Jan Kochanowski Czego chcesz od nas Panie

Wiersze obowiązkowe na maturze

Ucz się z

Jeśli hymn to klasyka. Jeśli kla-
syka to dyscyplina formalna i
sztywne reguły. Wszystko się
zgadza: oto kilkanaście regular-
nie wyrzeźbionych strof napisa-
nych trzynastozgłoskowcem ze
średniówką po 7. sylabie w każ-
dym kolejnym wersie, regularny
układ rymów parzystych, pełne
zdania pokrywające się z wersem
(bez żadnych przerzutni) dające
wrażenie absolutnej harmonii.
Klasyczny wiersz sylabiczny,
piękny, spokojny, dostojny rów-
nież dzięki pytaniom retorycznym
(„Czego chcesz od nas, Panie
...”) i tonacji wykrzyknikowej
(„Bądź na wieki pochwalon, nie-
śmiertelny Panie!”). Zgodnie z za-
sadami hymnu stanowi typ liry-
ki inwokacyjnej.

Jan Kochanowski

Czego chcesz od nas, Panie...

Jeśli w arkuszu znajdzie się utwór wieszcza z Czarnolasu – to możliwe że ten!

JAN KOCHANOWSKI (1530 – 1585)

Pieśń XXV

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.
Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszystko Twoje,
Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy,
Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
Tyś pan wszystkiego świata, Tyś niebo zbudował
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.
Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,
A zamierzonych granic przeskoczyć się boi;
Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają.
Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają.
Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi.
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.
Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie,
A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie;
Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności,
A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.
Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi;
Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi!

Tym razem coś pogodnego i optymistycznego. Takie wiersze zdarzają się rzadko. Hymn
do Boga Jana Kochanowskiego formalnie zwany Pieśnią XXV. Ma zatem swojego adre-
sata, którym jest Bóg i charakterystyczny dla tego gatunku literackiego podmiot zbioro-
wy. To on tonem pochwalnym zwraca się bezpośrednio do Stwórcy, by wyrazić mu swoje
podziękowanie, zachwyt, oddanie. Ze względu na podniosły charakter wiersz nawiązuje
do tradycji psalmicznej.

A temat Bóg – świat – człowiek należy przecież w literaturze do najbardziej ważkich,

w epoce renesansu szczególnie.

W kontekście epoki

To renesans zanegował średniowieczne rozumienie Boga jedynie jako karzącego Sę-
dziego, który na Sądzie Ostatecznym wymierza sprawiedliwość. Wiersz Kochanowskie-
go jako tekst o tematyce religijnej, jako refleksje o człowieku i świecie ziemskim, teraź-
niejszym ilustruje główne idee światopoglądowe epoki. Bo przecież renesans tak istotną
kwestię relacji między Bogiem a człowiekiem ukazał w innym zupełnie wymiarze. W
twórczości Kochanowskiego temat ten pojawi się niejednokrotnie we fraszkach i pie-
śniach. Bóg –Wielki Kuklarz, Reżyser teatru mundi to wizerunek znany choćby z fraszki
O żywocie ludzkim czy Pieśni IX z ks.I. Człowiek w tych utworach jest jedynie pajacem,
z którego śmieją się bogowie. Na tle twórczości poety Pieśń XXV zwana hymnem to
kolejna próba spojrzenia na tak frapujący dla każdego problem.

Wiersze obowiązkowe na maturze

Ucz się z

Sytuacja liryczna

Jak już wspomniałam, wiersz jest przykładem liryki inwokacyjnej, przyjmuje więc
formę rozbudowanej apostrofy skierowanej do Boga. Znajduje to potwierdzenie w
języku – często przywoływane formy zaimków „Ty”, „Tyś”, zwrot bezpośredni „Pa-
nie”, liczne czasowniki w 2. osobie l. pojedyńczej „zbudował”, „uhaftował”. Podob-
nie w przypadku konstrukcji podmiotu mówiącego odnajdziemy w tekście odpowied-
nie formy językowe, które świadczą o tym, że przemawia zbiorowość, a więc zaimki
„nas”, czasowniki w 1. osobie l. mnogiej: „wyznajemy”, „nie będziem”. Głównym
motywem monologu lirycznego jest pochwała Stwórcy i jego genialnego dzieła –
świata stworzonego dla człowieka.

Obraz rzeczywistości sumuje się w ciągu niezwykle plastycznych, malarskich sekwen-

cji. Kunsztowna metaforyka i liczne personifikacje uwydatniają jego niezwykłą urodę.

Świat jawi się niczym ogromny kosmos wypełniony przez wielkie otchłanie, morza,

lądy i niebo. Wszystko jest w nim jednak uporządkowane:

biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają...

Każdy element rzeczywistości ma swoje miejsce i swoje przeznaczenie. Nic nie dzieje
się przypadkowo:

... nocna rosa na mdłe zioła padnie,
zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie...

Bezpieczeństwo, stabilność to podstawowe zalety Boskiego dzieła. Tutaj człowiek nie
musi się niczego obawiać, gdyż:

...w brzegach morze stoi
A zamierzonych granic przekroczyć się boi

Świat jest ponadto niewyobrażalnie piękny, powabny, misternie utkany przez Boga
Artystę:

... Tyś niebo zbudował,
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował

Powab, rozmaitość łączy się z hojnością natury, która obdarza człowieka najszczodrzej,
jak tylko można:

Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają,
Wino, jesień i jabłka rozmaite dawa ...

Świat przypomina zatem dzieło sztuki, a jego twórca Sztukmistrza Doskonałego,
Wielkiego Architekta, który wszystko genialnie obmyślił, by człowiek mógł zamiesz-
kać w ziemskim Edenie. Bóg rysuje się jako Absolut, źródło wszelkiego dobra i
piękna. Człowiek nie czuje wobec niego dystansu, nie jest marnym pyłem, nie prze-
raża go boski majestat. Wie, że Bóg jest Doskonałością, ale sam również postrzega
siebie jako istotę obdarzoną podmiotowością. Chwali Stwórcę za „hojne dary”, za świat
pełen harmonii, bezpieczeństwa, spokoju, piękna i owa pochwała wyraża się w ciągu
pełnych zdań oznajmujących pokrywających się z wersem bez żadnych zakłócających
harmonię przerzutni. Wzmacnia ją wznosząca, wykrzyknikowa intonacja. Harmonijna
wizja świata i Stwórcy znalazła swoje odbicie w języku i harmonijnej budowie wiersza.

Afirmacja Boga wypływa również z przekonania, że Stwórca jest Bogiem wszyst-

kich ludzi bez względu na ich wyznanie, przynależność do konkretnego obrządku czy
Kościoła:

Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie

Obecności Boga doświadcza się na każdym kroku, uczestnicząc w stworzonym przez
niego doskonałym świecie, a nie tylko w trakcie religijnych rytuałów. To typowe dla
renesansu widzenie Boga ponadwyznaniowego, który jest przede wszystkim Absolutem
i nikt go nie ma prawa zawłaszczyć wyłącznie dla siebie.

Konteksty, skojarzenia, zestawienie

Przypuszcza się, że hymn Kochanowskiego miał swój konkretny pierwowzór, jakim był
Psalm VIII z Psałterza Dawidowego opatrzony tytułem Pochwała wielkości Stwórcy i
godności człowieka. Oto charakterystyczny fragment:

Uwaga!

Utwór stanowi wyraz renesanso-
wej, pogodnej religijności, dale-
kiej od średniowiecznej bojaźni.
Bóg jest bliski człowiekowi,
łaskawy i dobrotliwy, nie budzi
trwogi, nie wystawia na próbę, nie
przytłacza swoim majestatem.
Człowiek nie ma powodu do
obaw, czuje się szczęśliwy, ma
świadomość, że jest integralną
częścią boskiego uniwersum i nie
pozostaje mu nic innego, jak tyl-
ko chwalić Boga, wyrażając po-
dziw dla jego dzieła.

Wiersze obowiązkowe na maturze

Ucz się z

Gdy patrzę na twe niebo, dzieło Twoich palców,
księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:
czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,
i czym – syn człowieczy, że się nim zajmujesz?

Hymn Kochanowskiego ze względu na swój pochwalny charakter i podobieństwo moty-
wów może być uznany za parafrazę Psalmu VIII.

Jest w literaturze polskiej wiele utworów, które, tak jak Pieśń XXV, nawiązują do

tradycji hymnicznej i ukazują w różnej perspektywie relację Bóg – świat – człowiek.
Wymieńmy najważniejsze z nich:

Hymn Juliusza Słowackiego – napisany na statku płynącym do Aleksandrii o zachodzie
słońca. Jest dramatyczną rozmową poety z Bogiem, polemiką o kształt świata, który
skazuje człowieka na los wiecznego wędrowca. W przeciwieństwie do Kochanowskiego
Słowacki łamie niektóre reguły gatunku, wprowadzając podmiot jednostkowy nie zbio-
rowy, inaczej rozkłada akcenty: Bóg jest jedynie po to, by wysłuchać człowieka, najważ-
niejszy w wierszu jest podmiot liryczny – jego żal, smutek, jego emocje wypływające z
rozczarowania rzeczywistością.

Jak interpretować?

•

Postarajcie się odnaleźć centralny motyw wiersza. W tym przypadku zadanie nie jest
trudne, bo niemalże cały monolog podmiotu mówiącego to wizja doskonałego świata.
Jeśli tak, pozostaje odpowiedzieć na pytanie o sposób kreowania rzeczywistości. Spró-
bujcie wyodrębnić w wierszu poszczególne obrazy – sekwencje, które podkreślają
kolejne aspekty rzeczywistości, zwróćcie uwagę na metaforykę i personifikacje i wskaż-
cie ich funkcje w tekście.

•

Z nakreślonej wizji świata musi wynikać jakiś wniosek. Można ją uznać za przejaw

renesansowego myślenia o rzeczywistości, Bogu, człowieku, czyli umiejscowić wiersz
w kontekście epoki. Można również odrzucić kontekst historyczny i potraktować tekst
w kategoriach bardziej uniwersalnych jako deklarację ludzkiego optymizmu, prze-
jaw zaufania i wiary, jaką człowiek pokłada w Bogu bez względu na czas i miejsce.

Przemyśl tematy:

• Jaką wizję świata i Boga wpisał

w hymn Czego chcesz od nas,
Panie Jan Kochanowski

• Dokonaj analizy porównawczej

hymnu Juliusza Słowackiego
i hymnu Kochanowskiego.
Zwróć uwagę na typ dialogu
poety z Bogiem.