70 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999

Metamorfoza Andrieja

Metamorfoza Andrieja

ANDRIEJ SACHAROW na zdj´ciu
z 1950 roku. Wtedy w∏aÊnie skierowa-
no go do tajnego miasta w Zwiàzku
Radzieckim, aby prowadzi∏ badania
nad bombà wodorowà.

ZA ZGODÑ JELENY BONNER

O

b∏ok poszarza∏, szybko oderwa∏ si´ od ziemi i niczym tràba powietrz-
na pomknà∏ w gór´, migoczàc pomaraƒczowymi b∏yskami... Fala ude-
rzeniowa rozleg∏a si´ hukiem w moich uszach i wstrzàsn´∏a ca∏ym

cia∏em; potem odezwa∏ si´ przeciàg∏y, z∏owró˝bny grzmot, który z wolna
ucich∏ po oko∏o trzydziestu sekundach... Chmura przes∏aniajàca ju˝ pó∏ nieba
przybra∏a z∏owieszczà sino-czarnà barw´.”

By∏o to 12 sierpnia 1953 roku. W tym momencie Andriej Dmitrijewicz Sacha-

row sta∏ si´ ojcem radzieckiej bomby wodorowej. Wraz z grupà dostojników
przywdzia∏ py∏oszczelny kombinezon i pojecha∏ w stref´ wybuchu. Samo-
chód zatrzyma∏ si´ obok or∏a, który na pró˝no stara∏ si´ wzbiç w powietrze;
mia∏ nadpalone skrzyd∏a. „Mówiono mi, ˝e w czasie ka˝dego wybuchu ginà
tysiàce ptaków – napisa∏ póêniej Sacharow w swych wspomnieniach. – Widzàc
b∏ysk, zrywajà si´ do lotu, aby zaraz potem spaÊç na ziemi´, poparzone i oÊle-
pione.”

Niewinne ofiary prób jàdrowych coraz bardziej martwi∏y tego niezwyk∏e-

go cz∏owieka, a˝ w koƒcu sta∏y si´ jego obsesjà. Konstruujàc wcià˝ doskonal-
sze bomby, dr´czy∏ si´ zarazem myÊlami, ilu ludzi straci ˝ycie w rezultacie
opadu radioaktywnego zwiàzanego z ka˝dym wybuchem. Kolejne bezowoc-
ne wysi∏ki, jakie podejmowa∏ Sacharow, aby powstrzymaç zb´dne próby,
uÊwiadomi∏y mu wreszcie, jak ma∏y ma wp∏yw na broƒ, którà sam stworzy∏.

WymyÊlono ró˝ne historyjki, aby wyt∏umaczyç przemian´ Sacharowa w or´-

downika praw cz∏owieka. Po jego Êmierci w roku 1989 rosyjskie archiwa paƒ-
stwowe udost´pni∏y wiele tajnych dokumentów dotyczàcych ˝ycia i pracy
uczonego, które sà obecnie przechowywane w Archiwum Sacharowa w Mo-
skwie. Dokumenty te, jak równie˝ jego w∏asne zapiski, dowodzà, ˝e ta metamor-
foza by∏a bezpoÊrednim wynikiem udzia∏u uczonego w programie zbrojenio-
wym. Przez d∏ugie lata Sacharow g∏´boko wierzy∏, ˝e broƒ jàdrowa (i ter-
mojàdrowa) ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia równowagi wojskowej
i zapobie˝enia agresji Stanów Zjednoczonych. Przemiana ta nie wynika∏a z ja-
kiejÊ nowo odkrytej moralnoÊci, lecz z jego w∏asnej, tradycyjnej, wspartej na-
gromadzonym doÊwiadczeniem w dziedzinie broni i polityki zbrojeniowej.

S∏odka bu∏eczka

Sacharow urodzi∏ si´ w 1921 roku w rodzinie moskiewskich inteligentów.

Jego ojciec by∏ nauczycielem fizyki i autorem ksià˝ek popularnonaukowych,
cz∏owiekiem wra˝liwym i szczerym. Po ukoƒczeniu szko∏y Êredniej Andriej
wstàpi∏ w 1938 roku na Uniwersytet Moskiewski. Kiedy wybuch∏a wojna
z Niemcami, z powodu s∏abego serca nie zosta∏ powo∏any do wojska. Dyplom
z wyró˝nieniem uzyska∏ w 1942 roku. Zrezygnowa∏ jednak z dalszych stu-
diów, aby uczestniczyç w wysi∏ku wojennym swojego kraju. Zosta∏ wtedy in-
˝ynierem w fabryce amunicji w Uljanowsku, gdzie skonstruowa∏ przyrzàd
magnetyczny do badania rdzeni produkowanych tam pocisków.

W fabryce pozna∏ Klaudi´ Wichiriewà, którà poÊlubi∏ w wieku 22 lat. W tym

czasie wymyÊla∏ i rozwiàzywa∏ drobne zagadnienia z fizyki. Za poÊrednictwem
jego ojca dowiedzia∏ si´ o nich Igor Tamm, czo∏owy fizyk teoretyk w Instytucie
Fizycznym Akademii Nauk ZSRR im. P. N. Lebiediewa. Na poczàtku 1945 ro-
ku Sacharow zosta∏ oficjalnie zaproszony do Moskwy, aby kontynuowaç studia
pod kierownictwem Tamma. Pewnego sierpniowego ranka przeczyta∏ w ga-
zecie o wybuchu bomby atomowej nad Hiroszimà. Zrozumia∏ wtedy, ˝e jak
napisa∏ potem, „losy moje i wielu innych, a mo˝e nawet ca∏ego Êwiata, zmieni-
∏y si´ w ciàgu tej jednej nocy”.

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e Sacharow by∏ bardzo zdolnym naukowcem.

W krótkim czasie sformu∏owa∏ teori´ rozchodzenia si´ fal akustycznych we

Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999 71

Sacharowa

Sacharowa

Wynalazca radzieckiej bomby wodorowej sta∏ si´

or´downikiem pokoju i praw cz∏owieka.

Co spowodowa∏o t´ radykalnà przemian´?

Gennady Gorelik

wzburzonej cieczy, szczególnie wa˝nà dla wykrywania okr´-
tów podwodnych za pomocà sonaru. Obliczy∏ te˝ jak synte-
za, czyli po∏àczenie dwóch jàder, mo˝e byç katalizowana
przez lekkà, spokrewnionà z elektronem czàstk´ zwanà mio-
nem. (Atomy, w których elektrony zastàpiono mionami, sà
o wiele mniejsze i dlatego ∏atwiej je do siebie zbli˝yç, aby po-
∏àczyç jàdra.)

Poch∏oni´ty bez reszty badaniami podstawowymi, dwu-

krotnie odrzuci∏ propozycje uczestniczenia w radzieckim pro-
gramie badaƒ nad bronià jàdrowà. Zasada dzia∏ania bomby
atomowej jest oparta na rozszczepieniu ci´˝kiego jàdra, na
przyk∏ad uranu 235, na dwa zbli˝one masà fragmenty, czemu
towarzyszy wydzielenie energii. Jednak˝e pewnego dnia
w 1948 roku Tamm oÊwiadczy∏, ˝e on sam i wybrana grupa
jego wspó∏pracowników otrzyma∏a zadanie zbadania mo˝-
liwoÊci zbudowania bomby wodorowej. Ten rodzaj bomby
wykorzystuje zjawisko ∏àczenia si´ ze sobà lekkich jàder, naj-
cz´Êciej izotopów wodoru o nazwie deuter i tryt; wydziela
si´ wówczas jeszcze wi´cej energii ni˝ w przypadku bomby
rozszczepialnej.

Jakow Zeldowicz, genialny fizyk, który kierowa∏ pracami

teoretycznymi w programie badawczym nad bronià jàdro-
wà, przedstawi∏ Tammowi wst´pny projekt bomby wodoro-
wej. Aby dosz∏o do syntezy, nale˝y zetknàç ze sobà dwa do-
datnio na∏adowane jàdra, pokonujàc ich wzajemne od-
pychanie. Mo˝na to osiàgnàç tylko dzi´ki olbrzymiej energii
wydzielonej uprzednio w reakcji rozszczepienia. Pomys∏ po-
lega∏ na wykorzystaniu rozszczepienia do wyzwolenia syn-
tezy – zwanej te˝ reakcjà termojàdrowà – na jednym koƒcu ru-
ry wype∏nionej deuterem i spowodowaniu w pewien sposób,
by reakcja syntezy si´ rozprzestrzenia∏a. Taki projekt „super-
bomby” opracowany przez amerykaƒskich naukowców naj-
prawdopodobniej przekaza∏ radzieckiemu wywiadowi w 1945
roku fizyk a zarazem szpieg Klaus Fuchs.

Jak si´ okaza∏o, Sacharow znakomicie po∏àczy∏ wiedz´ z za-

kresu fizyki teoretycznej z umiej´tnoÊciami in˝ynierskimi, co
by∏o niezb´dne do skonstruowania bomby wodorowej. Mimo
˝e nale˝a∏ do ni˝szych rangà cz∏onków zespo∏u, wkrótce
przedstawi∏ ca∏kowicie odmienny projekt nazwany „s∏ojkà”,

co w j´zyku rosyjskim oznacza bu∏eczk´ z ciasta francuskie-
go. W Êrodku sferycznego uk∏adu znajdowa∏a si´ bomba ato-
mowa otoczona pow∏okami deuteru na przemian z warstwa-
mi ci´˝kich pierwiastków, na przyk∏ad nie wzbogaconego
uranu. Elektrony uwalniane w wyniku inicjalizujàcej eksplo-
zji jàdrowej wytwarza∏y olbrzymie ciÊnienie wewnàtrz po-
w∏ok uranowych, wymuszajàc ∏àczenie si´ ze sobà deuteru.
Rosjanie nazwali ten proces „sacharyzacjà” – czyli cukrze-
niem (w j´z. rosyjskim „sachar” znaczy „cukier”). Z kolei syn-
teza by∏a êród∏em neutronów wywo∏ujàcych rozszczepienie
uranu.

Wspomniana idea, udoskonalona przez Witalija Ginzbur-

ga, który wpad∏ na pomys∏, aby deuter zastàpiç deuterkiem
litu, pozwoli∏a radzieckiemu programowi dogoniç amery-
kaƒski. Dopiero w 1950 roku amerykaƒscy uczeni zdali so-
bie spraw´, ˝e ich projekt okaza∏ si´ niewypa∏em. Ale Stani-
s∏aw Ulam i Edward Teller z Los Alamos National Laboratory
w Nowym Meksyku wkrótce wymyÊlili inne rozwiàzanie;
wyÊcig zbrojeƒ termojàdrowych rozpoczà∏ si´ na dobre.

Sacharow by∏ oczywiÊcie zafascynowany zjawiskiem syn-

tezy, ale jego goràce pragnienie zbudowania bomby wynika-
∏o równie˝ z patriotyzmu. Wierzy∏ w takie poj´cia, jak „rów-
nowaga strategiczna” i „odstraszanie jàdrowe”, z których
wynika∏o, ˝e wojna nuklearna nie jest mo˝liwa. Jego zaanga-
˝owanie emocjonalne w owo przedsi´wzi´cie by∏o olbrzy-
mie: „Potworna si∏a niszczàca, skala naszego przedsi´wzi´cia
i cena, jakà p∏aci za nie nasz biedny, doÊwiadczony g∏odem
i um´czony wojnà kraj... wszystko to wznieca∏o w nas poczu-
cie dramatyzmu i sk∏ania∏o do najwi´kszego wysi∏ku, aby
poÊwi´cenia – które, jak wiedzieliÊmy, by∏y nieuniknione –
nie posz∏y na marne. Op´ta∏ nas prawdziwy duch wojny.”

Gdy jednak zaproszono Sacharowa, by wstàpi∏ do partii,

odmówi∏, pomny jej dawnych zbrodni. Nie mia∏ jednak wy-
boru, kiedy w marcu 1950 roku zosta∏ wraz z Tammem odde-
legowany do wy∏àcznej pracy nad bombà w tajnym mieÊcie,
w którym mieszkali i pracowali konstruktorzy broni. Sacha-
row dowiedzia∏ si´, ˝e obiekty wojskowe w miasteczku Sati-
so-Grado-Sarowskaja Pustyƒ, oko∏o 500 km od Moskwy, zbu-
dowali wi´êniowie. Ca∏e miasto otoczone zasiekami z drutu

72 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999

„Sacharow

dowiedzia∏ si´,

˝e obiekty wojskowe

w tej miejscowoÊci,

oko∏o 500 kilometrów

od Moskwy,

zbudowali

wi´êniowie.”

Stary klasztor w miasteczku Satiso-Grado-Sarowskaja Pustyƒ

ZA ZGODÑ GERMANA GONCZAROWA

kolczastego zosta∏o wymazane ze wszystkich map. Sami
mieszkaƒcy nazywali je, u˝ywajàc ró˝nych kryptonimów;
w owym czasie by∏o to Arzamas-16.

W tajnym mieÊcie

Zeldowicz mieszka∏ ju˝ w Arzamas-16. Fizycy sp´dzali

wi´kszoÊç dnia, dopracowujàc szczegó∏y konstrukcyjne bom-
by. Mimo to Sacharow znalaz∏ czas, aby zajmowaç si´ zagad-
nieniem uwi´zienia plazmy, czyli gazu tak goràcego, ˝e elek-
trony i jàdra atomów sà ca∏kowicie rozdzielone. Plazma
zniszczy∏aby ka˝de materialne Êcianki, ale mo˝e byç uwi´-
ziona, a nawet zmuszona do syntezy w polu magnetycznym.
Zasada ta le˝y u podstaw dzia∏ania reaktora typu tokamak,
który nadal stanowi najbardziej obiecujàcà propozycj´ uzyski-
wania energii dzi´ki kontrolowanej syntezie termojàdrowej.
(Nazwa „tokamak” pochodzi z j´zyka rosyjskiego i oznacza
komor´ w kszta∏cie obwarzanka z cewkà magnetycznà.)

W listopadzie 1952 roku Stany Zjednoczone przeprowa-

dzi∏y eksplozj´ bomby termojàdrowej. Przed sierpniem 1953
roku radzieccy uczeni byli gotowi do próby ze s∏ojkà. Jed-
nak˝e w ostatniej chwili Wiktor Gawri∏ow, fizyk i meteorolog,
zwróci∏ uwag´, ˝e opad radioaktywny b´dàcy wynikiem eks-
plozji przekroczy granice poligonu i obejmie sàsiadujàce ob-
szary zamieszkane. Korzystajàc z amerykaƒskiego podr´cz-
nika opisujàcego skutki próbnych eksplozji, fizycy szybko
okreÊlili stref´ opadu i zdali sobie spraw´, ˝e nale˝y ewaku-
owaç tysiàce ludzi. Zalecenie to zosta∏o zrealizowane (cho-
cia˝ jeden z urz´dników poinformowa∏ zaniepokojonego Sa-
charowa, ˝e tego rodzaju operacje zwykle kosztujà ˝ycie 20 do
30 osób).

Próba s∏ojki zakoƒczy∏a si´ powodzeniem. Energia wybu-

chu by∏a oko∏o 20 razy wi´ksza ni˝ w przypadku bomby zrzu-
conej na Hiroszim´. Po kilku miesiàcach Sacharow zosta∏ wy-
brany na cz∏onka radzieckiej Akademii Nauk – majàc 32 lata,
sta∏ si´ najm∏odszym fizykiem, który kiedykolwiek wszed∏
w jej sk∏ad. Otrzyma∏ te˝ Nagrod´ Stalinowskà i zosta∏ wyró˝-
niony tytu∏em Bohatera Pracy Socjalistycznej. Radzieckie kie-
rownictwo wiàza∏o z nim wielkie nadzieje: by∏ nie tylko wy-

bitnym naukowcem; nie mia∏ te˝ ˝ydowskiego pochodzenia
(jak Zeldowicz i Ginzburg) i by∏ politycznie czysty (w odró˝-
nieniu do Tamma).

Jednak˝e s∏ojka mia∏a ograniczone mo˝liwoÊci – jej mocy nie

sposób by∏o zwi´kszaç bez koƒca – wkrótce Sacharow i Zeldo-
wicz przedstawili nowe rozwiàzanie. Pomys∏ polega∏ na wy-
korzystaniu promieniowania (fotonów) uzyskanych w wy-
niku pierwotnej eksplozji atomowej do ÊciÊni´cia rury
i zainicjowania w niej syntezy termojàdrowej. Konstrukcja
ta, podobna do opracowanej przez Ulama i Tellera, mog∏a
dawaç dowolnie du˝à moc, poniewa˝ d∏ugoÊç rury mo˝na
by∏o zwi´kszaç zale˝nie od potrzeb.

˚ycie w Arzamas-16 by∏o pod wieloma wzgl´dami nie-

zwyk∏e. Uczeni swobodnie rozmawiali o polityce. Co wi´cej,
mieli dost´p do amerykaƒskich czasopism, w tym tak˝e do
Bulletin of the Atomic Scientists, który koncentrowa∏ si´ przede
wszystkim na spo∏ecznych aspektach energii jàdrowej i in-
formowa∏, w jaki sposób uczeni z Zachodu starajà si´ wp∏y-
waç na sprawy publiczne. Wyró˝niajàcà si´ postacià by∏ Leo
Szilard, który odkry∏ „reakcj´ ∏aƒcuchowà”, otwierajàc drog´
do budowy bomby atomowej, a nast´pnie przeistoczy∏ si´
w ˝arliwego przeciwnika broni jàdrowej. Sacharow zna∏ te˝
wystàpienia polityczne Alberta Einsteina, Nielsa Bohra i Al-
berta Schweitzera, które bez wàtpienia wywar∏y na niego
wp∏yw.

Nota dyrektora administracyjnego Arzamas-16 z roku 1955

stwierdza∏a, i˝ Sacharow, pomimo ˝e jest zdolnym naukow-
cem, ma powa˝ne braki w dziedzinie ÊwiadomoÊci politycz-
nej. Na przyk∏ad nie zgodzi∏ si´ kandydowaç do rady przed-
stawicieli ludowych, organu prawodawczego w Arzamas-16.
„Braki” te mia∏y si´ z czasem stawaç coraz wyraêniejsze.

W listopadzie 1955 roku Rosjanie przeprowadzili prób´

z nieograniczonà bombà wodorowà. Tym razem fala uderze-
niowa powsta∏a po wybuchu spowodowa∏a obsuni´cie od-
leg∏ych okopów i Êmierç jednego ˝o∏nierza oraz zawalenie
si´ budynku, w którym zgin´∏o dziecko. Wydarzenie to wpra-
wi∏o Sacharowa w przygn´bienie. Kiedy tego wieczoru na
uroczystym bankiecie poproszono go o wzniesienie toastu,
powiedzia∏: „Oby urzàdzenia, które budujemy zawsze wy-

Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999 73

„Ca∏e miasto otoczone

zasiekami z drutu

kolczastego wymazano

ze wszystkich map.

Sami mieszkaƒcy

nazywali je, u˝ywajàc

ró˝nych kryptonimów,

w tamtym czasie:

Arzamas-16.”

Obiekty naukowe w Arzamas-16

UMIÉF MUSEUM AND ARCHIVE

bucha∏y z równym powodzeniem jak
dziÊ, ale tylko na poligonach i nigdy
nad miastami.” Marsza∏ek Mitrofan
Niedielin odpowiedzia∏ nieprzyzwo-
itym ˝artem, który sprowadza∏ si´ do
tego, ˝e uczeni powinni ograniczaç si´
do budowania bomb, a wojskowym
pozostawiaç decyzj´, gdzie one majà
wybuchaç. Chodzi∏o o to, by pokazaç
Sacharowowi, gdzie jest jego miejsce.

W miar´ jak testowano nowe od-

miany bomb termojàdrowych Sacha-
rowa coraz bardziej niepokoi∏ fakt, ˝e
nieznani ludzie stajà si´ ofiarami ka˝-
dego wybuchu. Nauczy∏ si´ genetyki
na tyle, aby móc oszacowaç, ile osób
na Êwiecie b´dzie dotkni´tych rakiem
lub ró˝norodnymi mutacjami wywo-
∏anymi przez próby jàdrowe.

W 1957 roku prasa amerykaƒska ob-

wieÊci∏a opracowanie „bomby czystej”,
wykorzystujàcej reakcj´ syntezy termo-
jàdrowej, niemal nie zawierajàcej ma-
teria∏ów rozszczepialnych i – jak si´
wydawa∏o – nie powodujàcej opadu
promieniotwórczego. Jednak˝e Sacha-
row, opierajàc si´ na dost´pnych da-
nych biologicznych, stwierdzi∏, ˝e eks-
plozja czystej bomby o mocy megatony
(równowa˝nik miliona ton trotylu)
spowoduje na ca∏ym Êwiecie 6600 zgo-
nów w ciàgu 8000 lat wskutek rozprze-
strzeniania si´ promieniotwórczego w´gla 14, powsta∏ego
w wyniku reakcji pochodzàcych z eksplozji neutronów ze znaj-
dujàcym si´ w atmosferze azotem. Wyniki opublikowa∏ w ra-
dzieckim czasopiÊmie Energia atomowa, stwierdzajàc, ˝e ka˝-
da przeprowadzona w atmosferze próba bomby wodorowej
– „czystej” lub nie – jest szkodliwa.

Wióry lecà

Radziecki przywódca Nikita Chruszczow osobiÊcie zaapro-

bowa∏ opublikowanie tego artyku∏u, pasowa∏ on bowiem zna-
komicie do jego zamierzeƒ: w marcu 1958 roku Chruszczow
niespodziewanie og∏osi∏ jednostronne wstrzymanie prób jà-
drowych. Sacharow nie mia∏ jednak zamiaru braç udzia∏u
w rozgrywkach politycznych. Z jego obliczeƒ wynika∏o, ˝e
„do cierpieƒ i Êmierci, których i tak nie brak na Êwiecie, do-
∏àczà setki tysi´cy nowych ofiar, w tym tak˝e z krajów neu-
tralnych i z przysz∏ych pokoleƒ.” Przera˝a∏o go, ˝e „zbrodni
tej dokonuje si´ z ca∏kowità bezkarnoÊcià, poniewa˝ nie da
si´ wykazaç zwiàzku danego zgonu z promieniowaniem”.

W tym samym roku ukaza∏a si´ ksià˝ka Tellera Our Nu-

clear Future przedstawiajàca poglàd dominujàcy zarówno
wÊród amerykaƒskich, jak i radzieckich ekspertów od bom-
by wodorowej, którzy nie podzielali obaw Sacharowa. Tel-
ler szacowa∏, ˝e poziom promieniowania zwiàzany z próba-
mi jàdrowymi jest zbli˝ony do setnej cz´Êci dawki z innych
êróde∏ (takich jak promieniowanie kosmiczne czy badania
rentgenowskie). Utrzymywa∏ równie˝, ˝e promieniowanie
zwiàzane z próbnymi wybuchami skraca oczekiwanà d∏u-
goÊç ˝ycia o dwa dni, podczas gdy efekt wypalania paczki
papierosów dziennie lub wykonywania pracy siedzàcej jest ty-
siàckrotnie wi´kszy. „Mówi si´ – konkludowa∏ – ˝e êle jest
nara˝aç wszelkie ludzkie ˝ycie. Ale czy nie jest bardziej re-
alistyczne i zgodne z ideami humanitaryzmu dà˝enie do te-

go, by ˝ycie ca∏ej ludzkoÊci sta∏o si´
lepsze?” Sacharowowi s∏owa te przy-
wiod∏y na myÊl znane przys∏owie:
„gdzie drwa ràbià, tam wióry lecà”.
Czu∏ si´ osobiÊcie odpowiedzialny za
ka˝dà Êmierç spowodowanà opadem
promieniotwórczym.

Tymczasem Stany Zjednoczone i

Wielka Brytania kontynuowa∏y próby
i po szeÊciu miesiàcach rozgniewany
Chruszczow nakaza∏ wznowienie
próbnych eksplozji. Powa˝nie zmar-
twiony tym Sacharow – przekonany,
˝e nowe próby spowodujà wiele zgo-
nów – namówi∏ Igora Kurczatowa, na-
ukowego szefa programu atomowe-
go, aby uda∏ si´ do Chruszczowa i
wyjaÊni∏ mu, w jaki sposób kompute-
ry, ograniczone eksperymenty i ró˝ne
rodzaje modelowania mogà uczyniç
próbne eksplozje zb´dnymi. Chrusz-
czow nie zgodzi∏ si´ i nie przyjà∏ tej ra-
dy ˝yczliwie. Sacharow ponowi∏ sta-
rania w 1961 roku, kiedy po trwajàcym
de facto moratorium, premier zapo-
wiedzia∏ przeprowadzenie nowych
prób. Chruszczow gniewnie powie-
dzia∏ mu, aby zostawi∏ polityk´ lu-
dziom, którzy si´ na niej znajà.

W 1962 roku Sacharow dowiedzia∏

si´, ˝e zaplanowano próby dwóch nie-
mal identycznych bomb wodorowych.

Do∏o˝y∏ wszelkich staraƒ, aby zapobiec powtarzaniu ekspe-
rymentu. Pociàga∏ wszystkie mo˝liwe sznurki, apelowa∏ do
Chruszczowa, doprowadza∏ do furii swoich kolegów i prze-
∏o˝onych – wszystko na pró˝no. Kiedy wybuch∏a druga bom-
ba, po∏o˝y∏ g∏ow´ na biurku i rozp∏aka∏ si´.

Ku jego zaskoczeniu ju˝ wkrótce dane mu by∏o rozwiàzaç po-

wa˝niejszy problem. W 1963 roku jego propozycja, aby zaka-
zaç najbardziej szkodliwych prób jàdrowych – przeprowadza-
nych w atmosferze – zosta∏a przychylnie przyj´ta przez w∏adze
i jej wynikiem by∏o podpisanie w tym samym roku w Moskwie
Uk∏adu o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w prze-
strzeni kosmicznej i pod wodà. Sacharow s∏usznie by∏ dumny
ze swojego w tym udzia∏u. Po zakazaniu prób w atmosferze
móg∏ przestaç martwiç si´ ich zgubnymi skutkami.

Dr´czàce go niepokoje sprawi∏y jednak, ˝e uczyni∏ dwa

bardzo powa˝ne kroki: od nauki do zagadnieƒ moralnych
i wreszcie do polityki. Jego udzia∏ w programie atomowym
nie by∏ ju˝ niezb´dny, ale Sacharow zda∏ sobie spraw´, ˝e
uczestnictwo w nim b´dzie mia∏o podstawowe znaczenie, je-
˝eli zechce zachowaç wp∏yw na polityk´ zbrojeniowà.

W tym okresie Sacharow znalaz∏ te˝ czas, aby powróciç do

swej pierwszej mi∏oÊci – badaƒ podstawowych. Problemem,
który nieustannie nurtuje uczonych, jest przewaga materii
nad antymaterià we WszechÊwiecie [patrz: Helen R. Quinn
i Michael S. Witherell, „Asymetria materii i antymaterii”;
Âwiat Nauki, grudzieƒ 1998]. Przedstawi∏ czynniki, które mo-
gà powodowaç takà nierównowag´, co sta∏o si´ jego najwa˝-
niejszym wk∏adem do fizyki teoretycznej. W∏adimir Karcew,
m∏ody fizyk, który poprosi∏ Sacharowa o napisanie przed-
mowy do swojej ksià˝ki popularnonaukowej, wspomina, ˝e
uczony sprawia∏ wówczas wra˝enie szcz´Êliwego, pe∏nego
energii twórczej i pomys∏ów w dziedzinie fizyki.

W 1966 roku Sacharow podpisa∏ zbiorowy list do przy-

wódców radzieckich, protestujàc przeciw z∏owieszczym po-

74 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999

S¸OJKA, bomba wodorowa zbudowana wed∏ug
projektu Sacharowa, zosta∏a wypróbowana
w sierpniu 1953 roku na poligonie w Semipa∏a-
tyƒsku w Kazachstanie. Na zdj´ciu widaç ob-
∏ok w kszta∏cie grzyba oraz fal´ uderzeniowà.

UMIÉF MUSEUM AND ARCHIVE; ZA ZGODÑ AIP EMILIO SEGRÉ VISUAL ARCHIVES

mys∏om rehabilitacji Stalina. Co zna-
mienne, w grudniu tego samego roku
przyjà∏ anonimowe zaproszenie do
udzia∏u w milczàcej demonstracji
w obronie praw cz∏owieka. Gdy jed-
nak wystosowa∏ list do rzàdu radziec-
kiego w obronie dysydentów, obci´to
mu pensj´ i pozbawiono jednego z kie-
rowniczych stanowisk. Zdarzenia te
sprawi∏y, ˝e zacieÊni∏ on swe kontak-
ty z dzia∏aczami praw cz∏owieka w
Moskwie.

Poglàdy polityczne Sacharowa ra-

dykalizowa∏y si´ i musia∏y znaleêç ja-
kieÊ ujÊcie. W lipcu 1967 roku wys∏a∏
tajnà pocztà list do rzàdu. Przekony-
wa∏ w nim, ˝e zaproponowane przez
Stany Zjednoczone moratorium na bu-
dow´ systemów obrony przeciwrakie-
towej jest korzystne dla Zwiàzku Ra-
dzieckiego, gdy˝ wyÊcig zbrojeƒ w tej
nowej dziedzinie zwi´ksza prawdopo-
dobieƒstwo wybuchu wojny jàdrowej.
Liczàce dziewi´ç stron memorandum
z dwoma technicznymi za∏àcznikami
znajduje si´ obecnie w Archiwum Sa-
charowa. W liÊcie autor prosi∏ m.in.
o zgod´ na opublikowanie w prasie ra-
dzieckiej za∏àczonego 10-stronicowe-
go r´kopisu, który mia∏ pomóc „ame-
rykaƒskim uczonym w hamowaniu
zap´dów jastrz´bi w swoim kraju”. Styl
tego artyku∏u wskazuje, ˝e Sacharow
nadal uwa˝a∏ si´ za eksperta technicznego oddanego sprawie
„˝ywotnych interesów radzieckiej polityki”.

Mimo to nie udzielono mu zgody na publikacj´. Dla Sa-

charowa odmowa ta by∏a kolejnym potwierdzeniem, ˝e w∏a-
dze nadal nie zdajà sobie sprawy z niebezpieczeƒstw, na któ-
re nara˝ajà Êwiat.

KoÊci zosta∏y rzucone

Z poczàtkiem 1968 roku Sacharow zaczà∏ prac´ nad obszer-

nym esejem zatytu∏owanym „Refleksje o post´pie, pokojowym
wspó∏istnieniu i wolnoÊci intelektualnej”. Nie stara∏ si´ ukryç
r´kopisu – przepisywa∏a go na maszynie sekretarka w Arzamas-
-16, rutynowo przekazujàc tekst KGB. (Ta kopia znajduje si´
obecnie w archiwach prezydenta Rosji.) Artyku∏ przedstawia∏
Êmiertelne niebezpieczeƒstwo wojny termojàdrowej oraz po-
rusza∏ inne kwestie, jak ska˝enie Êrodowiska naturalnego, prze-
ludnienie i zimna wojna. Autor dowodzi∏, ˝e wolnoÊç intelek-
tualna – a ogólniej prawa cz∏owieka – sà jedynà wiarygodnà
podstawà mi´dzynarodowego bezpieczeƒstwa, i apelowa∏

o konwergencj´ socjalizmu i kapitali-
zmu w jeden system, który ∏àczy∏by naj-
lepsze cechy obydwu.

Pod koniec kwietnia Sacharow udo-

st´pni∏ ten radykalny esej niezale˝nym
wydawnictwom. W czerwcu wys∏a∏
go do Leonida Bre˝niewa (który czy-
ta∏ go ju˝ wczeÊniej dzi´ki KGB), w lip-
cu treÊç eseju zosta∏a omówiona w
BBC i opublikowana w dzienniku New
York Times. Sacharow z wielkà satys-
fakcjà wspomina∏ owà audycjà BBC:
„KoÊci zosta∏y rzucone” – powiedzia∏.

Uczonemu nakazano pozostaç

w Moskwie i zabroniono odwiedzaç
Arzamas-16, w którym sp´dzi∏ 18 lat
˝ycia. Dopiero jednak w nast´pnym
roku odsuni´to go od prac nad bombà;
podj´cie decyzji o losie trzykrotnego
Bohatera Pracy Socjalistycznej i cz∏o-
wieka znajàcego najg∏´biej ukryte ta-
jemnice paƒstwa nie by∏o sprawà pro-
stà. Wkrótce potem umar∏a na raka
jego ˝ona, zostawiajàc go z trójkà dzie-
ci, z których najm∏odsze mia∏o 11 lat.
Pogrà˝ony w smutku Sacharow prze-
kaza∏ wszystkie swoje oszcz´dnoÊci
klinice onkologicznej i radzieckiemu
Czerwonemu Krzy˝owi.

Zakoƒczy∏ si´ jeden okres w jego ˝y-

ciu, ale zaczà∏ nast´pny. Pozosta∏o mu
jeszcze 20 lat. Mia∏ spotkaç Jelen´ Bon-
ner, przyjació∏k´ i mi∏oÊç swojego ˝y-

cia, która dzieli∏a z nim siedmioletnie zes∏anie w Gorki, dane
mu by∏o otrzymaç pokojowà Nagrod´ Nobla w 1975 roku i –
w co a˝ trudno uwierzyç – przez siedem ostatnich miesi´cy
˝ycia pe∏niç funkcj´ cz∏onka Rady Najwy˝szej ZSRR.

Prawdopodobnie najlepiej Sacharowa t∏umaczy sam Sa-

charow. „JeÊli czuj´ si´ wolny – zaduma∏ si´ pewnego razu –
to przede wszystkim dlatego, ˝e w dzia∏aniu kieruj´ si´ swo-
jà w∏asnà okreÊlonà ocenà moralnà i nie wydaje mi si´, by
wiàza∏o mnie cokolwiek innego.” Zawsze robi∏ to, w co wie-
rzy∏, kierujàc si´ przejrzystà i niezmàconà wewn´trznà moral-
noÊcià. W latach siedemdziesiàtych jeden z kolegów, W∏adi-
mir Ritus zapyta∏ go, dlaczego post´powa∏ w∏aÊnie tak,
nara˝ajàc si´ na ogromne niebezpieczeƒstwo. „Je˝eli nie ja,
to kto?” – odpar∏ Sacharow. Nie uwa˝a∏ si´ za cz∏owieka w ja-
kikolwiek sposób wybranego. Po prostu wiedzia∏, ˝e jego los
i praca nad bombà wodorowà stworzy∏y mu wyjàtkowà mo˝-
liwoÊç dokonywania wyborów. I czu∏ si´ zobowiàzany, ˝e-
by ich dokonywaç.

T∏umaczy∏

Rafa∏ Bo˝ek

Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1999 75

LIST SACHAROWA do rzàdu ZSRR (reproduk-
cja pierwszej strony) zawierajàcy proÊb´ o zgod´
na opublikowanie w prasie artyku∏u przedsta-
wiajàcego niebezpieczeƒstwa zwiàzane z budo-
wà systemów obrony przeciwrakietowej. Gdy
zgody odmówiono, Sacharow napisa∏ radykalny
w treÊci esej, który przedosta∏ si´ na Zachód.

Informacje o autorze

GENNADY GORELIK ukoƒczy∏ niedawno biografi´ Andrie-

ja Sacharowa, wspierany grantami przyznanymi mu przez

fundacje im. Guggenheima i MacArthura. Uka˝e si´ ona na-

k∏adem wydawnictwa W. H. Freeman and Company. W 1979

roku Gorelik otrzyma∏ stopieƒ doktorski w Instytucie Historii

Nauki i Techniki Rosyjskiej Akademii Nauk. Obecnie jest pra-

cownikiem naukowym w Center for Philosophy and History

of Science w Boston University. W 1997 roku napisa∏ dla

Scientific American (Âwiat Nauki, paêdziernik 1997) artyku∏

poÊwi´cony manifestowi antystalinowskiemu, którego wspó∏-

autorem by∏ fizyk Lew Landau.

Literatura uzupe∏niajàca

ANREI DMITRIEVICH SAKHAROV

. S. Drell i L. Okun, Physics Today, vol. 43, ss. 26-36,

VIII/1990

ANDREI SAKHAROV: MEMOIRS

. Prze∏. z j´z. ros. Richard Lourie; Alfred A. Knopf,

1990.

SAKHAROV REMEMBERED: A TRIBUTE BY FRIENDS AND COLLEAGUES

. Red. Sidney

D. Drell i Sergei P. Kapitza; American Institute of Physics, 1991.

NEW LIGHT ON EARLY SOVIET BOMB SECRETS

. Numer specjalny Physics Today,

vol. 49, nr 11; XI/1996.

ANDREI SAKHAROV: SOVIET PHYSICS, NUCLEAR WEAPONS, AND HUMAN RIGHTS

. Wy-

stawa przygotowana w internecie przez American Institute of Physics do-

st´pna pod adresem: www.aip.org/history/sakharov

ZA ZGODÑ ARCHIWUM SACHAROWA, MOSKWA