34

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

Joanna Kostecka

EDUKACYJNE ZNACZENIE POJÊCIA ŒWIADCZENIE

EKOSYSTEMÓW DLA OCHRONY AWIFAUNY MIAST

Streszczenie. W pracy opisano wprowadzane od niedawna przez przyrodników i adaptowane

przez ekonomistów zrównowa¿onego rozwoju pojêcie: œwiadczenia (us³ugi) ekosystemu. Podkre-

œlono spo³eczne znaczenie edukacji na temat pozamaterialnej i ekonomicznej wartoœci ró¿norodnoœci

biologicznej, pokazuj¹c jak istotne jest to dla adekwatnego systemu zarz¹dzania wykorzystaniem

i ochron¹ ekosystemów w tym urbicenoz. Zbadano œwiadomoœæ znaczenia ptaków w urbicenozie

i sympatiê dla nich (na przyk³adzie jerzyków i jaskó³ek) oraz rozwa¿ono znaczenie obywatelskiej

kultury przyrodniczej.

WSTÊP

Kapita³ natury i pojêcie „œwiadczenia ekosystemów” (ecosystem services) na rzecz

organizmów ¿ywych odkrywane s¹ w nowym œwietle, jako odpowiedzialne tak¿e za

dobrostan cz³owieka [Constanza i in. 1997].

Ró¿norodnoœæ biologiczna ekosystemów to ogromne bogactwo, które stanowi

podstawê ¿ycia i dobrobytu ca³ej ludzkoœci. Coraz wiêcej uczonych wyra¿a wiêc prze-

konanie, ¿e ludzie musz¹ zmieniæ swój stosunek do natury, poniewa¿ dalsze antropo-

genne obci¹¿anie biosfery prowadzi do za³amania siê stanu jej równowagi (bardzo istot-

nego dla cz³owieka a znacznie mniej dla ewoluuj¹cej od ponad 3 miliardów lat przyro-

dy) i ograniczy mo¿liwoœci korzystania ze œwiadczeñ ekosystemów dla cz³owieka.

Do œwiadczeñ ekosystemów zaliczane s¹ takie walory, si³y i procesy przyrodnicze

oraz efekty ich funkcjonowania, które dostarczaj¹ niezbêdnych do ¿ycia i rozwoju ludzi

„wartoœci pozamaterialnych” (tak¿e niezbêdnych do przebiegu gospodarczych proce-

sów wytwórczych). We wspó³czesnej literaturze funkcjonuje ju¿ kilka definicji œwiad-

czeñ / us³ug ekosystemów / œrodowiska (ecosystem services). Obok Constanza i in.

[1997], przytoczyæ mo¿na definicjê O.E. Wilsona [za Poskrobko 2010], który pod

pojêciem us³ugi ekosystemu rozumia³ dostarczanie przez biosferê materii, energii i in-

formacji potrzebnych do ¿ycia cz³owieka. Wyodrêbni³: regulowanie atmosfery i klima-

tu, oczyszczanie i magazynowanie wody pitnej, wytwarzanie i wzbogacanie gleby, pod-

trzymywanie obiegu substancji od¿ywczych, detoksykacjê i utylizacjê odpadów, zapy-

lanie roœlin uprawnych.

Klasyfikacja milenijna [Millenium Ekosystem Assessment] wyró¿nia 4 grupy us³ug /

œwiadczeñ ekosystemowych: (1) zasobowe: woda, ¿ywnoœæ, w³ókna, paliwo, zasoby

Joanna KOSTECKA – Zak³ad Biologicznych Podstaw Rolnictwa i Edukacji Œrodowiskowej,

Wydzia³ Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski.

35

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

genetyczne, substancje lecznicze i materia³y zdobnicze; (2) kulturowe, czyli niemate-

rialne korzyœci osi¹gane dziêki przyrodzie; wp³yw œrodowiska na zró¿nicowanie kultu-

rowe i poczucie przynale¿noœci terytorialnej na postrzeganie dziedzictwa przyrodniczo-

kulturowego, wp³yw na edukacjê, inspiracjê twórcz¹ i zmys³ artystyczny oraz us³ugi

wypoczynku i rekreacji; (3) regulacyjne przynosz¹ce korzyœci z regulacji uk³adów przy-

rodniczych takich, jak: samoczynna regulacja jakoœci powietrza, przep³ywu wód po-

wierzchniowych i podziemnych, samooczyszczanie siê wód, rozk³ad odpadów, zapy-

lanie; i (4) wspieraj¹ce, niezbêdne przy œwiadczeniu innych us³ug takie, jak: fotosynte-

za, tworzenie siê gleb, kr¹¿enie wody i substancji od¿ywczych w przyrodzie.

Próbê okreœlenia œwiadczeñ ekosystemów w relacji œrodowisko«cz³owiek podej-

muj¹ tak¿e Kasprzak i Raszka [2010], przyjmuj¹c, ¿e relacja ta mo¿e polegaæ na daniu

czegoœ (dare), czynieniu coœ (facere), nieczynieniu czegoœ (non facere), znoszeniu

czegoœ (pati).

Wed³ug Poskrobki [2010] w pierwszym rzêdzie nale¿y wyraŸnie rozgraniczyæ za-

kres pojêciowy zasobów naturalnych i us³ug (œwiadczeñ) œrodowiska. Pojêcie zasoby

naturalne ukszta³towa³o siê bowiem historycznie w naukach ekonomicznych i obecnie

nie ma uzasadnionego powodu do jego redefinicji. Nale¿y wiêc w tym zakresie jedynie

skupiæ siê nad rozwijaniem pro-œrodowiskowych instrumentów sterowania procesami

pozyskiwania, przetwarzania i wykorzystania zasobów.

Œwiadczenia (us³ugi) œrodowiska s¹ pojêciem nowym, wprowadzonym przez przy-

rodników. Musz¹ go wiêc do powszechnego rozumienia i u¿ywania zaadaptowaæ tak¿e

i inni specjaliœci; w tym ekonomiœci, pilnie opracowuj¹c adekwatny system zarz¹dzania

wykorzystaniem i ochron¹ œrodowiska i us³ug ekosystemowych. Wed³ug Poskrobki

[2010] potrzeba taka wynika z faktu, ¿e w procesach gospodarowania, cz³owiek (spo-

³eczeñstwo) jednoczeœnie wykorzystuje zasoby naturalne oraz si³y przyrody, procesy

przyrodnicze i walory œrodowiska, jednak¿e w rachunku ekonomicznym uwzglêdnia-

nia tylko zasoby.

Przy takim spojrzeniu na rachunek kosztów i dochodów zaniedbywane s¹ podsta-

wowe dynamiczne zjawiska biologiczne dziêki którym przyroda jest w stanie odtwa-

rzaæ zasoby i oferowaæ us³ugi (œwiadczenia) ekosystemów wa¿ne z punktu widzenia

cz³owieka.

POWOLNA ZMIANA SPOSOBU POSTRZEGANIA ŒWIADCZEÑ

(US£UG) EKOSYSTEMOWYCH

W ekonomii zrównowa¿onego rozwoju przyjmuje siê, ¿e œrodowisko dostarcza

cz³owiekowi surowców, gotowych produktów, energii i œwiadczeñ [Mizgajski, Stêp-

niewska 2009]. Wszystko to mo¿e byæ wykorzystywane zarówno bezpoœrednio w tak

zwanym metabolizmie podstawowym miêdzy œrodowiskiem a cz³owiekiem jako ele-

mentem przyrody i poœrednio w dzia³alnoœci gospodarczej. Nie ma jednak prostej rela-

cji miêdzy tym co w ekonomii nazywamy zasobem, a tym co w nauce o œrodowisku

nazywamy œwiadczeniem lub us³ug¹ [Poskrobko 2010, Kasprzak, Raszka 2010]. Przy-

k³adowo wykorzystanie si³y wody lub si³y wiatru mo¿na okreœliæ jako wykorzystanie

36

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

si³ przyrody do celów gospodarczych a nie us³ugê œrodowiska. Jednoczeœnie jednak

si³a wiatru s³u¿y do zapylania wielu roœlin wiatropylnych, uprawianych przez cz³owieka

na plantacjach, co mo¿na ju¿ okreœliæ jako niewycenione œwiadczenie ekosystemu (gdyby

nie by³o wiatru cz³owiek musia³by bowiem wynaleŸæ i zastosowaæ sztuczny sposób

zapylania, co wi¹za³oby siê z poniesieniem okreœlonych kosztów).

Zanim gospodarcze korzystanie z zasobów œrodowiska nie przekszta³ca³o drastycznie

naturalnych procesów œwiadczenia us³ug niezbêdnych do ¿ycia i rozwoju cz³owieka,

mog³y one pozostawaæ poza zainteresowaniem analizy ekonomicznej. Obecnie, wobec

spowodowanej antropopresj¹ ekstynkcji gatunków i degradacji ró¿norodnoœci biolo-

gicznej, bêd¹cej podstaw¹ tych œwiadczeñ, istnieje pilna koniecznoœæ aby i one sta³y siê

przedmiotem badañ nauk ekonomicznych poszukuj¹cych sposobu ich wyceny. Istnieje

tak¿e pilna koniecznoœæ aby problematyka ta by³a dostrzegana i rozumiana przez prze-

ciêtnego cz³owieka, bo tak¿e od jego przemyœlanych, codziennych wyborów zale¿y

utrzymanie pe³nej gamy wspomnianych œwiadczeñ.

Przyk³adów spo³ecznej akceptacji dla nowego spojrzenia na œwiadczenia ekosyste-

mów jest coraz wiêcej. Przekonuj¹ one tak¿e do popierania ró¿nych form retardacji

(spowalniania) przekszta³cania zasobów przyrody, a przez to tak¿e powstrzymania de-

strukcji funkcji ekosystemów, wykazuj¹c, ¿e dba³oœæ o ekosystemy jest dzia³aniem

op³acalnym [Kostecka 2008, 2010].

Udowodniono to spektakularnie w Nowym Jorku, gdy obni¿eniu poni¿ej standar-

dów przyjêtych przez Environmental Protection Agency uleg³a jakoœæ wody pitnej do-

starczanej obywatelom miasta [Chichilnisky, Heal 1998]. W³adze lokalne rozwa¿a³y

dwa rozwi¹zania sytuacji: (1) tradycyjne zaufanie dla inwestycji technicznej (i w kon-

sekwencji budowa nowej, wydajniejszej stacji uzdatniania wody – koszt 6–8 mld $ oraz

300 mln $/rok na bie¿¹ce koszty obs³ugi) i (2) nowatorskie zaufanie dla inwestycji

w naturê, czyli œwiadczenie ekosystemowe (koszt 1,5 mld USD). W³adze Nowego

Jorku, reprezentuj¹c innowacyjne spojrzenie na rzeczywistoœæ, wybra³y inwestycjê

w naturê – udowadniaj¹c, ¿e inwestycja w renaturyzacjê zanieczyszczonego dzia³u

wodnego Catskill, sk¹d Nowy York pobiera³ wodê ma strategiczny sens. W tym przy-

padku dokonano zakupu ziemi w obszarze dzia³u wodnego Catskill i ustanowiono tam

strefê chronion¹. Poprawiono tak¿e efektywnoœæ istniej¹cych oczyszczalni œcieków,

co skutecznie zmniejszy³o obci¹¿enie wspomnianego dzia³u wodnego przez pestycydy,

nawozy i œcieki, wobec czego poprawi³y siê naturalne mo¿liwoœci jego samooczysz-

czania. Nast¹pi³ ponowny wzrost adsorpcji i filtracji zanieczyszczeñ w glebie przez

systemy korzeniowe roœlin i mikroorganizmy, które by³y w stanie odt¹d ponownie aku-

mulowaæ i neutralizowaæ pojawiaj¹ce siê substancje toksyczne. Podjête dzia³ania oka-

za³y siê skuteczne i znacznie tañsze. Wykazano tym samym wiêksz¹ op³acalnoœæ

inwestycji w œwiadczenie ekosystemowe ni¿ w fizyczne przekszta³canie ekosyste-

mu w postaci budowy kolejnej infrastruktury technicznej.

Do podobnego sposobu myœlenia odwo³uje siê kolejne Case study: „Ponowne za-

lesienie Kana³u Panamskiego”, wywo³ane przez kalkulacje firm ubezpieczeniowych.

W kanale Panamskim du¿e przedsiêbiorstwa ¿eglugowe finansuj¹ obecnie zaplanowa-

ny na 25 lat projekt odtworzenia ekosystemów leœnych na 80-kilometrowym odcinku

Kana³u Panamskiego. Kana³ ten jest najpopularniejsz¹ tras¹ ¿eglugow¹ ³¹cz¹c¹ Atlantyk

37

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

z Pacyfikiem, jednak korzystanie z niego jest w coraz bardziej utrudnione z uwagi na

powodzie, nieregularne zaopatrzenie w wodê i silne zamulenie wynikaj¹ce z wylesienia

okolicznych terenów. W obecnej sytuacji stanu œrodowiska, koszty utrzymania kana³u

rosn¹ i istnieje coraz wiêksze ryzyko, ¿e bêdzie trzeba go zamkn¹æ. W opisanej sytu-

acji, przedsiêbiorstwa ¿eglugowe zmuszone by³y p³aciæ coraz wiêksze sk³adki ubezpie-

czeniowe, do momentu gdy ForestRe – specjalistyczna firma zajmuj¹ca siê ryzykiem

zwi¹zanym z lasami – nie nak³oni³a ich do sfinansowania odtwarzania œwiadczeñ eko-

systemu leœnego. Za zalety takiego rozwi¹zania uwa¿a siê zmniejszenie erozji i bardziej

kontrolowany nap³yw s³odkiej wody do kana³u, co zmniejszy tak¿e ryzyko ubezpiecze-

niowe i pozwoli firmom ¿eglugowym na p³acenie mniejszych sk³adek ubezpieczenio-

wych [Wspólnoty Europejskie 2008].

Nale¿y zdaæ sobie sprawê, ¿e obecna umiejêtnoœæ dokonania oceny i wyceny ko-

rzyœci p³yn¹cych ze œwiadczeñ ekosystemów lub kosztów wynikaj¹cych z ich utraty

jest ograniczona brakiem informacji na wielu poziomach. Mo¿liwe te¿, ¿e nigdy nie

bêdziemy mogli oceniæ ich pe³nego zakresu. Dokonywanie wyceny mo¿liwe bêdzie

jedynie dla tej czêœci œwiadczeñ, dla których ekologiczne „funkcje produkcyjne” s¹

rozumiane i na których temat dostêpne s¹ wystarczaj¹ce dane. Musimy jednak zrozu-

mieæ, ¿e aby korzystaæ ze œwiadczeñ ekosystemów w przysz³oœci, musimy spowolniæ

ich przekszta³canie (upraszczanie). Mo¿e to wymagaæ od wszystkich ludzi du¿ych

nak³adów finansowych, tak jak w przypadku projektu ograniczania rozszerzania siê

negatywnego wp³ywu Sachary, poprzez jej obsadzenie pasem lasu o d³ugoœci 15 tys.

km i szerokoœci 15 km (odtwarzane œwiadczenie fitomelioracyjne).

Podobny sposób myœlenia w zakresie rozwi¹zywania wszystkich problemów go-

spodarczo- œrodowiskowo- spo³ecznych nale¿y budowaæ tak¿e w warunkach polskich.

Z ma³ych fragmentów wiedzy, wysi³ku i kultury powstaj¹ bowiem wielkie systemy.

Wydaje siê, ¿e drobnym, choæ bardzo wa¿nym, fragmentem rozumienia œwiadczeñ

ekosystemów miejskich mo¿e byæ rozumienie i wspieranie roli ptaków w tym œrodowi-

sku. Dlatego celem obecnej publikacji, obok zaprezentowania pojêcia œwiadczenie eko-

systemu, by³o zbadanie stosunku do je¿yków i jaskó³ek, jako przyk³adowych gatunków

ptaków synantropijnych, zanikaj¹cych w wielu blokowiskach po procesach termo-

modernizacyjnych, a bior¹cych istotny udzia³ w œwiadczeniach uproszczonych eko-

systemów blokowisk.

MATERIA£ I METODY

Badania wykonano metod¹ ankietow¹. Kwestionariusz ankiety (skierowany do

losowo wybranej, 60 osobowej grupy mieszkañców osiedli – blokowisk Nowe Mia-

sto i Baranówka w Rzeszowie) zawiera³ 7 pytañ weryfikuj¹cych postawione hipotezy

(rab. 1).

Wyniki ankiety analizowano z zastosowaniem arkusza kalkulacyjnego Excel i za-

prezentowano w procentach.

38

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

OMÓWIENIE WYNIKÓW ANKIETY

Badani respondenci deklarowali brak rozumienia pojêcia „œwiadczenia ekosyste-

mów” (72%). Dopasowanie gatunku ptaka do wskazywanego fragmentu jego funk-

cji pe³nionej w ekosystemie, nie sprawia³o jednak trudnoœci. Zdecydowana wiêkszoœæ

badanych wiedzia³a, ¿e nie kuku³ka i nie skowronek, a pustu³ka ogranicza w mieœcie

liczebnoœæ gryzoni, a komarów i much – jerzyki (a nie bocian bia³y i pelikan) (odpo-

wiednio 77% wyborów dla pustu³ki i 73% dla jerzyków). Rolê ptaków w ekosyste-

mach oceniano najczêœciej (58%) jako bardzo du¿¹, du¿¹ (37%) i najrzadziej jako

¿adn¹ (5%).

Ptaki drapie¿ne nadal czêsto kojarzone s¹ przez spo³eczeñstwo negatywnie [Kepel

2010]. Ankietowani ocenili ich rolê w ekosystemach trafnie. Na wskazanie, ¿e brak

ptaków drapie¿nych mia³by negatywne znaczenie, zdecydowa³o siê 80% responden-

tów. To wa¿ne, bo jeszcze do niedawna ptaki drapie¿ne zabijano w „obronie atakowa-

nych ofiar”, co przyczynia³o siê do zaburzania równowagi. Ankietowani (dysponuj¹c

mo¿liwoœci¹ wielokrotnego wyboru) wykazali siê stosunkowo s³ab¹ znajomoœci¹ zada-

nia ptaków w ekosystemach; najwiêcej wskazañ uzyska³a funkcja zwalczanie szkodni-

ków, a wszystkie pozosta³e wybory wa¿nych funkcji ptaków by³y dokonywane znacz-

nie poni¿ej 50% (tab. 2).

Powy¿szy wynik ankiety wskazuje, ¿e badani nie widz¹ roli ptaków systemo-

wo. Funkcj¹ utrwalon¹ w ich œwiadomoœci jest zaledwie ta o charakterze zasobo-

wym (ptaki s¹ Ÿród³em pokarmu i materia³ów zdobniczych). Wiêkszoœæ badanych

nie zauwa¿a niematerialnych funkcji o charakterze kulturowym, regulacyjnym i wspie-

raj¹cym.

Kolejna hipoteza zak³ada³a rozumienie potrzeby wywieszania budek lêgowych dla

jerzyków w kontekœcie wspomagania zanikaj¹cej ró¿norodnoœci awifauny w blokowi-

skach i jej znaczenia. Na pytanie: „Czy wiesz, ¿e na blokach mieszkalnych mog¹ byæ

umieszczane budki lêgowe dla jerzyków?” uzyskano zaledwie 23% odpowiedzi „tak”,

Tabela 1. Hipotezy i pytania weryfikuj¹ce

+LSRWH]D

3\WDQLHZHU\ILNXM FH

%DGDQL]QDM WHUPLQ ZLDGF]HQLD

HNRV\WHPyZLUR]SR]QDM URO SWDNyZ

ZHNRV\VWHPDFK

&]\UR]XPLHV]SRM FLH ZLDGF]HQLDHNRV\VWHPyZ"

-DN URO RGJU\ZDM SWDNLZHNRV\VWHPLH"

-DNLH]QDF]HQLHGODHNRV\VWHPyZPLDáE\EUDNSWDNyZ

GUDSLH Q\FK"

-DNLH]DGDQLDSHáQL SWDNLGODHNRV\VWHPXZQDV]\P

NOLPDFLH"

%DGDQLUR]XPLHM SRWU]HE

Z\ZLHV]DQLDEXGHNO JRZ\FK

&]\ZLHV] HQDEORNDFKPR QDZ\ZLHVLüEXGNLO JRZHGOD

MHU]\NyZ"

&]\MHVWH VNáRQQ\]DZLHVLüWDN EXGN QDVZRLPEDONRQLH

SRPLPR HR]QDF]DWRGRGDWNRZHVSU] WDQLH"

$QNLHWRZDQLOXEL SWDNLZVZRLP

RWRF]HQLX

.WyU\PVWZLHUG]HQLHPVFKDUDNWHU\]XMHV]MDVNyáNLRNQyZNL"

39

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

a jedynie po³owa respondentów (53%) stwierdzi³a w dalszej czêœci ankiety, ¿e by³aby

sk³onna zawiesiæ tak¹ budkê na balkonie, mimo, i¿ oznacza³oby to dodatkowe sprz¹ta-

nie tego balkonu. Podobne wyniki uzyskali Dubiel i in. [2010], badaj¹c mieszkañców

Stalowej Woli (46%). Ci ankietowani, którzy maj¹ okazjê posiadaæ gniazdo jaskó³ek lub

jerzyków na balkonie lub w okolicy, podkreœlali natomiast ich udzia³ w œwiadczeniu

regulacyjnym (skuteczna kontrola komarów i much).

Pytanie „Którym stwierdzeniem scharakteryzujesz jaskó³ki oknówki?” sprawdza³o

hipotezê trzeci¹ (tab. 1). Stwierdzenie, ¿e jaskó³ki brudz¹ okna, by³o najbardziej istotne

dla 35% respondentów (tab. 3). Dubiel i in. [2010] identyfikuj¹ tu grupê 31% ankieto-

wanych, zapewne przeciwników wprowadzania budek lêgowych dla ptaków na osie-

dlach, z tego powodu.

Analiza zebranego materia³u ankietowego wskazuje, ¿e wiêkszoœæ ankietowanych

rzeszowian nie zauwa¿a i nie rozumie pojêcia œwiadczenie ekosystemów. Nieciekawie

przedstawia siê tak¿e odniesienie do spraw praktycznych; potrzebê i chêæ zawieszania

budek lêgowych dla ptaków widzia³o tylko 58% respondentów, a jaskó³ki oknówki lubi

tylko 30% respondentów.

Tabela 2. Pytanie: Jakie zadania pe³ni¹ ptaki w œwiadczeniach ekosystemów w naszym klimacie?

/S

2GSRZLHG

/LF]EDZVND]D >@

6 UyGáHPSRNDUPXLPDWHULDáyZ]GREQLF]\FK

0DM ]QDF]HQLHNXOWXURWZyUF]HLGXFKRZH

0DM ZSá\ZQDXVáXJLZ\SRF]\QNXLUHNUHDFML

:\U F]DM F]áRZLHNDZ]ZDOF]DQLXV]NRGQLNyZ

%LRU XG]LDáZUR]VLHZDQLXQDVLRQ

%LRU XG]LDáZUHJXODFMLSRZL ]D PL G]\JDWXQNDPL

0DM ZSá\ZQDSRSUDZ GREURVWDQXOXG]L

8F]HVWQLF] ZNU HQLXSLHUZLDVWNyZ

/S

2GSRZLHG

/LF]EDZVND]D >@

%UXG] RNQD

=MDGDM GX HLOR FLRZDGyZ

3RZRGXM KDáDV

/XEL MHGDM QDPLDVWN NRQWDNWX]QDWXU

Tabela 3. Pytanie: Którym stwierdzeniem scharakteryzujesz jaskó³ki oknówki?

40

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

PTAKI W ŒWIADCZENIACH URBICENOZ

Ptaki (Aves, Vertebrata, Chordata) odgrywaj¹ wielop³aszczyznow¹ rolê ekologiczn¹,

spo³eczn¹ i ekonomiczn¹ i przyczyniaj¹ siê do istotnego zakresu œwiadczeñ ekosyste-

mów. Wynika to z faktu, ¿e zamieszkuj¹ wiele rodzajów biotopów. Podczas gdy niektó-

re uniwersalne gatunki przystosowa³y siê do ró¿norodnych warunków œrodowisko-

wych, inne wyspecjalizowa³y siê do ¿ycia w okreœlonych habitatach i do od¿ywiania

siê szczególnym pokarmem. Jak podaje Demel [1969], nawet w granicach poszczegól-

nych biotopów, jak np. w lesie, ptaki zajmuj¹ zró¿nicowane nisze ekologiczne. Czêœæ

gatunków od¿ywia siê w ró¿nych strefach koron drzew, inne pod nimi, jeszcze inne na

ziemi lasu. Ptaki urbicenozy, unikaj¹c konkurencji, wybieraj¹ g³ównie ró¿ne nisze, gdy¿

w mieœcie mog¹ korzystaæ nie tylko z obfitoœci owadów czy owoców, ale przede

wszystkim z resztek ze sto³u cz³owieka. Ptaki drapie¿ne w mieœcie mog³y wyspecjali-

zowaæ siê w polowaniu na inne ptaki lub ssaki, kawki np. s¹ specjalistami w od¿ywia-

niu siê padlin¹. W trudnych warunkach urbicenozy rolê w rozsiewaniu nasion odgry-

waj¹ nie tylko owoco¿erne gatunki. Ogromnie pomocnym dla wielu roœlin œwiadcze-

niem jest tak¿e bierne przenoszenie ich diaspor przyczepionych do piór lub nóg ptaków.

Warto podkreœliæ, ¿e ptaki towarzysz¹ cz³owiekowi „od zawsze” i zak³adaj¹ gniaz-

da w jego towarzystwie. S¹ dla cz³owieka Ÿród³em pokarmu i materia³ów zdobniczych,

maj¹ znaczenie kulturotwórcze i duchowe, maj¹ wp³yw na us³ugi wypoczynku i rekre-

acji, wyrêczaj¹ cz³owieka w zwalczaniu szkodników, bior¹ udzia³ w rozsiewaniu na-

sion, bior¹ udzia³ w regulacji powi¹zañ miêdzy gatunkami, uczestnicz¹ w kr¹¿eniu pier-

wiastków – maj¹ wiêc wp³yw na poprawê dobrostanu ludzi.

Ich s¹siedztwo sprawia k³opoty dopiero od niedawna, wobec wzmo¿onej moderni-

zacji budownictwa. Fakt ten jest wiêc problemem nie tylko budowniczych i zarz¹dców

domów ale tak¿e instytucji powo³anych do ochrony œrodowiska.

W Warszawie np. budynki s³u¿¹ jako miejsca lêgowe (tzn. do zbudowania gniazda

i wychowania w nim potomstwa) g³ównie: kawce, jerzykowi, jaskó³ce oknówce, wró-

blowi, szpakowi, pustu³ce i go³êbiowi miejskiemu. £atwo zauwa¿yæ, ¿e ka¿dy z tych

ptaków ma inne zwyczaje co do sposobu i miejsca gnie¿d¿enia siê. Jaskó³ka oknówka

przylepia swoje gniazda do zewnêtrznych œcian domów, go³¹b gnieŸdzi siê g³ównie na

strychach – gdy ma do nich dostêp przez okienka, tak¿e w loggiach oraz w niszach

elewacji. Pozosta³e gatunki najczêœciej gnie¿d¿¹ siê w niedostêpnych dla ludzi, pu-

stych przestrzeniach miêdzy dachem a stropem górnej kondygnacji, oddzielonych od

u¿ytkowej czêœci budynku. Kawki buduj¹ gniazda w kominach, a wróble za rynnami

i w szczelinach elewacji [Luniak 2010].

Ptaki, które w lecie widzimy wysoko na niebie nad blokowiskami to g³ównie jerzy-

ki. Jaskó³ki na ogó³ lataj¹ ni¿ej, co wynika zarówno z ich morfologii i sposobu przysto-

sowania do lotu jak i miejsca gniazdowania (lataj¹ na ogó³ w bliskiej okolicy kolonijnych

miejsc lêgowych tak¿e przy oknach blokowisk). Jerzyki prowadz¹ prawie wy³¹cznie

napowietrzny tryb ¿ycia, nawet materia³ do budowy gniazda zbieraj¹ w locie. Jerzyki

przebywaj¹ u nas krótko – zwykle od maja do po³owy sierpnia, jaskó³ki oknówki od

po³owy kwietnia do koñca wrzeœnia; wyprowadzaj¹c zwykle w tym czasie dwa lêgi

41

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

[6,7]. Jaskó³kê oknówkê od jerzyka tak¿e ³atwo odró¿niæ po wyraŸnie bia³ym upierze-

niu na spodzie cia³a i nasadzie ogona.

Analiza wielu opracowañ o charakterze socjologicznym wskazuje, ¿e Polakom bli¿-

sza jest kultura humanistyczna ni¿ przyrodnicza. O ile wstydem jest nie znaæ wydarzeñ

historycznych i nazwisk znanych aktorów czy pisarzy, o tyle nikt siê nie wstydzi, ¿e nie

umie odró¿niæ p³aza od gada, sosny od œwierka czy zauwa¿aæ i opowiadaæ o znaczeniu

ró¿norodnoœci biologicznej. Mo¿e to mieæ niestety istotne znaczenie dla realizacji stra-

tegii zrównowa¿onego rozwoju wzmacniaj¹cej szanse przetrwania cz³owieka na Ziemi

w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej.

Wspomniana kondycja fizyczna i psychiczna ma œcis³y zwi¹zek z ró¿norodnoœci¹

biologiczn¹ i omawianymi œwiadczeniami ekosystemów [Kalinowska 2002]. Nale¿y

wiêc podkreœliæ, ¿e zharmonizowanie ekonomicznego i przyrodniczego podejœcia do

przyrody, przeniesione na p³aszczyznê pilnej edukacji spo³eczeñstwa i kszta³towania

jego kultury przyrodniczej, bêdzie stanowi³o istotny impuls dla rozstrzygniêæ w pro-

œrodowiskowym (i pro- homo sapiens) zarz¹dzaniu œrodowiskiem.

Rok 2010 zosta³ uznany za miêdzynarodowy rok ró¿norodnoœci biologicznej [An-

drzejewski 2007, Weigle 2007], a przeprowadzona ankieta wskazuje, ¿e dalsze dzia³a-

nia edukacyjne prowadz¹ce do wiêkszej praktycznej przyjaŸni z ptakami trzeba wspie-

raæ. Troska o ptaki wpisuje siê w szeroko pojêt¹ edukacjê w zakresie ekologicznych

podstaw zrównowa¿onego rozwoju [Kie³czowski, Dobrzyñska 2009].

WNIOSKI

1. Problem zauwa¿ania i rozumienia us³ug (œwiadczeñ) œrodowiska dla cz³owieka jest

zwi¹zany z promowaniem bioró¿norodnoœci. Wymaga nie tylko pilnego upowszech-

niania w œwiadomoœci i kulturze spo³ecznej, ale tak¿e dalszej dyskusji i porozumie-

nia uczonych, bez czego trudno bêdzie zaprojektowaæ i wdro¿yæ dobre instrumenty

sterowania u¿ytkowaniem i ochron¹ tych œwiadczeñ.

2. We wspomnianym zakresie, zrozumienie przyczyn i wspieranie przez przeciêtnego

cz³owieka udzia³u ró¿nych gatunków ptaków w œwiadczeniach ekosystemów miej-

skich ma ogromne znaczenie.

PIŒMIENNICTWO

1. Andrzejewski R. 2007. Ró¿norodnoœæ biologiczna. Dlaczego chroniæ? W: A. Kalinowska,

W. Lenart (red.). Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony œrodowiska. Uniwersyteckie

Centrum Badañ nad Œrodowiskiem Przyrodniczym: 67–72.

2. Chichilnisky G., Heal G. 1998. Economic returns from the biosphere, Nature, nr. 391:

629–630.

3. Constanza R., d’Arge R., de Groot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem

S., O’Neill R.V., Paruelo J., Baskin R.G., Sutton P., van den Belt M. 1997. The value of the

world’s ecosystem services and natural capital. NATURE.VOL 387: 253–260.

42

In¿ynieria Ekologiczna Nr 22, 2010

4. Demel K. 1969. Zwierzê i jego œrodowisko. Warszawa. PWN.

5. Dubiel K., Ptaszek A., Baran P., Brzózan K., Markiewicz J. 2010. Diagnoza wybranych

aspektów znajomoœci fauny ptaków i stosunku do nich u mieszkañców Stalowej Woli.

„Homo naturalis. Cz³owiek, przyroda, przestrzeñ w myœl rozwoju zrównowa¿onego”, Ofi-

cyna Wydawnicza PWr.

6. Jaskó³ka oknówka: [http://pl.wikipedia.org/wiki/Jask%C3%B3%C5%82ka_okn%C3%B3wka]

7. Jerzyk: [http://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzyk].

8. Kalinowska A. 2002. Ekologia wybór na nowe stulecie. Mikron, Stare Babice.

9. Kasprzak K., Raszka B. 2010. Œwiadczenia œrodowiska przyrodniczego w planowaniu prze-

strzennym na obszarach chronionych. Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok, 1 (37): 124–133.

10. Kepel A. 2002. Senatorzy proponuj¹ „redukcjê” ptaków drapie¿nych. [http://www.sala-

mandra, sylaba.pl/magazyn/b13a10.html; 20.06.2010].

11. Kie³czewski D., Dobrzyñska D. 2009. Ekologiczne problemy zrównowa¿onego rozwoju.

Wy¿sza Szko³a Ekonomiczna w Bia³ymstoku.

12. Kostecka J. 2008. Ocena akceptacji pojêcia retardacja w œwiadomoœci wybranych grup

studentów, Zeszyty Naukowe P³d.-Wsch. Oddzia³u PTIE i PTG w Rzeszowie, 10: 61–69.

13. Kostecka J. 2010. Retardacja przekszta³cania zasobów przyrodniczych jako element zrów-

nowa¿onego rozwoju. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.

242: 27–49.

14. Luniak M. 2010. Ptaki w budynkach [http://www.pwg.otop.org.pl/pdf/ptakiwbudyn-

kach.pdf; 20.06.2010].

15. Milenijna Syntetyczna Ocena Ekosystemu (Millennium Ecosystem Assessment Synthe-

sis Report) (MA), 2005, [http:// www.maweb.org].

16. Mizgajski A., Stêpniewska M. 2009. Koncepcja œwiadczeñ ekosystemów a wdra¿anie zrów-

nowa¿onego rozwoju. [w:] D. Kie³czowski, D. Dobrzañska, Ekologiczne problemy zrów-

nowa¿onego rozwoju. Wy¿sza Szko³a Ekonomiczna w Bia³ymstoku: 12–23.

17. Poskrobko B. 2010. Nowe podejœcie do bogactwa przyrodniczego jako podstawa retarda-

cji wykorzystania zasobów. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju

PAN. 242: 50–64.

18. Weigle A. 2007. Ró¿norodnoœæ biologiczna. Jak chroniæ? W: A. Kalinowska, W. Lenart

(red.). Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony œrodowiska. Uniwersyteckie Centrum

Badañ nad Œrodowiskiem Przyrodniczym: 73–79.

19. Wspólnoty Europejskie. 2008. Ekonomia ekosystemów i bioró¿norodnoœci [dokument

elektroniczny http://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/economics/pdf/te-

eb_report_pl.pdf, data wejœcia 24.06.2010].

EDUCATIONAL MEANING OF THE TERM „ECOSYSTEMS SERVICES”

FOR PRESERVING URBAN AVIFAUNA
Summary
The paper depicts ecosystem services – a term that has been implemented lately by environmentalist

and adapted by sustainable development economists. The social meaning of education about non-

material and economical meaning of biodiversity was underlined by showing how important it is for

adequate activities for managing and protecting of ecosystem services, including cities. The awareness

of meaning of birds in urban ecosystem and liking for them was examined on the example of swift and

swallow. The meaning of environmental culture of society was pondered.
Key words: ecosystem services, swift, swallow, city.