Richard Ohmann, Akty mowy a definicja literatury

1. Autor odróżnia literaturę od literatury pięknej, literatury fikcyjnej;

2. Definicja nie powinna jedynie odróżniać definiowanej rzeczy od innych zjawisk, lecz umiejscawiać ją wśród tych zjawisk w sposób zrozumiały i istotny;

3. Pytanie: do jakiego rodzaju należy literatura i jakie są jej wyznaczniki?

4. Historia - jej główna domeną jest zainteresowanie przeszłością obejmuje dane wszystkich nauk empirycznych; element dystynktywny historii to przepływanie (jedne zdarzenia wynikają z drugich) literatura z trudem mieście się na tym terenie poznawczym; literatura jest niepowtarzalna (w poczuciu odbiorcy) i ponad czasowa, zatem historii mówimy NIE!;

5. Psychologia - nauka o literaturze zajmuje się strukturami myślowymi i poczucie obiektywizmu, pojawiające się przy założeniu, że dzieło istnieje realnie (dzieło samo w sobie) jest iluzoryczne psychologia też NIE!;

6. Dzieło jest strukturą myślową jako strukturą językowa, wytworem języka; wypowiedzią, która jest jednak kategoria rodzajowa dla literatury;

7. Aspekty języka (przedmiot zainteresowania teoretyków literatury):

1. Referencja - wiele słów nie posiada referencyjności, np. wyrazy funkcyjne (dla), osobliwości leksykalne czy rzeczowniki; w utworach literackich wiele jest słów referencyjnych w zwykły sposób, słowa te mają swoje desygnaty;

2. Twierdzenia - fałszywość nie jest różnicującym wyznacznikiem literatury; twierdzenia w utworze literackim mają charakter pseudoasertywny (nie posiadają mocy twierdzenia);

3. Znaczeniowość - literatura komunikuje znaczenia implikowane, symboliczne; czytelnik odczytuje znaczenia implikowane i uznaje je za ważne to konsekwencja (a nie przyczyna) uznania utworów za literackie;

4. Emotywność - dzieło literackie wzbudza i organizuje uczucia czytelnika (w przeciwieństwie do tekstu np. naukowego); ale każda wypowiedź wywiera wpływ na czytelnika;

5. Elementy składowe - schemat Jakobsona - czy któryś z jego elementów jest ważniejszy? Nie, gdyż żadne nastawienie czytelnicze nie jest nieuniknione;

6. Struktura - na niej opierają się formalne definicje literatury; ale powtórzenia relacji, warianty i systematyzacje nie stanowią wyznacznika klas wypowiedzi, które nazwać można „literaturą”;

8. Zmodyfikowana teoria aktów mowy Austina. Trzy rodzaje aktów mowy:

1. Akty lokucyjne - powiedzieć coś to to samo, co zrobić coś;

2. Akty illokucyjne - mówiąc to, co mówię, przekazuję jeszcze jeden akt mowy, np. oznajmienie, przyzwolenie, zadaję pytanie, wydaje rozkaz etc.; ten rodzaj aktów jest najmniej uchwytny, a zarazem najistotniejszy; są w dużej mierze konwencjonalne;

3. Akty perlokucji - przez powiedzenie tego, co mówię, wykonuję trzeci akt mowy np. zastraszam kogoś, udzielam informacji, zasmucam etc.; konsekwencje mojego mówienia;

9. Kryteria fortunności performatywów: konwencja, odpowiedniość osób i okoliczności, poprawność wykonania, realizacja do końca, prawdziwość myśli i uczuć, faktyczne zachowanie zgodne z odczuciami;

10. Pierwsza definicja dzieła literackiego: „dzieło literackie jest wypowiedzią wyabstrahowaną lub wyodrębnioną z okoliczności i warunków, które umożliwiają powstanie aktów illokucyjnych; jest ono zatem wypowiedzią pozbawioną mocy illokucyjnej”; ale autor wykonuje akt illokucyjne napisania dzieła literackiego;

11. Dopełnienie definicji: „dzieło literackie jest wypowiedzią, której zadania są pozbawione mocy illokucyjnych, jakie w zwykłych warunkach by im towarzyszyły. Jej moc illokucyjne jest mimetyczna (rzekomo naśladowcza)”;

12. Podsumowanie:

1. Literatura jest mimetyczna - dzieło literackie rzekomo naśladuje serię aktów mowy, które w istocie poza nim nie istnieją; tym samym czytelnik wyobraża sobie podmiot mówiący i inne elementy dzieła; dzieło naśladuje nie tylko działanie, ale nieskończenie szczegółowe, wyimaginowane tło swoich quasi-aktów mowy;

2. Dzieło literackie kreuje świat - poprzez dostarczenie czytelnikowi osłabionych i niepełnych aktów mowy, które czytelnik uzupełnia, dodając do nich okoliczności towarzyszące temu aktowi mowy; tworzenie aktów mowy = uczestniczenie w imaginacyjnym konstruowaniu świata;

3. Literatura jest retoryką - literacka mimesis zaczyna się w sytuacji retorycznej, gdzie istnieje wyimaginowany mówca i słuchacze; podmiot mówiący jest zawsze podmiotem skonstruowanym;

4. Cała literatura jest dramatyczna - każda wypowiedź ma charakter aktu, a dzieło literackie naśladuje te akty; podstawowa sytuacja dramatyczna: sytuacja człowieka opowiadającego słuchaczom historię;

5. Literatura jest zabawą - dzieło literackie jest serią aktów pozbawionych konsekwencji, napięcia, które zwykle towarzyszy aktom mowy; czytelnik jest obserwatorem, dlatego podchodzi do dzieła z estetycznym dystansem;

6. Literatura jest symboliką przedstawiającą - quasi-akty mowy podane są czytelnikowi do kontemplacji;

7. Literatura jest autonomiczna - jest zwolniona z normalnych powiązań, które obowiązują między wypowiedzią a światem zewnętrznym; literatura ma swój własny zespół konwencji.

---