189

W Ośrodku Dokumentacji Tatrzańskiej zbierane oraz opracowywane są fotografie i po-

cztówki o tematyce tatrzańskiej i przyrodniczej. Systematyczne gromadzenie tych materia-
łów ikonograficznych rozpoczęto w Tatrzańskim Parku Narodowym w zasadzie po roku
2000. Wcześniej zdjęcia wykonywane przez pracowników lub przekazywane do Parku przez
fotografujących w Tatrach gromadzono w różnych działach TPN i tylko niewielka ich część
trafiła do zbiorów bibliotecznych. Wśród nich znalazły się przede wszystkim zdjęcia doku-
mentujące rozmaite działania podejmowane na obszarze Tatr w zakresie ochrony przyrody
i wydarzenia związane z działalnością administracji Parku. Niestety, zachowana dokumen-
tacja fotograficzna jest bardzo uboga i niekompletna, ponieważ w okresie blisko 60-letniej
działalności TPN nie opracowano systemu sporządzania i gromadzenia dokumentacji foto-
graficznej. Wśród zdjęć zachowanych w zbiorach bibliotecznych na uwagę zasługują m.in.
prace Stefana Zwolińskiego, które eksponował na wystawach okresowych organizowanych
w punkcie informacji turystycznej TPN przy rondzie kuźnickim w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych XX w., a także zakupione później zdjęcia i negatywy wykonywane w te-
renie przez pierwszego dyrektora parku Marcelego Marchlewskiego w latach pięćdziesiątych.

Podstawą kolekcji fotografii w ODT są zbiory przekazane do Tatrzańskiego Parku Naro-

dowego przez Zofię Radwańską-Paryską i Witolda Henryka Paryskiego. Pierwsze informa-
cje o zbiorach ikonograficznych i znajdujących się w nich fotografiach, a także pocztówkach
przedstawiono na sesji popularnonaukowej poświęconej Paryskim, zorganizowanej przez
ODT w Zakopanem 17–18 czerwca 2011 r.

1

Zbiór fotografii liczący kilka tysięcy pozycji od

kilku lat jest systematycznie porządkowany, digitalizowany i opracowywany. Skany i opisy
zdjęć wprowadzane są do elektronicznej bazy danych, która obecnie liczy blisko 4000 pozycji.

Najcenniejszą część zbioru stanowią liczne fotografie z drugiej połowy XIX w. zgro-

madzone w większości przez Walerego Eljasza-Radzikowskiego. Wśród nich znajdują się
zdjęcia autorstwa pioniera fotografii tatrzańskiej Walerego Rzewuskiego, a także Meletiu-
sa (Miletiusa) Dutkiewicza. Fotografia Dutkiewicza przedstawiająca Kuźnice zakopiań-

1

Wiesław Siarzewski, Ikonografia w zbiorach Witolda Henryka Paryskiego, [w:] Dorobek Paryskich.

Wczoraj – dziś – jutro, Renata Kowalska (red.), Zakopane 2012, s. 156–160.

Fotografie

i pocztówki

w zbiorach

Tatrzańskiego

Parku Narodowego

Wiesław Siarzewski

190

skie ok. 1860 r. jest prawdopodobnie najstarsza w zbiorze. Wcześniej sądzono, że autorem
tego zdjęcia był Walery Rzewuski

2

.

Rzewuski wykonał natomiast 17 zdjęć stereoskopowych znajdujących się w omawia-

nym zbiorze. W.H. Paryski przyjmował za Janem Sunderlandem, że ich autorem był bliżej
nieznany „urzędnik Sykta z Krakowa”

3

. W jego autorstwo wątpił już znacznie wcześniej

znawca problematyki W. Eljasz, uważając Syktę za „dyletanta w dziedzinie fotografii”

4

, który

jedynie zgromadził te zdjęcia. Później, w 1981 r., podważyła je również W. Mossakowska,
skłaniając się bardziej do przypisania autorstwa fotografii Rzewuskiemu, ale zastrzegła, że
„na razie sprawa musi pozostać nierozstrzygnięta”

5

. Wykonanie 17 stereoskopów przez Rze-

wuskiego udało się potwierdzić dopiero w pierwszych latach XX w. po porównaniu ich z 15
podobnymi do nich zdjęciami stereoskopowymi pochodzącymi z kolekcji państwa Darow-
skich z Krakowa

6

, które były sygnowane suchą pieczęcią fotografa (ryc. 1, 2). Wśród porów-

nywanych zdjęć stwierdzono pięć identycznych ujęć znajdujących się w jednym i drugim
zbiorze

7

. Tym samym Syktę można ostatecznie wykluczyć z grona fotografów tatrzańskich.

Unikatową pozycją w omawianych zbiorach jest pierwszy album fotografii tatrzań-

skich Die Hohe Tatra ze zdjęciami niemieckiego fotografa Hermana Wilhelma Vogla, wy-
dany ok. 1871 r. przez Gustava Schauera w Berlinie. Kompletny album składał się z teki
i 18 kartonów z naklejonymi na nie fotografiami. Kartony są w kolorze kremowym for-
matu 37,2 × 31,3 cm z nadrukowanym passe-partout i tytułem Die Hohe Tatra oraz na-
zwiskiem wydawcy. Na kartony naklejono zdjęcia w formacie ok. 27 × 21 cm (+/- 1 cm).
U dołu po prawej stronie widnieje naklejona informacja (formatu 7,1 × 2,3 cm) zawiera-
jąca: numer kolejny zdjęcia, opis fotografii w języku niemieckim i polskim oraz miejsce
wykonania podpisów (?) „Breslau: bei Th. Lichtenburg”. Niestety znajdujący się w ODT
album nie jest kompletny. Brakuje teki i sześciu kart albumowych. Zachowały się nato-
miast zdjęcia o kolejnych numerach przedstawiające: 1. Morskie Oko (ryc. 3); 2. Polski
Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich; 3. Dolinę Pięciu Stawów Polskich; 5. Halę Gąsie-
nicową; 8. Czubę Goryczkową; 9. Źródło Białego Dunajca; 10. Bystry Potok; 11. Kuźnice
i Nosal od południa; 14. Polanę Strążyską; 15. Dolinę Kościeliską poniżej Bramy Kantaka;
16. Grupę górali na Hali Gąsienicowej; 18. Stary kościół w Zakopanem.

2

Wanda Mossakowska, Walery Rzewuski (1837–1888) fotograf. Studium warsztatu i twórczości,

Wrocław 1981, Ossolineum, s. 193. Analizując to zdjęcie, stwierdza, że: „nie ma żadnej pewności, czy

jest to dzieło Rzewuskiego”. W 2007 r. wśród fotografii znajdujących się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej

W. Siarzewski odnalazł analogiczną (bardziej przyciętą z lewej strony) fotografię Kuźnic zakopiańskich

z pieczątką M. Dutkiewicza (W. Siarzewski, Ikonografia w zbiorach…, dz. cyt., s. 157.

3

Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski, Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995,

s. 1174.

4

Walery Eljasz Radzikowski, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, nakładem

J. K. Żupańskiego, Poznań, drukiem J.I. Kraszewskiego w Dreźnie, s. 249.

5

W. Mossakowska, Walery Rzewuski…, dz. cyt., s. 193.

6

Obecnie większość z nich znajduje się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem.

7

W. Siarzewski, Amatorzy…, dz. cyt., s. 55.

191

1

Dolina za Bramką. Fotografia stereoskopowa

sygnowana przez W. Rzewuskiego, 1861 r.

(zbiory MT w Zakopanem)

.

2

Dolina za Bramką. Nie sygnowana fotografia

stereoskopowa W. Rzewuskiego, 1861 r. w zbiorach
W. H. Paryskiego (obecnie zbiory ODT-TPN)

1

2

192

W zbiorach znajdują się także dwa albumy-teki Károly Divalda, fotografa z Preszowa,

który od 1873 r. wydawał albumy ze swoimi zdjęciami Tatr i Pienin. Albumy w formacie
„czwórki”, wydawane wielokrotnie, są trudne do jednoznacznej identyfikacji, ponieważ do
połowy lat osiemdziesiątych XIX w. nie podawano roku ich produkcji. Zdjęcia znajdują się
w ozdobnych tekach w kolorze czerwonym, na których złotymi literami podano tytuł w ję-
zyku węgierskim i niemieckim: A Magas Tátrából / Die hohe Tatra. W tekach znajdowało
się od 30 do 40 fotografii oraz karta tytułowa pisana w dwóch językach i zawierająca tytuł
albumu, nazwisko autora zdjęć i informację o zakładzie litografującym kartę i kartony, na
których naklejano zdjęcia

8

. Na karcie tytułowej zamieszczano również reprodukcje medali

uzyskanych przez autora fotografii na rozmaitych wystawach. Zdjęcia w formacie 16 × 12 cm
naklejano na kartony wielkości 30,5 × 23,5 cm. Zdjęcie otaczały rozbudowane obramowa-
nia. Na kartonach w górnej części były litografowane reprodukcje medali i tytuł albumu
w języku węgierskim i niemieckim. Pod zdjęciem znajdował się opis zdjęcia, także podany
w dwóch językach, oraz zastrzeżenie prawa reprodukcji i nazwisko autora fotografii.

Wcześniejszy album Divalda znajdujący się w zbiorach wykonano ok. 1879 r. Przy-

puszczenie to potwierdza zapisana odręcznie na karcie tytułowej data: 1880. Album za-
tytułowany Widoki z Tatr Wysokich zawiera 30 fotografii. Wśród nich przeważają nastro-
jowe pejzaże ze stawami i potokami wykonywane przez Divalda w pierwszej połowie lat
siedemdziesiątych XIX w. (ryc. 4). Drugi album zatytułowany także Widoki z Tatr wyda-
no na początku lat osiemdziesiątych XIX w. Zawiera on 29 zdjęć i od opisanego wcześniej
różni się dodaniem informacji o autorze umieszczonym na karcie tytułowej i zamianą
dziewięciu fotografii na widoki wykonane pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w.

Ważną część zbioru XIX-wiecznej fotografii tatrzańskiej tworzy kilkadziesiąt fotografii Tatr

i Pienin z tek-albumów Awita Szuberta wydawanych w formacie „czwórki”. Zdjęcia przezna-
czone do sprzedaży w formacie ok. 21 × 14 cm były naklejane na kartony w kolorze kremowym
o wielkości 32 × 24 cm, na których techniką litografii drukowano passe-partout, nazwisko fo-
tografa i zastrzeżenie prawa reprodukcji. Na niektórych kartonach, na odwrocie naklejone są
opisy zdjęć. Były one drukowane w jednym lub kilku językach (polskim, niemieckim, francu-
skim i węgierskim) w zależności od wydania. Wśród kartonów z naklejonymi zdjęciami znaj-
dują się także egzemplarze opisane na odwrocie przez A. Szuberta (czerwonym atramentem).
Zachowało się także sześć kartonów ze zdjęciami zrobionymi w czasie pierwszej wyprawy Szu-
berta w Tatry w 1871 r. Zdjęcia te naklejone na kartony z litografowaną ramką i opisem pod
zdjęciem prawdopodobnie pochodzą z pierwszych tek-albumów wykonanych ok. 1875 r.

Równie interesujące są zdjęcia albumowe dużego formatu sygnowane nazwiskiem Stani-

sława Bizańskiego. W kolekcji zachowało się ponad 40 fotografii w formacie ok. 26,5 × 20,5 cm
naklejonych na kartony wielkości 40 × 33,5 cm. Na kartonach metodą litograficzną drukowana
była ramka. Nad nią znajdował się tytuł albumu: Tatry. Pod ramką po lewej stronie umieszczo-

8

Litografie wykonywała firma Kosch & Scharfin z Koszyc.

193

7

6

3

Morskie Oko.

Fot. H. W. Vogel,

ok. 1871 r. Zbiory ODT-TPN

4

Polski Grzebień.

Fot. K. Divald,

ok. 1873 r. Zbiory ODT-TPN

5

Góralka ze Starej

Polany. Fot. S. Bizański, 1885 r.

Zbiory ODT-TPN

3

5

4

6

Zawrat od Zmarzłego Stawu w Tatrach.

Fot. W. Eljasz, 1893 r. Zbiory ODT-TPN

7

Zawrat od Zmarzłego w Tatrach. Fot. W. Eljasz.

Wyd. Salon Malarzy Polskich, 1900 r. Zbiory ODT-TPN

194

no zapis: „naśladownictwo zastrzeżone”, a po prawej: „Fotogr. Stanisław Bizański w Krakowie”.
W dolnej części kartonu znajdowało się miejsce na wklejenie opisu zdjęcia. Kartonów tych fir-
ma Bizańskiego używała do produkcji 12-zdjęciowych tek-albumów Tatry w latach 1891–1899
oraz do wydanego ok. 1901 r. w podobny sposób albumu Widoki z Tatr w fotografiach Sta-
nisława Bizańskiego, który zawierał 60 fotografii oraz kartę tytułową z widokiem rysowanym
przez W. Eljasza na podstawie zdjęcia wykonanego przez Józefa Głogowskiego w 1889 r. Zresz-
tą większość znajdujących się w albumie zdjęć zrobił ten fotograf. Fotografie przygotowane do
albumu wydanego w 1901 r. mają naniesiony w lewym dolnym rogu zdjęcia czarnym tuszem
numer kolejny, który odpowiada spisowi zdjęć umieszczonemu na odwrocie karty tytułowej.

Niezwykle cenna do badań dziejów fotografii tatrzańskiej jest znajdująca się w zbiorach

kolekcja zdjęć naklejonych na kartoniki firmowe bądź tekturki w formacie gabinetowym (ok.
11–12 × 16–18 cm), licząca blisko 600 pozycji. Zbiór ten zaczął tworzyć W. Eljasz prawdopo-
dobnie na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. Zdjęcia były przez niego opisywane i ukła-
dane. Nie udało się rozstrzygnąć, czy to on, czy ktoś w późniejszym czasie opatrzył zdjęcia
numeracją na rewersie od 1 do 617. Najniższymi numerami w zbiorze opisane są zdjęcia wy-
konane w zakładzie S. Bizańskiego – portrety przewodników tatrzańskich wykonane w 1889 r.
przez J. Głogowskiego. W dalszej części kolekcji znajdują się zdjęcia autorstwa W. Eljasza, któ-
ry zaczął fotografować 29 lipca 1890 r. na Hali Gąsienicowej. Zwykle numeracja zdjęć zgodna
jest z nowo wykonywanymi przez Eljasza fotografiami, ale zdarza się, że pojawiają się zdjęcia
innych autorów lub robione znacznie później. Do unikatowych w zbiorze należy 10 fotografii
S. Bizańskiego z 1885 r., które mimo upływu czasu zachowały się znakomicie (ryc. 5). Wśród
zdjęć naklejonych na kartoniki firmowe Bizańskiego znajdują się także fotografie wykonywa-
ne po jego śmierci (w 1890 r.) przez fotografów zakładowych, a pod koniec lat dziewięćdzie-
siątych jego synów Władysława i Kazimierza. Kolekcję wzbogaca kilkadziesiąt zdjęć autorstwa
K. Divalda naklejonych na kartoniki firmowe pochodzące z różnych tek-albumów oraz poje-
dyncze zdjęcia innych fotografów zakopiańskich działających na przełomie XIX i XX w.

Wspomniany zbiór starych fotografii naklejanych na kartoniki można uznać za pierw-

szą kolekcję XIX-wiecznej fotografii tatrzańskiej. Utworzona przez W. Eljasza, do zbio-
rów Paryskiego trafiła z rąk jego syna Stanisława. Nowy właściciel wzbogacił ją o kolejne
zdjęcia i dzięki temu obecnie jest to jeden z największych zbiorów dawnej fotografii Tatr
i Zakopanego. Kolekcja była wykorzystywana wcześniej do badań nad historią fotografii
tatrzańskiej, a prace te zapoczątkował pod koniec lat czterdziestych XX w. Jan Sunderland

9

.

Znaczna część tego zbioru była udostępniona jeszcze za życia W.H. Paryskiego na or-

ganizowaną przez Muzeum Tatrzańskie wystawę Patrzę w Tatry, którą można było zwie-
dzać od 8 lipca 2000 r. do 7 stycznia 2001 r. w Zakopanem. Wiele znajdujących się w tej

9

Wyniki tych prac J. Sunderland publikował przede wszystkim w czasopiśmie „Fotografia”. W latach

1959–60 ogłosił tam cykl sześciu artykułów Polska fotografia tatrzańska końca XIX wieku, w roku 1961 trzy

opracowania z cyklu Zwiastuny fotografiki, a w 1962 cztery teksty pt. Zarys dziejów fotografii tatrzańskiej.

W rękopisie pozostawił obszerne opracowanie Z dziejów fotografii tatrzańskiej.

195

kolekcji zdjęć reprodukowano także w 2002 r. w przygotowanym przez Muzeum Tatrzań-
skie albumie Tatry. Fotografie Tatr i Zakopanego 1859–1914

10

.

W czasie opracowywania zbioru udało się zweryfikować i uściślić wiele wiadomości

o początkach fotografii tatrzańskiej, które wraz ze zdjęciami przedstawiono w publika-
cjach o A. Szubercie i S. Bizańskim

11

.

Tworzenie zbioru pocztówek tatrzańskich, podobnie jak fotografii, rozpoczęto w Ta-

trzańskim Parku Narodowym w pierwszych latach XXI w. Drogą zakupów, a także dzięki
przejęciu kolekcji pocztówek ze zbiorów W.H. Paryskiego obecnie ODT ma w swoich
zbiorach ponad 20 000 ilustrowanych kart pocztowych. Licząca blisko 4000 pocztówek
kolekcja Paryskich została scharakteryzowana w czasie sesji popularnonaukowej w 2011
r.

12

W zbiorach tych znajduje się m.in. pierwsza wydana na ziemiach polskich pocztówka

o tematyce tatrzańskiej, wydana przez Bazar Zakopiański K. Bauma, a także wiele inte-
resujących kart pocztowych z pierwszych lat XX w. Wśród nich jest wiele kart z rysun-
kami W. Eljasza i reprodukcjami jego zdjęć (ryc. 6,7). W kolekcji przeważają pocztówki
wydane w Czechosłowacji w okresie międzywojennym (ok. 10 000). Zasoby pocztówek
ODT zostały zdygitalizowane i wprowadzone do specjalnie w tym celu opracowanej bazy
danych. Opracowanie bazy, a następnie udostępnienie jej w Internecie planowane jest
na rok 2014. Zadanie to będzie realizowane w ramach projektu „Obraz Tatr i Podtatrza
utrwalony na kartach pocztowych” przez Tatrzański Park Narodowy i Muzeum w Kież-
marku. Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu „Tatry”
w  ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika
Słowacka 2007–2013.

10

Wydawca BOSZ, Olszanica, ss. 251. W 2012 roku ukazało się drugie wydanie albumu Tatry,

w  którym m.in. poprawiono daty wykonania wielu fotografii, a także podano ustalone poprawnie

autorstwo widoku Kuźnic zakopiańskich (s. 45) (patrz przypis 2).

11

Wiesław Siarzewski, Historia fotografii tatrzańskiej. Awit Szubert, Zakopane 2011, ss. 147; W. Sia-

rzewski, Zdjęcia Zakopanego i Tatr z pracowni Stanisława Bizańskiego w Krakowie, „Dagerotyp” 2011, nr

20, s. 27–104.

12

W. Siarzewski, Ikonografia w zbiorach…, dz. cyt., s. 152–156.

196

RESUME

Fotografie a pohľadnice sa začali v Tatranskom národnom parku systematicky zhro-

mažďovať v prvých rokoch 21. storočia.

V zbierkach nachádzajúcich sa v Centre tatranskej dokumentácie sa nachádza nie-

koľko tisíc fotografií. Tie sú systematicky usporiadané, digitalizované a spracovávané vo
forme elektronickej databázy, v ktorej sa aktuálne nachádza takmer 4000 položiek.

Medzi nazhromaždenými fotografiami sa zachovalo málo snímok dokumentujúcich

takmer 60-ročnú činnosť parku, aj tých s tatranskou tematikou. Výnimku tvorí niekoľko
desiatok prác S. Zwolińského, ktoré zverejnil na krátkodobých výstavách v TANAP-e,
ktoré sám organizoval. Cenný dokument predstavujú aj fotografie zhotovované v 50. ro-
koch 20. stor. prvým riaditeľom TANAP-u – M. Marchlewským.

V zbierkach CTD tvoria väčšinu snímky odovzdané parku Z. a W. H. Paryskými.

Z nich má výnimočnú hodnotu kolekcia tatranskej fotografie zhromaždená W. El-
jaszom-Radzikowským, neskôr doplnená W. Paryským, ktorý tieto zbierky prevzal.
K najcennejším z kolekcie patrí fotografia Kuźnic Zakopiańských zhotovená M. Dut-
kiewiczom okolo r. 1860, 17 stereoskopických fotografií W. Rzewuského zhotovených
v r. 1861 a nekompletný album s fotografiami H. W. Vogla zhotovenými okolo r. 1871.
V zbierkach sa nachádzajú aj dva albumy v štvorkovom formáte K. Divalda a snímky
z albumov A. Szuberta a S. Bizańského.

Unikátna je tiež zbierka tatranských fotografií kabinetného formátu zhotovená W. Eljaszom

v rokoch 1890-1904, obsahujúca takmer 600 položiek. V tejto číslovanej zbierke sa nachá-
dzajú tiež snímky zhotovené S. Bizańským, jeho podnikovými fotografmi a synmi, a tiež
niekoľko desiatok fotografií K. Divalda. Nájdeme tu aj jednotlivé snímky zhotovené inými
tatranskými fotografmi.

Zbierka tatranských pohľadníc v CTD obsahuje viac ako 20 000 kusov. Málo je ilustro-

vaných lístkov z prelomu 19. a 20. storočia. Väčšinu tvoria pohľadnice vydané v medzivoj-
nových rokoch v Československu. Celá kolekcia je digitalizovaná a uložená v elektronickej
databáze špeciálne vytvorenej k tomuto účelu. Vypracovanie databázy a jej následné sprí-
stupnenie na internete sa plánuje na rok 2014. Táto úloha bude realizovaná v rámci projektu
Obraz Tatier a Podtatria zvečnená na pohľadniciach TANAP-om a Múzeom v Kežmarku.
Projekt spolufinancuje Európska únia z Európskeho fondu Regionálneho rozvoja prostred-
níctvom Euroregiónu Tatry.