Medycyna Wet. 2006, 62 (2)

189

Praca oryginalna

Original paper

W okresie ostatnich 15 lat liczba krów zmniejszy³a

siê z 4386 tys. w 1989 r. do 2955 tys. w 2000 r.,

2739 tys. w 2002 r. i 2755 tys. w 2003 r. (1, 2). Ró¿-

nice w wielkoœci gospodarstw produkuj¹cych mleko

w Polsce i krajach europejskich s¹ bardzo du¿e, a œred-

nia wielkoœæ stada krów mlecznych w naszym kraju

jest o ponad 20 krów ni¿sza w porównaniu z czo³owy-

mi krajami Unii Europejskiej (20). Zdaniem Litwiñ-

czuka (16), korzystnym zjawiskiem w naszym kraju

jest wzrost wydajnoœci krów, a uzyskany w tym zakre-

sie postêp w ostatnich 5-6 latach by³ wrêcz imponuj¹-

cy i wynosi³ u krów pod kontrol¹ u¿ytkowoœci mlecz-

nej niekiedy nawet 350 litrów. Ca³kowita produkcja

mleka w Polsce w latach 2000-2003 wynosi³a 11 543-

-11 546 mln litrów, natomiast œrednia wydajnoœæ 1 kro-

wy/rok (w 2003 r.) – 3969 l (1).

Selekcja genetyczna i postêp technologiczny dopro-

wadzi³y do tego, ¿e bydlêcy gruczo³ mlekowy wydziela

du¿o wiêcej mleka ni¿ jest to potrzebne do wy¿ywie-

nia nowo narodzonego cielêcia. Korzyœci, jakie niesie

ze sob¹ bardzo intensywna jednostronna selekcja,

mog¹ byæ jednak zniweczone poprzez straty spowo-

dowane pogorszeniem siê zdrowia zwierz¹t i krótszym

ich u¿ytkowaniem (14, 29). Straty ekonomiczne zwi¹-

zane ze schorzeniami gruczo³u mlekowego u krów s¹

wiêksze ni¿ spowodowane przez inne choroby byd³a

razem wziête, z wyj¹tkiem niep³odnoœci. Zapalenie

wymienia jest uwa¿ane w wielu krajach za najkosz-

towniejsz¹ chorobê byd³a (24). Z danych piœmiennic-

twa wynika, ¿e na zapalenie gruczo³u mlekowego (kli-

niczne lub podkliniczne) choruje w Polsce przynaj-

mniej raz w laktacji 50% krów (23).

Termin „environmental mastitis” (EM) jest u¿ywa-

ny do opisania zapalenia gruczo³u mlekowego wywo-

³anego przez drobnoustroje œrodowiskowe, których

g³ównym rezerwuarem jest miejsce przebywania krów.

Drobnoustroje te s¹ rutynowo izolowane ze œció³ki,

obornika, œcian, kurzu, ¿³obów, paszy oraz wody. Od-

ró¿nia je to zarówno od patogenów zaraŸliwych, do

których nale¿¹: Staphylococcus aureus, Streptococcus

agalactiae, Mycoplasma bovis, Corynebacterium bo-

vis, a których g³ównym rezerwuarem jest inny zaka-

¿ony gruczo³ mlekowy, jak i od gronkowców koagu-

lazo-ujemnych – CNS, które s¹ grup¹ poœredni¹ (12,

14, http://www.nmconline.org/coagneg.html). Funda-

mentalne znaczenie ma fakt, ¿e patogeny œrodowisko-

we nie mog¹ byæ eliminowane ze œrodowiska hodow-

lanego i w konsekwencji wystêpuje ci¹g³a ekspozycja

kana³u strzykowego na te drobnoustroje. Najwa¿niej-

sze spoœród patogenów œrodowiskowych s¹ dwie gru-

py: bakterie Gram-ujemne (g³ównie z grupy coli)

i paciorkowce inne ni¿ Streptococcus agalactiae (tzw.

paciorkowce œrodowiskowe, environmental streptococ-

ci – ES). Spoœród bakterii z grupy coli zapalenia wy-

mienia wywo³uj¹ przede wszystkim Escherichia coli

(najczêœciej) i Klebsiella pneumoniae. G³ównym re-

zerwuarem E. coli jest ka³ krów, natomiast rezerwu-

arem K. pneumoniae jest œció³ka z trocin. Œció³ka ze

Drobnoustroje œrodowiskowe

jako przyczyna mastitis u krów

HENRYK KRUKOWSKI

Katedra Higieny Zwierz¹t i Œrodowiska Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

Krukowski H.

Intramammary infections caused by environmental pathogens in cows

Summary

The aim of the study was to determine the frequency of occurrence of environmental mastitis in cows and to

identify its main environmental pathogens. A total of 1929 milk samples were examined aseptically taken

from 652 cows suffering from mastitis, from 9 dairy herds. Milk samples were plated as soon as possible on

blood agar, Mac Conkey agar, Sabouraud agar and aesculin-talium acetate crystal violet agar. Bacteria

and yeasts were identified by standard methods and using the API system. From these, 327 environmental

infections were identified. The most frequently isolated environmental pathogens were environmental strep-

tococci (51.07%), fungi (20.48%), coliforms (19.87%) and algae (2.44%). The mean proportion of cows

affected by environmental mastitis was 9.8 percent. The mean percentage of quarters with environmental

mastitis was 3.35%, with a mean of 1.3 quarter cases per cow.

Keywords: mastitis, cow

Medycyna Wet. 2006, 62 (2)

190

s³omy jest zaœ g³ównym rezerwuarem paciorkowców

œrodowiskowych (http://www.nmconline.org/envi-

ron.html). Oprócz bakterii do patogenów œrodowisko-

wych zalicza siê grzyby i algi (6, 14). G³ównym sied-

liskiem grzybów jest œció³ka, szczególnie dobre wa-

runki do ich namna¿ania istniej¹ w wilgotnej, starej

s³omie oraz trocinach. Œrodowiskowym rezerwuarem

alg jest przede wszystkim b³oto i wilgotna, gnij¹ca

materia organiczna (7).

Celem badañ by³a ocena czêstotliwoœci wystêpowa-

nia zapaleñ gruczo³u mlekowego krów wywo³anych

przez drobnoustroje œrodowiskowe oraz identyfikacja

wyizolowanych patogenów œrodowiskowych.

Materia³ i metody

Analizie poddano 1929 próbek mleka æwiartkowego

pobranego od 652 krów z ró¿nym dolewem krwi holsztyñ-

sko-fryzyjskiej w 9 gospodarstwach (obsada 10-150 sztuk).

Œrednia produkcja mleka w badanych gospodarstwach (za

305 dni laktacji) wynosi³a ok. 6000 kg.

Badania w kierunku mastitis prowadzono w okresach

1-4-miesiêcznych w czasie ca³ego okresu laktacji. Klinicz-

ne badania wymienia obejmowa³y ogl¹danie i omacywa-

nie, mleko zaœ oceniano organoleptycznie, zwracaj¹c uwa-

gê na jego zmiany makroskopowe. Test TOK wykonywa-

no przy u¿yciu odczynnika Mastirapid. Do badañ mikro-

biologicznych zakwalifikowano próbki w¹tpliwe (+/–) oraz

dodatnie (+, ++, +++) w teœcie TOK. Materia³ pobierano

aseptycznie wed³ug zasad przedstawionych przez Kurka

(15) oraz Malinowskiego i wsp. (17). Próbki sch³adzano

i przewo¿ono do laboratorium, a nastêpnie posiewano na

pod³o¿a krwawe, McConkeya, Sabourouda i Edwards-

-Chodkowskiego. W przypadku wyst¹pienia klinicznych

zapaleñ wymienia miêdzy zaplanowanymi badaniami wy-

dzielinê zapaln¹ (przed leczeniem) pobierali lekarze wet.

opiekuj¹cy siê stadami. Próbki by³y sch³adzane i dostar-

czane nastêpnego dnia do laboratorium. Jednak¿e takie pro-

cedury (dotycz¹ce pobierania próbek z mastitis clinica) nie

zawsze by³y mo¿liwe do przeprowadzenia. Wyros³e kolo-

nie identyfikowano mikroskopowo po zabarwieniu meto-

d¹ Grama oraz za pomoc¹ prób: katalazowej, koagulazo-

wej, precypitacji krwinek baranich (testem Slidex Staph

kit bioMerieux Polska Ltd) i testami biochemicznymi API.

Koñcow¹ identyfikacjê przeprowadzono wykorzystuj¹c

program komputerowy APILAB Plus (testy API i program

komputerowy – bioMerieux Polska Ltd). Wszystkie bada-

nia bakteriologiczne i mikologiczne wykonano wed³ug pro-

cedur zalecanych przez Malinowskiego i K³ossowsk¹ (17).

Wyniki badañ opracowano statystycznie i przedstawio-

no w tabelach jako: odsetek krów i æwiartek w gospodar-

stwie z zapaleniami œrodowiskowymi (EM), stosunek licz-

by przypadków EM do liczby krów z EM oraz wspó³czyn-

nik korelacji. Odsetek krów i æwiartek w gospodarstwie

z zapaleniami œrodowiskowymi, stosunek liczby przypad-

ków EM do liczby krów z EM wyliczono wg poni¿szych

wzorów (na podst. Peeler i wsp. 22 z w³asnymi modyfika-

cjami): 1) odsetek krów z EM = (³¹czna liczba krów z EM

w gospodarstwie × 100) : (œrednia liczba krów w gospo-

darstwie), 2) odsetek æwiartek z EM = (³¹czna liczba æwiar-

tek z EM w gospodarstwie × 100) : (œrednia liczba æwiar-

tek w gospodarstwie), 3) stosunek æwiartek do krów z EM

= (liczba æwiartek z EM) : (³¹czna liczba krów z EM). Ró¿-

nice miêdzy odsetkami wyizolowanych zarazków œrodo-

wiskowych obliczono testem proporcji u

0

(21).

Wyniki i omówienie

Œredni odsetek krów z zapaleniami œrodowiskowy-

mi (tab. 1) wynosi³ prawie 10%, jednak¿e badane go-

spodarstwa charakteryzowa³y siê du¿ym zró¿nicowa-

niem w tym zakresie. Najwy¿szy odsetek krów z EM

stwierdzono w gospodarstwie A, najni¿szy w gospo-

darstwie B. Ró¿nica miêdzy tymi gospodarstwami

wynosi³a ponad 13%. Jeszcze wiêksze zró¿nicowanie

miêdzy analizowanymi gospodarstwami wyst¹pi³o

w przypadku odsetka æwiartek zajêtych zapaleniem

œrodowiskowym, o czym œwiadczy wysoki wspó³czyn-

nik zmiennoœci (ok. 55%). Stosunek æwiartek do krów

z zapaleniami œrodowiskowymi (mo¿e przyj¹æ wartoœæ

miêdzy 4 a 1) wskazuje, ¿e z regu³y EM wystêpowa³o

u jednego zwierzêcia w jednej æwiartce. Jedynie w gos-

podarstwie C u jednej krowy, œrednio w dwu æwiart-

kach stwierdzano mastitis wywo³ane przez mikroor-

ganizmy œrodowiskowe.

Z danych przedstawionych w tab. 2 wynika, ¿e drob-

noustroje œrodowiskowe stwierdzono w ok. 17% pró-

bek mleka æwiartkowego pochodz¹cego z klinicznych

i podklinicznych przypadków mastitis. Spoœród pato-

genów œrodowiskowych najwiêkszy odsetek stanowi-

³y paciorkowce œrodowiskowe, których obecnoœæ wy-

kazano w po³owie próbek mleka zaka¿onego drobno-

ustrojami œrodowiskowymi. Bakterie z grupy coli oraz

grzyby izolowano w prawie identycznym (3,36%

o

w

t

s

r

a

d

o

p

s

o

G

M

E

z

w

ó

r

k

%

M

E

z

k

e

tr

a

i

w

æ

%

k

e

tr

a

i

w

æ

k

e

n

u

s

o

t

S

M

E

z

w

ó

r

k

o

d

A

3

3

,

7

1

2

7

,

5

2

3

,

1

B

1

3

1

,

4

3

0

,

1

0

0

,

1

C

0

0

,

2

1

0

5

,

6

6

1

,

2

D

1

7

,

3

1

8

5

,

4

3

3

,

1

E

2

5

,

0

1

8

2

,

3

5

2

,

1

F

1

3

3

,

7

0

1

,

2

4

1

,

1

G

1

5

0

,

7

5

1

,

2

2

2

,

1

H

1

0

2

,

8

1

4

,

2

8

1

,

1

I

1

0

0

,

8

2

4

,

2

2

1

,

1

.t

s

y

t

a

t

s

a

j

c

k

n

u

F

x

1

0

8

,

9

1

5

3

,

3

1

0

3

,

1

s

1

1

0

,

4

1

4

8

,

1

1

3

3

,

0

)

%

(

V

0

9

,

0

4

0

9

,

4

5

0

4

,

5

2

s

e

r

k

a

z

3

3

,

7

1

-

3

1

,

4

0

5

,

6

-

3

0

,

1

6

1

,

2

-

0

0

,

1

Tab. 1. Parametry œrodowiskowych zapaleñ wymienia (EM)

u krów z ró¿nych gospodarstw

Objaœnienie: V(%) – wspó³czynnik zmiennoœci

Medycyna Wet. 2006, 62 (2)

191

i 3,47%) odsetku, natomiast algi stwierdzono w 0,4%

próbek mleka.

Jak wynika z danych tab. 3, korelacja dodatnia wy-

stêpuje miêdzy odsetkiem æwiartek z mastitis o etio-

logii œrodowiskowej a odsetkiem krów z zapaleniami

œrodowiskowymi i miêdzy odsetkiem æwiartek z za-

paleniami œrodowiskowymi a stosunkiem æwiartek do

krów z zapaleniami wywo³anymi przez drobnoustroje

œrodowiskowe.

Zdaniem wielu autorów (3, 9-11, 14, 27; http://

www.ext.vt.edu/pubs/dairy/404-234.html), terapia an-

tybiotykowa (g³ównie w okresie zasuszenia) ograni-

czy³a do minimum wystêpowanie zapaleñ wymienia

wywo³anych przez patogeny zakaŸne (g³ównie Strep-

tocoocus agalactiae), ale równoczeœnie w sposób gwa³-

towny wp³ynê³a na wzrost liczby przypadków zaka-

¿eñ spowodowanych przez patogeny œrodowiskowe.

Wed³ug Bradley (3), g³ówn¹ przyczyn¹ klinicznych

zapaleñ wymienia w Wlk. Brytanii by³y w 1967 r. g³ów-

nie Stapylococcus aureus i Streptococcus agalactiae,

natomiast w 1998 r. Escherichia coli oraz paciorkow-

ce œrodowiskowe. Wyniki niniejszych badañ dotycz¹-

ce wystêpowania bakterii z grupy coli s¹ niemal iden-

tyczne z uzyskanymi przez Zecconi i wsp. (28).

Zaka¿enia wymienia œrodowiskowymi patogenami

wystêpuj¹ czêsto (8; http://www.ext.vt.edu/pubs/dairy/

404-234.html) w stadach o niskiej liczbie komórek

somatycznych (LKS). W Wlk. Brytanii odsetek ferm

mlecznych, w których liczba komórek somatycznych

w mleku zbiorczym by³a wiêksza ni¿ 400 tys. zmniej-

szy³ siê w latach 1979-2001 z 63% do 3% (3). Przy-

padki mastitis u krów z nisk¹ LKS nale¿y wi¹zaæ tak-

¿e z faktem, ¿e gruczo³ mlekowy mo¿e siê broniæ przed

infekcj¹ dopiero wtedy, gdy liczba komórek przekra-

cza 1 mln/ml, a 90% komórek nale¿y do granulocy-

tów wieloj¹drzastych (19). Peeler i wsp. (22) stwier-

dzili, ¿e im wiêcej komórek somatycznych pojawia³o

siê w mleku u krów na miesi¹c przed wyst¹pieniem

mastitis clinica, tym objawy by³ l¿ejsze, a jeœli w mie-

si¹cu poprzedzaj¹cym wyst¹pienie klinicznej postaci

mastitis LKS nie wzrasta³a, to zapalenie mia³o z regu-

³y ciê¿ki przebieg. Badania przeprowadzone przez

Greena i wsp. (8) stadach, w których LKS w mleku

zbiorczym by³a niska, wykaza³y wiêksz¹ liczbê przy-

padków zapaleñ wymienia wywo³anych przez bakte-

rie z grupy coli ni¿ w stadach z wy¿sz¹ liczb¹ komó-

rek, co ich zdaniem wskazuje, ¿e niska liczba komó-

rek somatycznych mo¿e predysponowaæ do zapaleñ

wywo³anych przez E. coli.

Przedstawione wyniki badañ dotycz¹ce wystêpowa-

nia paciorkowców œrodowiskowych by³y wy¿sze ni¿

stwierdzili inni autorzy (6, 28). Wysoki odsetek krów

i æwiartek z infekcjami wymienia wywo³anymi przez

paciorkowce œrodowiskowe wykazali równie¿ Todhun-

der i wsp. (26). Wewn¹trzwymieniowa infekcja pacior-

kowcami œrodowiskowymi wystêpuje znacznie czêœ-

ciej u krów starszych ni¿ u pierwiastek czy krów w dru-

giej laktacji, a po³owa nowych zaka¿eñ gruczo³u mle-

kowego wywo³anych przez paciorkowce œrodowisko-

we ma miejsce w okresie zasuszenia (26). Leczenie

antybiotykami œrodowiskowych paciorkowcowych

zaka¿eñ wymienia wed³ug Cattell i wsp. (4) jest sku-

teczne i wskazane, zaœ zdaniem Guterbock i wsp. (10)

nie ma istotnych ró¿nic miêdzy leczeniem antybioty-

kami (grupa doœwiadczalna) a oksytocyn¹ (grupa kon-

trolna) tych zaka¿eñ. Z innych badañ (26) wynika, ¿e

eliminacja paciorkowcowych œrodowiskowych zaka-

¿eñ wymienia w 46% by³a spontaniczna, a w 33% spo-

wodowana antybiotykoterapi¹.

Zapalenia wymienia na tle grzybiczym stanowi¹ od

2% do 13% wszystkich przypadków mastitis (5, 13).

Choroba mo¿e powodowaæ nieraz znaczne straty z po-

wodu obni¿enia wydajnoœci mlecznej, zmian w struk-

turze tkanki gruczo³owej wymienia, a nawet œmierci

zwierzêcia (7, 13, 14). Wœród zwierz¹t najpowszech-

niejsz¹ chorob¹ wywo³an¹ przez algi jest prototekoza

gruczo³u mlekowego krów (16, 18). Zapalenie gruczo³u

mlekowego wywo³ane przez algi ma przebieg prze-

wlek³y i charakteryzuje siê wyj¹tkowym powiêksze-

niem zajêtej æwiartki (25). Uzyskane w niniejszych

badaniach wyniki w przypadku grzybów s¹ wy¿sze,

natomiast w przypadku alg ni¿sze ni¿ stwierdzane

przez innych autorów (6).

i

k

n

u

t

a

g

e

n

a

w

o

l

o

zi

y

W

a

b

z

c

i

L

w

ó

p

e

z

c

z

s

w

ó

p

e

z

c

z

s

%

h

c

i

k

t

s

y

z

s

w

%

a

k

e

l

m

k

e

b

ó

r

p

e

a

it

c

a

l

a

g

s

y

d

s

u

c

c

o

c

o

t

p

e

rt

S

*

*

)

6

1

(

2

6

6

9

,

8

1

1

2

,

3

s

ir

e

b

u

s

u

c

c

o

c

o

t

p

e

rt

S

)

0

1

(

5

5

2

8

,

6

1

5

8

,

2

.

p

s

s

u

c

c

o

c

o

t

p

e

rt

S

)

2

1

(

0

7

0

4

,

1

2

2

6

,

3

e

w

o

k

s

i

w

o

d

o

r

œ

.

c

a

p

m

e

z

a

R

)

8

3

(

7

6

1

1

7

0

,

1

5

a

5

6

,

8

d

il

o

c

.

E

)

1

3

(

0

4

3

2

,

2

1

7

0

,

2

il

o

c

y

p

u

r

g

z

e

ir

e

t

k

a

b

e

n

n

I

)

4

1

(

5

2

1

4

6

,

7

9

2

,

1

il

o

c

y

p

u

r

g

z

e

ir

e

t

k

a

b

m

e

z

a

R

)

5

4

(

5

6

7

8

,

9

1

b

6

3

,

3

e

*

*

y

b

y

z

r

G

)

7

4

(

7

6

8

4

,

0

2

b

7

4

,

3

e

*

*

*

i

g

l

A

)

8

(

8

1

4

4

,

2

c

1

4

,

0

f

m

e

z

a

R

)

8

3

1

(

7

2

3

0

0

1

5

9

,

6

1

M

E

z

w

ó

r

k

%

e

iz

d

a

t

s

w

k

e

tr

a

i

w

æ

%

e

iz

d

a

t

s

w

M

E

z

k

e

tr

a

i

w

æ

k

e

n

u

s

o

t

S

M

E

z

w

ó

r

k

o

d

M

E

z

w

ó

r

k

%

e

iz

d

a

t

s

w

*

8

8

,

0

5

4

,

0

*

M

E

z

k

e

tr

a

i

w

æ

%

e

iz

d

a

t

s

w

*

1

8

,

0

Tab. 2. Mikroorganizmy œrodowiskowe wyizolowane z 1929

próbek mleka æwiartkowego

Objaœnienia: * w nawiasach podano liczbê szczepów wyizolowa-

nych z klinicznych przypadków mastitis; ** dro¿d¿e z rodzaju

Candida i Trichosporon; *** Prototheca zopfii; a, b – odsetki

(w kolumnach) oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy

p £ 0,05

Tab. 3. Korelacje miêdzy odsetkami krów i æwiartek w sta-

dzie z zapaleniami œrodowiskowymi oraz stosunkiem liczby

przypadków EM do liczby krów z EM

Objaœnienie: * p £ 0,05

Medycyna Wet. 2006, 62 (2)

192

Zdaniem Bradley (3) patogeny œrodowiskowe po-

trafi¹ o wiele lepiej adaptowaæ siê do œrodowiska gru-

czo³u mlekowego ni¿ to wczeœniej s¹dzono, co stwa-

rza bezprecedensow¹ okazjê do badania mo¿liwoœci

adaptacji tych drobnoustrojów do zmieniaj¹cych siê

warunków œrodowiskowych.

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e tak¿e w na-

szym kraju œrodowiskowe zapalenia wymienia staj¹

siê nowym problemem i wyzwaniem dla lekarzy i ho-

dowców byd³a mlecznego.

Piœmiennictwo

1.Anon.: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2004, GUS, Warsza-

wa 2004, 64.

2.Barañski W., Zduñczyk S., Janowski T., De Kruif A., Opsomer G., Dewulf J.:

Program weterynaryjnej opieki nad stanem zdrowia w stadach krów mlecz-

nych. Medycyna Wet. 2005, 61, 14-18.

3.Bradley A. J.: Bovine mastitis: an evolving disease. Vet. J. 2002, 164, 116-

-128.

4.Cattell M. B., Dinsmore R. P., Belschner A. P., Carmen J., Goodell G.: Envi-

ronmental Gram-positive mastitis treatment: in vitro sensitivity and bacte-

riologic cure. J. Dairy Sci. 2001, 84, 2036-2043.

5.Costa E. O., Gandra C. R., Pires M. F., Coutinho S. D., Castilho W.,

Teixeira C. M.: Survey of bovine mycotic mastitis in dairy herds in the State

of Sao Paulo, Brazil. Mycopathologia 1993, 124, 13-17.

6.Costa E. O., Ribeiro A. R., Watanabe E. T., Melville P. A.: Infectious bovine

mastitis caused by environmental organisms. J. Vet. Med. B. 1998, 45,

65-71.

7.Gonzalez R. N.: Prototheca, Yeast and Bacillus Mastitis. National Mastitis

Council Ann. Meet. Proc., Nashville, Tennessee, USA 1996, s. 82-92.

8.Green M. J., Green L. E., Cripps P. J.: Low bulk milk somatic cell counts and

endotoxin-associated (toxic) mastitis. Vet. Rec. 1996, 138, 305-306.

9.Guerin-Faublee V., Tardy F., Bouveron C., Carret G.: Antimicrobial suscep-

tibility of Streptococcus species isolated from clinical mastitis in dairy cows.

Int. J. Antimicrob. Agents 2002, 19, 219-226.

10.Guterbock W. M., Van Eenennaam A. L., Anderson R. J., Gardner I. A.,

Cullor J. S., Holmberg C. A.: Efficacy of intramammary antibiotic therapy

for treatment of clinical mastitis caused by environmental pathogens. J. Dairy

Sci. 1993, 76, 3437-3444.

11.Hillerton J. E., Kliem K. E.: Effective treatment of Streptococcus uberis cli-

nical mastitis to minimize the use of antibiotics. J. Dairy Sci. 2002, 85, 1009-

-1014.

12.K³ossowska A., Malinowski E., KuŸma K.: Zale¿noœæ liczby komórek soma-

tycznych w mleku zatokowym krów z mastitis od bakteryjnego czynnika

etiologicznego. Medycyna Wet. 2005, 61, 53-57.

13.Krukowski H., Tietze M., Majewski T., Ró¿añski P.: Survey of yeast mastitis

in dairy herds of small-type farms in the Lublin region, Poland. Mycopatho-

logia 2001, 150, 5-7.

14.Krukowski H.: Wystêpowanie zapaleñ wymienia wywo³anych przez drobno-

ustroje œrodowiskowe u krów rasy holsztyñsko-fryzyjskiej i ich mieszañców.

Praca. hab., Wyd. AR, Lublin 2003.

15.Kurek C.: Zootechniczno-weterynaryjne wskazania higienicznej produkcji

mleka. Wyd. Lacpress, Warszawa 1988.

16.Litwiñczuk Z.: Perspektywy chowu byd³a w Polsce. Przegl. hod. 2004, 72,

nr 9, 21-25.

17.Malinowski E., K³ossowska A.: Diagnostyka zaka¿eñ wymienia. Wyd. PIWet.

Pu³awy 2002.

18.Malinowski E., Lassa H., K³ossowska A.: Isolation of Prototheca zopfii from

inflamed secretions of udders. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2002, 46, 295-299.

19.Malinowski E.: Komórki somatyczne mleka. Medycyna Wet. 2001, 57, 13-

-17.

20.Mroczek J. R., Molenda P.: Ocena poziomu produkcyjnoœci wybranych gos-

podarstw mlecznych z terenu województwa podkarpackiego. Przegl. hod.

2004, 72, nr 3, 13-14.

21.Niedokos E.: Zastosowanie rachunku prawdopodobieñstwa i statystyki ma-

tematycznej. AR Lublin 1984.

22.Peeler E. J., Green M. J., Fitzpatrick J. L., Green L. E.: Study of clinical

mastitis in British dairy herds with bulk milk somastic cell counts less than

150.000 cells/ml. Vet. Rec. 2002, 151, 170-176.

23.Sawa A., Piwczyñski D.: Czêstotliwoœæ wystêpowania krów z utrzymuj¹cym

siê niskim poziomem komórek somatycznych w mleku w laktacji pe³nej.

Medycyna Wet. 2003, 59, 630-633.

24.Schultze W. D.: Antibiotics in treatment of mastitis. ACS Symposium Ser.

No. 320, Agricultural uses of antibiotics. W. A. Moats (ed.), Beltsville 1986,

s. 23-33.

25.Spalton D. E.: Bovine mastitis caused by Prototheca zopfii: a cause study.

Vet. Rec. 1985, 116, 347-349.

26.Todhunder D. A., Smith K. L., Hogan J. S.: Environmental streptococcal in-

tramammary infections of the bovine mammary gland. J. Dairy Sci. 1995,

78, 2366-2374.

27.Watts J. L.: Etiological agents of bovine mastitis. Vet. Microbiol. 1988, 16,

41-66.

28.Zecconi A., Piccini R., Fox L. K.: Epidemiological study of non-contagious

intramammary infections in nine commercial dairy herds following a Sta-

phylococcus aureus control programme. J. Vet. Med. B 2004, 51, 333-336.

29.Ziemiñski R.: 25 lat doskonalenia krajowego byd³a ras¹ holsztyñsko-fryzyj-

sk¹. Przegl. hod. 1998, 66, nr 12, 12-13.

Adres: dr hab. Henryk Krukowski, ul. Królowej Jadwigi 2/14, 20-282

Lublin; email: [e-mail]