmienna wpływa na drugą tak, aby można było uniknąć
podsycania rozmiarów ich fluktuacji i uzyskać możliwość świadomego ich kształtowania.
Próbę przedstawienia mechanizmów transmisji pieniężnej prezentuje rys. 15.
193
J. Karnowski, Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii i Grecji w drodze do Unii Gospodarczej
i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii, Warszawa/Waszyngton styczeń 2006 [w:] Portal
internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl, s. 52-54 i 67.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
89
Rys. 15 Powiązania zachodzące między wielkościami uwzględnionymi w kryteriach konwergencji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Karnowski, Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii
i Grecji w drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii,
Warszawa/Waszyngton styczeń 2006 [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego:
http://www.nbp.pl, s. 52, schemat 2.1.
4.2. Uzyskanie monetarnej konwergencji
Postanowienia Traktatu z Maastrich odnoszą się w ramach kryteriów
konwergencji tylko do długoterminowych stóp procentowych, jako wskaźnika oczekiwań
inflacyjnych. Nie ma natomiast zapisów odnoszących się do krótkoterminowych stóp
procentowych niezwykle ważnych dla gospodarki.
Przystąpienie do unii walutowej powinno odbyć się po uprzednim stopniowym
zbliżeniu się krótkoterminowych stóp procentowych w Polsce do poziomu stóp
procentowych państw ze strefy euro. Radykalna obniżka tychże stóp mogłaby bowiem
spowodować znaczą ekspansję kredytową zagrażającą stabilności poziomu cen oraz na
S
S
t
t
o
o
p
p
y
y
p
p
r
r
o
o
c
c
e
e
n
n
t
t
o
o
w
w
e
e
b
b
a
a
n
n
k
k
u
u
c
c
e
e
n
n
t
t
r
r
a
a
l
l
n
n
e
e
g
g
o
o
O
O
g
g
ó
ó
l
l
n
n
y
y
p
p
o
o
z
z
i
i
o
o
m
m
c
c
e
e
n
n
D
D
ł
ł
u
u
g
g
o
o
t
t
e
e
r
r
m
m
i
i
n
n
o
o
w
w
e
e
s
s
t
t
o
o
p
p
y
y
p
p
r
r
o
o
c
c
e
e
n
n
t
t
o
o
w
w
e
e
N
N
o
o
m
m
i
i
n
n
a
a
l
l
n
n
y
y
k
k
u
u
r
r
s
s
w
w
a
a
l
l
u
u
t
t
o
o
w
w
y
y
D
D
e
e
f
f
i
i
c
c
y
y
t
t
b
b
u
u
d
d
ż
ż
e
e
t
t
o
o
w
w
y
y
D
D
ł
ł
u
u
g
g
p
p
u
u
b
b
l
l
i
i
c
c
z
z
n
n
y
y
oczekiwania inflacyjne
zmiana popytu
obsługa długu
finansowanie deficytu
zmiana wielkości
akcji kredytowej
ce
n
y
d
ó
b
r
im
p
o
rt
o
w
an
y
ch
zmiana popytu na pieniądz
koszt obsługi długu
przepływy
kapitałowe
zmiana popytu na
dobra importowane
..
oczekiwania
inflacyjne
koszt obsługi
długu zagranicznego
zmiana
wielkości
akcji
kredytowej
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
90
skutek wzrostu zadłużenia podniesieniem tzw. ryzyka kraju co w konsekwencji
zaowocowałoby wzrostem długoterminowej stopy procentowej. Poza wstąpieniem
zagrożenia w stosunku do wypełnienia kryteriów konwergencji taki rozwój sytuacji
odbiłby się zapewne w dłuższym okresie na wzroście gospodarczym
194
.
Tab. 8 Wielkość podstawowych stóp procentowych NBP i EBC w grudniu 2005 r.
bank centralny
\
rodzaj st. %
referencyjna
lombardowa
depozytowa
NBP
4,50
6,00
3,00
EBC
2,25
3,25
1,25
Źródło: Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl i Polski portal
finansowy: http://www.bankier.pl
Zarysowany wyżej scenariusz jest o tyle prawdopodobny, iż przeciętne zadłużenie
gospodarstw domowych w Polsce jest o wiele niższe niż w krajach rozwiniętych. Polska
rodzina spłaca średnio 3 tysiące złotych pożyczek rocznie, gdy w tym samym czasie
rodzina brytyjska musi udźwignąć ciężar 37 tysięcy złotych spłaty swojego zadłużenia
195
.
W takiej sytuacji można oczekiwać, że wraz ze zbliżaniem się poziomu zamożności do
krajów zachodnich oraz rozwojem rynku finansowego będzie rosło także zadłużenie
gospodarstw domowych w Polsce.
W tych warunkach polityka pieniężna musi być prowadzona niezwykle ostrożnie,
aby dążenie do osiągnięcia jednego celu nie oddalało perspektywy osiągnięcia innego.
Bezpieczne obniżenie krótkoterminowych stóp procentowych może następować wraz
z umacnianiem się niskich oczekiwań inflacyjnych. Polityka pieniężna może wtedy
poprzez niewielkie, rzędu 0,25 punktu procentowego, ale wielokrotne obniżanie stóp
procentowych banku centralnego doprowadzić do zbliżenia się polskich stóp
procentowych do poziomu ze strefy euro. Taki scenariusz zdał egzamin w przypadku
Hiszpanii i Portugalii, gdzie udało się osiągnąć obniżenie stopy procentowej przy
stabilnym poziomie cen i braku zaburzeń na rynku walutowym
196
.
4.3. Określenie kursu równowagi
Wybór kursu walutowego długookresowej równowagi jako najodpowiedniejszej
wartości dla kursu centralnego w systemie ERM II stwarza dwa problemy. Po pierwsze,
powstaje pytanie w jaki sposób wyznaczyć poziom kursu równowagi. Po drugie, w jaki
194
C. Wójcik, dz. cyt., s. B5.
195
D. Stasik, Wąż uciekł z kieszeni [w:] „Newsweek Polska” nr 10/2006 z dn. 12.03.2006, s. 38.
196
J. Karnowski, Droga do..., dz. cyt., s. B4.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
91
sposób uzyskać pożądany poziom kursu bez szkodliwej dla gospodarki jego dewaluacji
bądź rewaluacji.
Jako przyczynę wprowadzenia w Polsce reżimu płynnego kursu walutowego
wskazywano m.in. właśnie możliwość oparcia się na kursie rynkowym przy ustalaniu
kursu równowagi. Kurs rynkowy daje jednak tylko obraz kursu równowagi dla rynku
walutowego, a nie w odniesieniu do sytuacji całej gospodarki. Może on się stać jedynie
pewnym punktem odniesienia w poszukiwaniach kursu równowagi makroekonomicznej,
pod warunkiem, że wykazywałby się względną stabilnością
197
.
Tak więc poszukiwania kursu równowagi powinny oprócz kursu rynkowego brać
pod uwagę analizę fundamentalną oraz analizy modelowe. Pierwsza z nich mogłaby objąć
kształtowanie się produktu krajowego brutto i wpływających na jego wielkość wartości:
poziomu stóp procentowych, wielkości inwestycji, stopy bezrobocia, poziomu inflacji,
które wyrażają siłę gospodarki. Takie badanie mogło by także uwzględniać wielkość
bilansu płatniczego z uwagi na wynikający z niego ostateczny napływ lub odpływ z kraju
walut obcych oraz poziom rezerw walutowych wpływający na możliwość stabilizacji
złotego w przypadku gwałtownych zaburzeń na rynku walutowym i prawdopodobieństwo
ataku spekulacyjnego
198
.
Jeżeli chodzi natomiast o ujęcie długookresowego kursu równowagi w teorii
ekonomii mogące się stać podstawą analizy modelowej to interesujące są koncepcje
parytetu siły nabywczej (ang. Purchasing Power Parity – PPP) i fundamentalnego kursu
równowagi (ang. Fundamental Equilibrium Exchange Rate – FEER)
199
.
Według teorii parytetu siły nabywczej kurs walutowym w ujęciu nominalnym
kształtuje się pod wpływem cen dóbr, które są wymieniane pomiędzy danymi obszarami
walutowymi. Kurs walutowy odpowiada w tej koncepcji relacji siły nabywczej dwóch
jednostek pieniężnych zrównując w ten sposób ceny dóbr. Z uwagi na to, że rzeczywiste
kursy walutowe często odbiegają od tak wyznaczonego poziomu teoria PPP została
rozwinięta. Jedną z propozycji udoskonalenia koncepcji PPP jest model kapitałowego
kursu równowagi (ang. Capital Enhanced Equilibrium Exchange Rate – CHEER) w myśl,
którego kurs równowagi w długim okresie jest zgodny z koncepcją PPP, lecz w okresie
197
A. Koronowski, Kształtowanie polskiej polityki kursowej na drodze do UGW [w:] „Bank i Kredyt”
wrzesień 2002, s. 72.
198
Por. www.waluty.com.pl data odczytu 21 marca 2006
199
Raport na..., dz. cyt., s. 82.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
92
krótkim następują odchylenia wywołane różnicą między stopami procentowymi
w poszczególnych obszarach walutowych
200
.
Koncepcja fundamentalnego kursu równowagi uzasadnia zaś poziom kursu
walutowego od zaistnienia równowagi zewnętrznej i zewnętrznej. Równowaga
wewnętrzna rozumiana jest jako brak różnicy między rzeczywistym i potencjalnym PKB,
zewnętrzna zaś oznacza poziom salda rachunku obrotów bieżących możliwego do
sfinansowania za pomocą napływającego kapitału zagranicznego
201
Przy szacowaniu kursu równowagi za pomocą modeli ekonomicznych należy
pamiętać, że są one skomplikowane i w związku z zachodzącymi ciągle zmianami
w gospodarce często nietrafne. W poszukiwaniu kursu równowagi należy zatem korzystać
zarówno z modeli, analizy fundamentalnej i kursu płynnego.
Pożądaną sytuacją byłoby doprowadzanie do powiązania kursu złotówki z euro
nie za pomocą dewaluacji bądź rewaluacji, gdyż mogło by to zdestabilizować gospodarkę,
lecz stopniowo doprowadzić kurs złotówki w ramach reżimu kursu płynnego do
wyznaczonego poziomu.
Jedną z koncepcji uzyskania takiego stanu rzeczy jest propozycja, aby NBP
systematycznie i w sposób sformalizowany prezentował wyniki szacunków kursu
równowagi. Publikacje wyników badań wraz z zastosowaną metodologią mogłyby
spowodować to, że uczestnicy rynku finansowego do określania miary przewartościowania
czy niedowartościowania kursu rynkowego porównywaliby go z kursem publikowanym.
Przyczyniłoby się to do tego, iż rynki finansowe oczekiwały by kursu rynkowego na
poziomie zbliżonym do pożądanego kursu równowagi. Koncepcja ta bazuje na sukcesie
jaki odnosiła w polityce stabilizowania poziomu cen prognoza inflacji
202
.
Inną koncepcją naprowadzenia rynku walutowego na kurs równowagi jest
propozycja adaptacji formuły „miękkiego pasma wahań” J. Williamsona. Według tego
rozwiązania NBP prowadziłby przejrzystą i wiarygodną politykę monetarną poprzez
informowanie o zamierzeniach banku centralnego oraz środkach podejmowanych w celu
ich realizacji. W odniesieniu do polityki kursowej bank centralny przyjąłby pewne pasmo
akceptowanych przez niego wahań kursu, o którym poinformowałby rynek. Jednak granice
tego pasma nie zobowiązywałyby go do określonej reakcji. Bank centralny w przypadku
200
Tamże, s. 81.
201
Tamże, s. 82.
202
C. Wójcik, dz. cyt., s.B5.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
93
przekroczenia takiego pasma mógłby, ale musiałby zadziałać na rzecz powrotu kursu do
wydzielonego pasma, pozwalającym tym samym w niektórych przypadkach na znaczne
odchylenia. Prowadzone w ten sposób działania banku centralnego powodowałyby, iż
działania spekulantów wspomagały by dążenia banku centralnego do stabilizacji kursu,
a nie w nich przeszkadzały. Brak obligatoryjnego działania na rzecz powrotu kursu do
dopuszczalnego pasma pozwoliłoby uniknąć testowania tych granic przez spekulantów.
Natomiast dostęp do szerszej informacji skutkowałby lepszym przewidywaniem kursu,
a przedziały wahań ograniczałyby jego fluktuacje z uwagi na oczekiwaną ich obronę
203
.
W takiej sytuacji dążenie do naprowadzenia kursu rynkowego na poziom przyszłego kursu
centralnego, wyrażałoby się zawarciem tego poziomu w dopuszczalnym paśmie.
Obydwie wyżej omówione propozycje działań bazują na oddziaływaniu na rynek
walutowy za pomocą odpowiednio wyselekcjonowanej, przygotowanej i zaprezentowanej
informacji. Pozwala to uniknąć korzystania z takich instrumentów jak interwencje na
rynku walutowym i kształtowanie stopy procentowej, które wpływają także na inne sfery
gospodarki niż rynek walutowy. Zaprezentowane koncepcje można wykorzystać
równocześnie pozwalając im się uzupełniać.
4.4. Stabilizacja kursu waluty w ERM II
Chęć przystąpienia danego państwa do unii walutowej implikuje podjecie działań
mających na celu ustabilizowanie kursu waluty przy parytecie centralnym. Należy się
spodziewać, iż strona unijna będzie oczekiwać od złotówki znacznie mniejszych fluktuacji
niż standardowe pasmo wahań +/-15%. Najprawdopodobniej będzie to wachlarz +/-2,25%.
Stabilizacja w systemie ERM II powinna odbywać się za pomocą prowadzenia
odpowiedniej polityki gospodarczej, a dopiero w przypadku jej nieskuteczności można
przystąpić do interwencji na rynku walutowym. Bank centralny jako głównego
instrumentu używa w takim przypadku stopy procentowej. Aprecjacja waluty powinna
pociągać za sobą obniżkę stóp procentowych, zaś deprecjacja ich poniesienie.
Wskazówek do tego jak powinno przebiegać kształtowanie stopy procentowej
w celu stabilizacji waluty może dać przykład Danii, która z dużymi sukcesami stabilizuje
są w walutę w ERM II. Dania przystąpiła do systemu w 1999 r. zobowiązując się
stabilizować koronę w paśmie +/- 2,25%. Stopy procentowe banku centralnego Danii są
203
K. Lutkowski, W poszukiwaniu optymalnej strategii dla Polski na drodze do euro, Konferencja
Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001 [w:] Portal internetowy
Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl, s. 18-19.
III Zadania NBP w okresie przedakcesyjnym do UGiW
94
prostym odzwierciedleniem stóp procentowych EBC z ewentualnymi korektami
determinowanymi sytuacją na rynku walutowym. Bank centralny przy ich kształtowaniu
nie uwzględnia sytuacji gospodarczej swojego państwa. W przypadku odchylenia się
korony od parytetu duński bank centralny zmienia stopy procentowe znacznie i szybko. Ich
powrót do poziomu stóp EBC odbywa się zaś stopniowo i z pewnym opóźnieniem
w odniesieniu do napływu waluty. Efektem takiej polityki poza znaczną stabilizacją kursu
waluty jest nieopłacalność spekulacji przeciw koronie. Należy jednak wspomnieć, że
polityka pieniężna jest wspomagana przez politykę fiskalną. W Danii przeprowadzono
w ostatniej dekadzie XX wieku wiele reform powodujących uelastycznienie podażowej
strony gospodarki. Rząd oznajmił także, iż polityka fiskalna ulegnie zmianie w przypadku
gdy inflacja wyjdzie poza przedział 0-2 punktu procentowego HICP, poprzez który EBC
zdefiniował stabilność cen
204
.
Zmiany stóp procentowych wpływają na sferę realną gospodarki. Interwencje na
rynku walutowym są zaś kosztowne. Stosowanie tych instrumentów może wywołać
wahania poziomu dochodu narodowego czy zatrudnienia. W takiej sytuacji pożądanym
byłoby znalezienie instrumentu nie posiadającego takiej wady. Także i tu można
skorzystać z koncepcji miękkiego pasma wahań. W przypadku, gdy dopuszczalne pasmo
wahań w systemie ERM II zostałoby ustalone na poziomie szerszym niż +/-2,25% NBP
mógłby ogłosić, że pożądanym przez niego przedziałem wahań jest właśnie pasmo
+/-2,25%, acz nie będzie ono obligatoryjnie bronione. Zatem miękkie pasmo wahań
zawierałoby się w formalnym paśmie systemu ERM II. Rozwiązanie takie byłoby zarówno
zgodne z oczekiwaniami strony unijnej i mało ingerencyjne w sferę realną gospodarki
205
.
204
H. F. Jensen, Koszty i korzyści płynące z mechanizmu kursowego ERM II: Doświadczenie duńskie,
Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001 [w:] Portal
internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl, s. 1-7.
205
A. Koronowski, dz. cyt., s. 71.
95
Zakończenie
Jak pokazano kwestia przystąpienia państwa do wspólnego obszaru walutowego
jest zagadnieniem niezwykle złożonym. Jeden tylko z aspektów tego procesu, mający to
umożliwić, polityka pieniężna, musi zatem działać według specjalnie do tego
przewidzianej długookresowej strategii. Próba zarysu takiej strategii była celem niniejszej
pracy.
Cel ten udało się zrealizować poprzez przeprowadzenie analizy, w obrębie której:
•
wykazano stan obecny w zakresie wypełnienia przez Polskę pieniężnych kryteriów
konwergencji;
•
omówiono prawdopodobne problemy jakie mogą wystąpić na drodze do przystąpienia
do unii walutowej w tym m.in. wskazano na słabości sztywnego kursu walutowego;
•
wykazano kluczowe problemy jakie należy rozstrzygnąć mając na względzie
przystąpienie do unii walutowej na jak najkorzystniejszych warunkach;
•
przedstawienie wzajemnych zależności jakie zachodzą między polityką pieniężną
i poszczególnymi kryteriami konwergencji oraz wskazanie na pewne niezależne od
polskich decydentów zmienne je determinujące.
Powyższe kroki wraz z uwzględnieniem doświadczeń innych państw pozwoliły na
sformułowanie swego rodzaju zaleceń dla decydentów polityki pieniężnej, które pozwolą
na minimalizację kosztów przystąpienia do wspólnego obszaru walutowego i jednocześnie
pozwolą Polsce już jako członkowi strefy euro na długofalowy zrównoważony wzrost
gospodarczy.
Podsumowując można stwierdzić, iż działania w zakresie omawianych
problemów sprowadzają się do wykonania następującej sekwencji posunięć:
•
wyboru najlepszego momentu rozpoczęcia starań o akcesję do unii walutowej
określonym przez:
-
dokonanie konsolidacji finansów publicznych, przy przyjęciu koncepcji
strukturalnie zrównoważonego budżetu;
-
wzmocnienie podażowej strony gospodarki poprzez uelastycznienie rynków,
obniżenia kosztów pracy i uproszczenia podatków;
•
wypełnienia kryteriów konwergencji przed przystąpieniem do systemu ERM II;
96
•
uzyskania monetarnej konwergencji poprzez wielokrotne i niewielkie w swej skali
obniżki stóp procentowych banku centralnego;
•
wynegocjowania korzystnych warunków uczestnictwa w systemie ERM II
rozumianych jako:
-
przyjęcie kursu centralnego na poziomie kursu długookresowej równowagi
wyznaczonego na podstawie obserwacji kursu rynkowego oraz dogłębnej analizy
fundamentalnej;
-
ustanowienie szerokiego pasma wahań +/-15%;
•
wejście do Europejskiego Mechanizmu Kursowego II w sposób stopniowy posługując
się przy tym silnym i elastycznym systemem „miękkich pasm wahań”;
•
stabilizację kursu walutowego w systemie ERM II za pomocą:
-
odpowiedniej polityki stóp procentowych;
-
wykorzystanie systemu „miękkich pasm wahań”.
Należy przy tym pamiętać, iż podejmowanie wszystkie tych działań wymaga niezwykłej
staranności i ostrożności.
97
Wykaz skrótów
BCI
– bezpośredni cel inflacyjny;
C
– wydatki konsumpcyjne;
c
– zapotrzebowanie na gotówkę;
C
a
– konsumpcja autonomiczna;
CHEER
– koncepcja kapitałowego kursu równowagi (ang. Capital Enhanced
Equilibrium Exchange Rate)
CPI
– indeks cen i usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Pices Index);
Cu
– gotówka;
EBC
– Europejski Bank Centralny;
ERM II
– Mechanizm Kursów Walutowych II (ang. Exchange Rate Mechanism II);
ESBC
– Europejskiego Systemu Banków Centralnych;
EUR
– waluta euro;
EWG
– Europejska Wspólnota Gospodarcza;
FEER
– koncepcja fundamentalnego kursu równowagi (ang. Fundamental
Equilibrium Exchange Rate);
G
– wydatki rządowe;
HICP
– zharmonizowany wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych
(ang. Harmonised Index of Consumer Prices);
I
– planowane inwestycje;
I
a
– inwestycje autonomiczne;
KE
– Komisja Europejska;
k
si
– krańcowa skłonność do importu;
k
sk
– krańcowa skłonność do konsumpcji,
L
– popyt na pieniądz;
L
s
– popyt spekulacyjny na pieniądz;
L
sa
– autonomiczna część popytu spekulacyjnego na pieniądz;
L
t
– popyt transakcyjny na pieniądz;
M0, M1, M2, M3, M4
–
agregat pieniężny;
Md
– wkłady na żądanie;
m
k
– współczynnik kreacji kredytów (mnożnik pieniężny w węższym sensie);
m
m
– mnożnik bazy monetarnej (mnożnik pieniężny w szerszym sensie);
98
n
– stopa rezerw nadobowiązkowych;
NBP
– Narodowy Bank Polski
OFE
– Otwarte Fundusze Emerytalne;
PKB
– produkt krajowy brutto;
PLN
– polski złoty;
PPP
– koncepcja parytetu siły nabywczej (ang. Purchasing Power Parity);
q
– stopa wycieków gotówkowych i nadobowiązkowych rezerw bankowych;
QMV
– kwalifikowana większość głosów;
r
– stopa rezerw obowiązkowych;
Rada Ecofin – Rada Unii Europejskiej ds. Ekonomiczno-Finasowych;
Rn
– rezerwy nadobowiązkowe;
Ro
– rezerwy obowiązkowe;
RPP
– Rada Polityki Piniężnej;
t
– stopa opodatkowania;
UE
– Unia Europejska;
UGiW
– Unia Gospodarcza i Walutowa;
w
i
– wskaźnik wrażliwości inwestycji na zmiany stopy procentowej;
w
s
– wrażliwość popytu spekulacyjnego na zmiany stopy procentowej;
w
x
– wrażliwość importu na zmiany stopy procentowej;
w
y
– wrażliwość popytu transakcyjnego na zmiany poziomu dochodu;
X
– eksport netto;
X
a
– eksport autonomiczny;
Y
– dochód narodowy.
99
Spis rysunków
Rys. 1 Krzywa równowagi na rynku towarowym – krzywa IS........................................... 26
Rys. 2 Graficzne wyprowadzenie krzywej IS ..................................................................... 27
Rys. 3 Krzywa równowagi na rynku pieniężnym – krzywa LM......................................... 29
Rys. 4 Graficzne wyprowadzenie krzywej LM ................................................................... 30
Rys. 5 Stan równowagi w gospodarce................................................................................. 31
Rys. 6 Efekty polityki monetarnej ....................................................................................... 31
Rys. 7 Skuteczność polityki monetarnej przy różnej wrażliwości inwestycji i eksportu
netto na zmiany stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej ............ 32
Rys. 8 Skuteczność polityki monetarnej przy różnej wrażliwości inwestycji i eksportu
netto na zmiany stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej ............ 33
Rys. 9 Sekwencja zdarzeń w procesie przyjmowani euro wraz z minimalnymi okresami
ich realizacji............................................................................................................. 44
Rys. 10 Klucz subskrypcji kapitału EBC (w%) .................................................................. 59
Rys. 11 Poziom inflacji mierzonej w HICP dla Polski, Holandii, Szwecji i Finlandii
w latach 2004-2005.................................................................................................. 69
Rys. 12 Dzienne kursy EUR/PLN w latach 2004 i 2005 oraz środek amplitudy wahań
i jego 15% odchylenia ............................................................................................. 70
Rys. 13 Klasyfikacja systemów kursowych ........................................................................ 74
Rys. 14 Trójkąt trzech swobód ............................................................................................ 78
Rys. 15 Powiązania zachodzące między wielkościami uwzględnionymi w kryteriach
konwergencji............................................................................................................ 89
100
Spis tabel
Tab. 1 Charakterystyka agregatów pieniężnych.................................................................... 9
Tab. 2 Mechanizm kreacji kredytów przy braku wycieków gotówkowych........................ 10
Tab. 3 Mechanizm kreacji kredytów przy wyciekach gotówkowych ................................. 11
Tab. 4 Wybór celów pośrednich polityki pieniężnej wg kryterium zaburzeń
w gospodarce ........................................................................................................... 15
Tab. 5 Wskaźniki HICP w latach 2004 i 2005 (I 2004=100) oraz średnioroczna stopa
inflacji HICP dla grudnia 2005 r. w państwach UE ................................................ 67
Tab. 6 Długoterminowe stopy procentowe w Finlandii, Szwecji, Holandii i Polski za
2005 rok oraz ich średnie ruchome.......................................................................... 72
Tab. 7 Kryteria wyboru reżimów kursowych ...................................................................... 75
Tab. 8 Wielkość podstawowych stóp procentowych NBP i EBC w grudniu 2005 r. ......... 90
101
Bibliografia
I Źródła drukowane
1.
Agreement of 1 September 1998 between the European Central Bank and the national
central banks of the Member States outside the euro area laying down the operating
procedures for an exchange rate mechanism in stage three of Economic and Monetary
Union (Official Journal of the European Communities 98/C 345/05)
2.
Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania
procesem pod red. M. Gronickiego, G. Stanisławskiego, Ministerstwo Finansów,
Warszawa, sierpień 2005.
3.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
4.
Libório J., Economy and finance [w:] Statistics in focus 1/2006, European
Communities, 2006.
5.
Plan działalności Narodowego Banku Polskiego na lata 2004 – 2006, Narodowy Bank
Polski, Warszawa, listopad 2004.
6.
Porozumienie z dnia 16 września 2004 r. pomiędzy Europejskim Bankiem Centralnym
oraz krajowymi bankami centralnymi państw członkowskich znajdujących się poza
strefą euro, zmieniające porozumienie z dnia 1 września 1998 r. określające procedury
operacyjne mechanizmu kursów walutowych w trzecim etapie Unii Gospodarczej
i Walutowej (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 2004/C 281/03)
7.
Protokół w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 109j Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską.
8.
Protokół w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu.
9.
Protokół w sprawie statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych
i Europejskiego Banku Centralnego załączony do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską (Dz.U. C 191 z 29.7.1992, str. 68) – nieoficjalna wersja skonsolidowana
uwzględniająca zmiany wprowadzone na mocy Traktatu Amsterdamskiego (Dz.U. C
340 z 10.11.1997, str. 1), Traktatu Nicejskiego (Dz.U. C 80 z 10.3.2001, str. 1), decyzji
Rady 2003/223/WE (Dz.U. L 83 z 1.4.2003, str. 66) oraz Aktu dotyczącego warunków
przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej,
Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty,
Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostosowań
102
w traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej (Dz.U. L 236 z 23.9.2003, str.
33).
10.
Raport o inflacji. Styczeń 2006, Narodowy Bank Polski, Rada Polityki Pieniężnej,
Warszawa, styczeń 2006.
11.
Stanowisko w sprawie polityki Rady Zarządzającej Europejskiego Banku Centralnego
dotyczącej zagadnień kursowych w krajach przystępujących, Europejski Bank
Centralny, 18 grudnia 2003.
12.
Strategia polityki pieniężnej po 2003 roku, NBP, Warszawa 2003.
13.
Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku.
14.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jednolity
ogłoszony w Dz.U. z 2005. Nr 1, poz. 2).
II Źródła audiowizualne
1.
Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl.
2.
Portal internetowy Onet.pl o gospodarce: http://biznes.onet.pl.
3.
Portal internetowy studentów ekonomii Oeconomicus: http://www.econom.pl.
4.
Portal internetowy Unii Europejskiej: http://europa.eu.int.
5.
Portal internetowy Europejskiego Banku Centralnego: http://www.ecb.int.
6.
Portal internetowy Głównego Urzędu Statystycznego: http://www.stat.gov.pl.
7.
Polski portal finansowy: http://www.bankier.pl.
III Opracowania i artykuły
1.
Błaszczyk P., Zwierzchlewski S., Dwa scenariusze [w:] „Gazeta Bankowa” nr 27 z dn.
4 – 10 lipca 2005.
2.
Borowiec J., Polityka pieniężna [w:] Polityka gospodarcza pod red. Bolesława
Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
3.
Breza M., Narodowy Bank Polski wobec integracji monetarnej w Europie
[w:] Bankowość wobec procesów globalizacji, pod red. L. Pawłowicza, R. Wierzby,
Gdańska Akademia Bankowa, Gdańsk-Jurata 2003.
4.
Brzoza-Brzezina M., Józefowska M., Bank centralny – Narodowy Bank Polski
[w:] Bankowość na świecie i w Polsce, pod red. L. Oręziak, B. Pietrzyka, Olympus,
Warszawa 2000/2001.
5.
Bukowski S., Stabilizacja kursu walutowego w Europejskim Mechanizmie Kursowym
II (ERM II) i jej konsekwencje makroekonomiczne w świetle teorii. Wnioski dla
Polski.,
Portal
internetowy
Instytutu
Ekonomii
Uniwersytetu
Łódzkiego:
http://www.ke.uni.lodz.pl.
103
6.
Choiński W., Od euroeuforii do eurorealizmu [w:] „Gazeta Bankowa” nr 23
z dn. 6 – 12 czerwca 2005.
7.
Ciszak T., Górska A., Otachel B., Siemaszko M., śak R., śogała M., Europejski
System Banków Centralnych, Narodowy Bank Polski, Warszawa, listopad 2004.
8.
Czechowska I., Bank centralny na rynku pieniężnym, Absolwent, Łódź 1998.
9.
Czogała A., Polska droga do euro [w:] Gospodarka polska na przełomie wieków
- dodatek do dwumiesięcznika „Bank i kredyt” nr 11-12 listopad-grudzień 2004.
10.
De Grauwe P., Unia walutowa, PWE, Warszawa 2003.
11.
Domaszewicz R., Finanse w gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna
w Krakowie, Kraków 1995.
12.
Euro od zaraz?, Portal internetowy Onet.pl o gospodarce: http://biznes.onet.pl, data
odczytu 3 marca 2004.
13.
Euro poza eurolandem [w:] „Gazeta Wyborcza” nr 44.3648 z dn. 21 lutego 2001, s. 22.
14.
Fedorowicz Z., Polityka pieniężna, Poltext, Warszawa 1998.
15.
Graczkowski R., Kiedy euro zastąpi złotówkę? [w:] „Dziś” nr 12 z 2005.
16.
Hall R. E., Taylor J. B, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
17.
Jaworski W.L., Polityka pieniężna banku centralnego i rynek pieniężny [w:] Jaworski
W.L., Krzyżkiewicz Z., Kosiński B., Banki. Rynek, operacje, polityka, Poltext,
Warszawa 1997.
18.
Jensen H. F., Koszty i korzyści płynące z mechanizmu kursowego ERM II:
Doświadczenie duńskie, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga
do euro, październik 2001 [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego:
http://www.nbp.pl.
19.
Karnowski J., Droga do euro [w:] „Rzeczpospolita” nr 6(6995) z dn. 8-9 stycznia 2005.
20.
Karnowski J., Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii i Grecji w drodze do Unii
Gospodarczej i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii, Warszawa/Waszyngton
styczeń
2006
[w:]
Portal
internetowy
Narodowego
Banku
Polskiego:
http://www.nbp.pl.
21.
Kaźmierczak A., Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1998.
22.
Kokoszyński R., Współczesna polityka pieniężna w Polsce, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2004.
104
23.
Koronowski A., Kształtowanie polskiej polityki kursowej na drodze do UGW
[w:] „Bak i Kredyt” wrzesień 2002.
24.
Krajewska A., Milewski R., System pieniężno-kredytowy [w:] Podstawy ekonomii pod
red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
25.
Kwiatkowski E., Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa
[w:] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2001.
26.
Kwiatkowski E., Model IS-LM. Podsumowanie polityki ekonomicznej [w:] Podstawy
ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
27.
Lutkowski K., Czy warto się spieszyć do euro? [w:] „Rzeczpospolita” nr 132 (6209)
z dn. 8-9 czerwca 2002.
28.
Lutkowski K., W poszukiwaniu optymalnej strategii dla Polski na drodze do euro,
Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001
[w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl.
29.
NBP. Narodowy Bank Polski, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2005.
30.
Oręziak L., Euro: nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
31.
Ostrwski A., Załote na euro? Polska gospodarka w świetle kryteriów konwergencji,
[w:] MM Magazyn Przemysłowy nr 4(57) kwiecień 2004.
32.
Petru R., Nasza ścieżka do eura [w:] „Gazeta Bankowa” nr 15 z dn. 11 kwietnia 2005.
33.
Pietrzak E., Kiedy euro zastąpi złotego, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt.
Polska droga do euro, październik 2001 [w:] Portal internetowy Narodowego Banku
Polskiego: http://www.nbp.pl.
34.
Pietrzak E., Kiedy euro zastąpi złotego? [w:] „Bank i Kredyt” nr 11-12 listopad –
grudzień 2001.
35.
Pietrzak E., Zaklinanie euro [w:] „Rzeczpospolita” nr 2(6991) z dn. 4 stycznia 2005.
36.
Piński J., Złoty na celowniku [w:] „Wprost” nr 1124 z dn. 13 czerwca 2004.
37.
Polska w Unii Europejskiej. Nasze warunki członkostwa, Biuro ds. Referendum
Europejskiego KPRM, Warszawa 2003.
38.
Popularny słownik języka polskiego pod red. B. Dunaja, Wilga, Warszawa 2001.
39.
Pronobis M., Na słusznej ścieżce [w:] „Gazeta Bankowa” nr 28 z dn. 11 – 17 lipca
2005.
40.
Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro pod red.
J. Borowskiego, Narodowy Bank Polski, Warszawa luty 2004.
105
41.
Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro. Dokumentacja ogólna instrumentów
i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, Europejski Bank Centralny, Frankfurt nad
Menem, luty 2005.
42.
Rola Narodowego Banku Polskiego w procesie integracji europejskiej, NBP,
Warszawa 2003.
43.
Rostowski J., Paczyński W., Polityka kursowa w trzecim etapie reform w Polsce
[w:] Trzeci etap reform, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2004.
44.
Rzeszutek E., Polityka kursu złotego – dylematy okresu przedakcesyjnego [w:] „Bank
i Kredyt” lipiec-sierpień 2000.
45.
Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej Eurosystemu [w:] Euro od A do Z,
Narodowy Bank Polski, czerwiec 2003.
46.
Szczepańska O., Sotomska-Krzysztofik P., Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy
możliwy jest kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego? [w:] „Bank i Kredyt”
wrzesień 2003.
47.
Szeląg K., Proces etapowego dochodzenia do euro, Konferencja Narodowego Banku
Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001 [w:] Portal internetowy
Narodowego Banku Polskiego: http://www.nbp.pl.
48.
Szpunar P., Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2000.
49.
Tendencje kursu złotego a sytuacja polskiej gospodarki. Materiał z posiedzenia Rady
Społeczno-Gospodarczej, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Rada Społeczno-
Gospodarcza, Warszawa, grudzień 2002.
50.
Wojtyna A., Co tu zrobić z NBP? [w] „Gazeta Wyborcza” nr 120.4028 z dn. 24 maja
2002.
51.
Wojtyna A., Skuteczność polityki pieniężnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2004.
52.
Wolniak J., Polityka finansowa i jej komponenty [w:] Finanse publiczne pod red.
G. Polkowskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
53.
Wójcik C., Skomplikowana droga do euro [w:] „Rzeczpospolita” nr 54(7043)
z dn. 5 marca 2005.
54.
Zawojska A., Unia Europejska. Unia Gospodarcza i Walutowa, Wydawnictwo SGGW,
Warszawa 2000.
55.
ś
ukowski P., Euro. Świat, Europa, Polska, CeDeWu, Warszawa 2002.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Polityka pieniężna Narodowego Banku Państwowego w kontekście akcesjii Polski do strefy euro(1)
Akcesja Polski do strefy euro Analiza krytyczna, UEK - Ekonomia, Polityka gospodarcza
Akcesja Polski do strefy euro Analiza krytyczna(1)
Praca lic KORZYŚCI I KOSZTY PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO STREFY EURO, Prace licencjackie, magisterskie, M
Decyzja o wciągnięciu Polski do strefy euro, chyba została już podjęta
Polityka pieniężna Narodowego?nku Polskiego w latach 04
Kalendarium akcesji Polski do Unii Europejskiej
Akcesja Polski do Unii Europejskiej
mati - referat, Wizerunek wsi i rolnictwa w kontekście przystąpienia Polski do UE
Akcesja Polski do Unii Europejskiej
więcej podobnych podstron