Objaśnić sterujące akty mowy (podać przykłady poszczególnych aktów 
mowy) na podstawie tekstu M. Karwatowskiej 

Zakaz jako sterujący akt 

mowy (na przykładzie wypowiedzi uczniowskich)

Wg wypowiedzi G. Sumnera moralność jawi się jako społeczna forma kontroli, 
rodzaj systemu normatywnego, a pojęcia 

moralny 

i 

niemoralny 

pełnią funkcję 

wartościującą ludzkie postawy.

Ogólnie mówiąc, zakaz oznacza, że coś jest niedozwolone, pociąga za sobą 
pewnego rodzaju sankcje.

Przyczyny  zakazu dotyczącego tematyki niektórych rozmów (wcześniej ustęp o tym, że nastolatki 
nie rozmawiają z rodzicami, nauczycielami, a nawet często z rówieśnikami – na podstawie ankiety – 
o seksie, sprawach uczuciowych, szkole etc. – pominęłam, bo to w moim odczuciu mało istotne):

1. Przezorność, roztropność – brak zaufania do odbiorcy
2. Wstyd, skrępowanie, nieśmiałość
3. Strach
4. Przyzwoitość – ‘uważam, że na niektóre tematy nie wypada rozmawiać’
5. Delikatność -  ‘nie chcę nikogo zranić’

Przyczyny przedstawione przez S. Widłaka – cztery czynniki powodujące tabu (powtórzenie mniej 
więcej tego, co wyżej): szacunek i strach; przyzwoitość i wstyd; delikatność i litość; przezorność i 
spryt.

W przypadku dyrektyw (do nich należy zaliczyć zakaz implikujący stosunek 
hierarchiczny) ważne są sankcje (warunek sankcji może być zastąpiony 
warunkiem autorytetu).

Spis warunków pragmatycznych dotyczących dyrektyw wg J. R. Searle’a:

Warunek wstępny: Odbiorca jest w stanie wykonać /X/

Warunek szczerości: Nadawca chce, żeby Odbiorca wykonał /X/

Warunek propozycjonalny: Nadawca przedstawia przyszłe działanie /X/, które ma 
być wykonane przez Odbiorcę

Warunek podstawowy: Jest wyrażony jako próba Nadawcy zmuszenia Odbiorcy do
wykonania /X/.

 KONKRETNY SCHEMAT JEŚLI CHODZI O ZAKAZ

Nadawca dysponuje sankcjami wobec Odbiorcy i gotów jest je zastosować w 
wypadku niewykonania /X/.

Odbiorca wie, że nastąpią sankcje ze strony Nadawcy w przypadku 
niewykonania /X/

A. Wierzbicka określa zaraz jako negację rozkazu i eksplikuje go następująco:

Zabraniam ci zrobić Z = Zakładając, że nie możesz zrobić tego, co nie chcę, 
żebyś zrobił,
chcę spowodować, żebyś nie zrobił Z,
mówię: nie chcę, żebyś zrobił Z.

Zakazy wg K. Wojtczuk należą do wypowiedzi sterujących tzn. takich, „które 
nastawione są na egzekwowanie określonych zachowań werbalnych i 
pozawerbalnych”.

Uczniowie tych aktów doświadczają, ale nie potrafią ich zaklasyfikować (wszystko 
wg nich to zakaz).
Są to: rozkazy, kategoryczne żądania, ostrzeżenia czy upomnienia (wg 
Wierzbickiej formuła „Mówię, że chcę, żebyś…”).
Wszystkie te imperatywy charakteryzują się aktywnym stosunkiem nadawcy, 
starającego się nakłonić odbiorcę do zmiany nieodpowiedniego zachowania.

Czasowniki performatywne: 

zakazuję, rozkazuję, ostrzegam

 – jeśli nie występują 

bezpośrednio to mamy do czynienia z pośrednimi aktami mowy, choć stopień ich 
konwencjonalizacji pozwala odbiorcy na bezbłędne odczytanie intencji.

Wszystkie wypowiedzi (czy z czasownikami performatywnymi, czy nie) są 
performatywne – istotą ich jest wywieranie wpływu na odbiorcę.

Zakazy – przykłady:

Nie ściągaj!, Nie wierć się!, Nie rozmawiaj przez telefon!, Nie ruszaj moich rzeczy!

Może być też forma zreduplikowanej partykuły nie (Nie, nie i jeszcze raz nie!) jako
wyraz kategoryczności wypowiedzi.

Żądania – przykłady:

Spokój!, Dość gadania!, Nie pyskuj!, Dość tego dobrego!, Nie chcę słyszeć 
niczyich głosów!
Cechą żądania wg Wierzbickiej jest „rzeczywiste czy udane przekonanie 
mówiącego, że ma on prawo domagać się, aby adresat zrobił to, czego od niego 
chce”.

Polecenia w formie pytajnej – przykłady:

Nie będę tolerował twoich wybryków, zrozumiano?, Chcę usłyszeć lecącą muchę, 
jasne?
 W tych poleceniach mówiący nie tyle oczekuje potwierdzenia słownego, ile 
domaga się, aby jego żądanie zostało spełnione.

Rozkazy – przykłady:

Przebierz się natychmiast! (matka do córki), Zmień to swoje towarzystwo!, Proszę
nie komentować!, Nie gadać!, Nie ściągać!, Nie przeszkadzać!
Wyróżnikiem rozkazu są sankcje. Nadawca i odbiorca zdają sobie sprawę, że 
niewykonanie żądania pociągnie za sobą przykre dla adresata konsekwencje.

A. Wierzbicka mówi, że forma bezokolicznika:

 „unicestwia adresata jako osobę (brak językowego odniesienia do adresata

staje się znakiem symbolicznym jego <<nieistnienia>>): implikuje 
przeświadczenie, że adresat jest niewart tego, by zwracać się do niego jak 
do istoty ludzkiej”

 i że adresat nie chce z nim wchodzić w relację „ja-ty”

 żadna dyskusja nie wchodzi w grę
 adresat nie może uchylić się od tego, co zostało nakazane

H. Synowiec dodaje, że zwroty typu: 

Proszę zanotować!

 są przejawem 

bezosobowego traktowania ucznia.
Wg K. Wojtczuk wyraz 

proszę 

 ma być elementem zwiększającym dystans 

komunikacyjny i pełni wówczas funkcję uoficjalniającą.

Komunikaty podobne do rozkazu w różnych warunkach kontekstowych 
mogąpełnić rolę innych gatunków mowy np. „

Spokój!

” może zostać odebrany 

przez odbiorcę jako 

zakaz 

(‘zabraniam głośnego zachowania się’)

, żądanie 

(‘żądam ciszy’) 

czy nawet jak prośba

 (‘Proszę o spokój’).

W imperatywach 

Nie kłam!

 Itp. Nadawca presuponuje, że odbiorca kłamie i 

wyraża dezaprobatę.

Ostrzeżenie – schemat Wierzbickiej:

Mówię: jeżeli zrobisz x, to może ci się stać coś złego.

Myślę, że nie chcesz, żeby to się stało.

Mówię to, bo chcę, żebyś mógł spowodować, żeby to się nie stało.

Ostrzeżenie – przykłady:

Kochani, radzę nie ściągać. 
Uprzedzam, że jeśli złapię kogoś na ściąganiu, otrzyma stosowną ocenę.
Nie będę dłużej czekać.

Ostrzeżenia tego typu można odczytać jako:

 doradzanie nakłaniające do zmiany postępowania;

 napominanie, że taki sposób zachowania jest niewłaściwy;
 groźbę zapowiadającą, że jeśli odbiorca natychmiast nie poprawi swojego 

postępowania, to nadawca nie zawaha się przed podjęciem dla niego 
przykrych konsekwencji.

Zwrot 

kochani 

– niwelowanie dystansu między nadawcą a odbiorcą, ALE 

równoczesna groźba niemiłych następstw osłabia emocjonalny kontakt.

Upomnienie – przykłady: 

Uspokój się!, Nie podpowiadaj!, Jak ty piszesz?!, Nie obgryzaj paznokci!, Nie garb 
się!
Intencją jest pragnienie nadawcy, aby odbiorca zaniechał robienia czegoś, co 
pozostaje w sprzeczności z ustalonymi i zaakceptowanymi przez obie strony 
zasadami.
W tych zdaniach niezadowolenie nadawcy z wyglądu lub zachowania odbiorcy 
wywołuje odruch sprzeciwu, protestu, którego mówiący nie stara się ukrywać.

Dla młodzieży wszystkie te akty to zakaz, bo:
1. Mają element ‘zabraniania czegoś’.
2. Ich celem, intencją jest skłonienie odbiorcy do zmiany nieodpowiedniego zachowania – 

sterowanie postępowaniem adresata i próba kształtowania jego postawy.
3.Wyrażają hierarchiczną relację nadrzędności nadawcy i podrzędności odbiorcy wbrew regułom 
równości i dialogiczności kooperacji językowej, są w zasadzie jej zerwaniem.

Wszystkie omawiane akty realizują impresywną funkcję mowy, która wg M. 
Marcjanik niejako z definicji jest „niegrzeczna”, gdyż narusza suwerenność 
partnera skłonionego do zachowań zgodnych wolą nadawcy.

Teoria G. N. Leecha

Akt komunikacji – dwa cele:

 Indywidualny
 Społeczny

Cztery rejestry

 Współzawodniczący

 Towarzyski
 Współpracujący

 Konfliktowy

Zgodnie z tym podziałem zakaz odnosi się do dwóch rejestrów:

1. Współzawodniczący – w którym cel illokucyjny nadawcy (chęć/pragnienie, 
aby jego akt mowy odniósł określony i zamierzony z jego punktu widzenia 
skutek) współzawodniczy z celem społecznym (integracyjnym);

1.

Konfliktowy – uprzejmość jest wykluczona, ale w analizowanych 
wypowiedziach szczególna sytuacja, w której nadawca, mimo wywierania 
nacisku na odbiorcę, nie zamierza doprowadzić do konfliktu.