Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

MEDYCYNA CZASÓW NOWOŻYTNYCH

Pozytywizm Comte’ a

Auguste Comte (1798 – 1857)

9

Nazywając swa filozofię „pozytywną” chciał powiedzieć, że zajmuje się wyłącznie
rzeczami rzeczywistymi, pożytecznymi, pewnymi i ścisłymi

9

Wyróżnił trzy etapy ludzkości:

9

okres teleologiczny - człowiek wierzy w supranaturalizm

9

okres metafizyczny – przyjmuje różne siły np. siłę chemiczną, siłę życiową,
prasiłę, praistotę, jakąś „przyrodę”

9

okres pozytywny – ludzkość opiera swą wiedzę wyłącznie na
doświadczeniu

9

Hasło nauki pozytywnej: „wiedza jest na to, ażeby przewidywać” (savoir pour
prevoir)

Medycyna francuska początków XIX w.

Rozwój konfrontacji kliniczno – morfologicznych

Ksawery Bichat ( 1771 – 1802)

9

Wykładał anatomię , fizjologię i chirurgię

9

Wykazywał na dużym materiale dowodowym znaczenie zmian

i

badań anatomicznych dla rozwoju i poznawania chorób

9

Pierwszy wprowadził pojęcie tkanki – tissu ; może być uważany za twórcę histologii

9

Wykazywał, że choroba przenosi się wzdłuż tkanek, błon surowiczych, tkanki
włóknistej, czym można wyjaśnić tzw. sympatię narządów w różnych stanach
chorobowych

9

Powstaje anatomia patologiczna i fizjologia eksperymentalna

Perkusja i auskultacja

Jean N. Corvisart (1755 – 1821)

9

Profesor kliniki „wewnętrznej”

9

Lekarz nadworny Napoleona

9

Ogłosił francuski przekład dzieła Auenbruggera na temat metody opukiwania klatki
piersiowej, uzupełniając go wynikami swojego doświadczenia

9

Dzięki Corvisartowi metoda opukiwania weszła na stałe do diagnostyki chorób
wewnętrznych

Rene Laennec (1781- 1826)

9

Profesor medycyny w Paryżu

9

Anatomopatolog

9

Opisał zmiany w gruźlicy, pozostawił dokładny obraz odoskrzelowego zapalenia
gruźliczego płuc (świeże ognisko - „żabi skrzek”) oraz marskości zanikowej
wątroby (cirrhosis hepatis Laenneci)

9

W 1819 r. ogłosił dzieło „O osłuchiwaniu”

9

Pierwsze stetoskopy

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

2

9

Powstał nowy sposób myślenia lekarskiego : zestawienie stwierdzonych przez
lekarza objawów ze zmianami anatomicznymi, jakie podejrzewał on, a
następnie potwierdził na zwłokach

Sceptycyzm terapeutyczny. Walka z upustami krwi

Józef Dietl (1804 – 1878)

9

Przedstawiciel Młodszej Szkoły Wiedeńskiej

9

Medycyna jest nauką przyrodniczą, której celem jest poznanie człowieka

9

Należy odrzucić wszelkie środki empiryczne, które wg Dietla, nie mają żadnej
wartości

9

Leczenie należy pozostawić naturze; zadaniem lekarza jest nie szkodzić

9

W 1849 r. wydał pracę o upustach krwi w zapaleniu płuc

9

Prowadził badania nad kołtunem

Nihilizm terapeutyczny „Młodszej Szkoły Wiedeńskiej”

Carl Rokitansky (1804 – 1878)

9

Znakomity anatomopatolog

9

Twórca „Młodszej Szkoły Wiedeńskiej”

9

Istotą choroby jest zmiana anatomiczna, którą może naprawić tylko natura

9

Wcześniejsza nauka o lekach – materia medica nie ma naukowego uzasadnienia,
więc nie ma sensu jej stosować

9

Odnowił humoralną teorię choroby - zmiany chorobowe powstają wskutek
skażenia (‘krasis’ – skaza) krwi

9

Uważał, że „tam, gdzie anatomia nie mogła odkryć żadnych zmian
organicznych, należy oczekiwać wyjaśnień od przyszłych badaczy w
zakresie chorób krwi i układu nerwowego”

Josef Skoda (1804 – 1878)

9

Kierował wiedeńską kliniką wiedeńską

9

Zajmował się chorobami płuc i serca

9

Stał na stanowisku, że „Najlepsze, co można uczynić w chorobach
wewnętrznych, to nic nie robić.(…) My możemy rozpoznać, opisać i
zrozumieć chorobę, ale nie możemy nawet myśleć o możliwości wpływania
na nią jakimiś środkami.”

9

Takie przekonanie otwierało drogę wyznawcom homeopatii

Ferdinad Hebra (1816 – 1880)

9

Asystent kliniki wewnętrznej Skody

9

Pierwszy profesor dermatologii na uniwersytecie Wiedeńskim

9

Uczynił dermatologię odrębną specjalnością naukową

9

Współpracował z nim Alfred Biesiadzki, kierownik katedry anatomii patologicznej
UJ, który pierwszy publikował prace z histopatologii skóry

Odkrycie komórki roślinnej i zwierzęcej

Matthias J. Schleiden (1804 – 1881)

9

Profesor botaniki w Jenie

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

3

9

W 1838r. odkrył, że wszystkie organizmy roślinne zbudowane są z komórek -
podstawowych, najprostszych elementów strukturalnych i funkcjonalnych

Theodor Schwann (1810 - 1882)

9

Profesor zoologii i anatomii w Louvain

9

W 1839r. odkrył komórkę zwierzęcą

9

Stworzył teorię komórkową, wg której wszystkie organizmy żywe składają się z
„żywych bryłek” otoczonych błoną i wypełnionych cieczą z pływającym w niej
jądrem

9

Teoria ta, dawała podstawy do stworzenia poglądu o wspólnym pochodzeniu
całego świata ożywionego

Podstawy ścisłej obserwacji eksperymentalnej

Johannes Muller (1801 – 1858)

9

Profesor anatomii w Bonn oraz anatomii i fizjologii w Berlinie

9

Po raz pierwszy zastosował w fizjologii eksperymentalnej nie tylko doświadczenie i
obserwacje, ale także badania mikroskopowe i chemiczne, uwzględniał dane z
zakresu fizyki

i

psychologii

9

Podał różnice między wydalaniem a wydzielaniem, podał prawo swoistej energii
zmysłów, opisał embriogenezę układu nerwowego

9

Stwierdził pęcznienie i pękanie erytrocytów w roztworach NaCl, opisał guz liściasty
sutka

9

Wydał dzieło „Handbuch der Physiologie des Menschen fur Vorlesungen”

Hermann L. Helmholtz (1821 – 1894)

9

Jeden z najwybitniejszych umysłów XIX w.

9

Profesor fizjologii, patologii, anatomii i fizyki

9

Rozwinął matematyczne prawo Mayera o zachowaniu energii

9

W fizjologii udowodnił, że ważnym źródłem ciepła zwierzęcego są skurcze
mięśniowe

9

Wprowadził do okulistyki oftalmoskop służący badaniom siatkówki oka, opisał
teorie akomodacji, rozwinął teorie widzenia barwnego oraz optyki fizjologicznej

Jacob Henle (1809 – 1885)

9

Prowadził badania w zakresie anatomii

9

W 1839r. ogłosił swoje najsłynniejsze odkrycie – opis mikroskopowy pętli w
kształcie litery U w miąższu nerki, części kanalika moczowego, zwanej obecnie
pętlą Henlego

9

Wraz z Williamem Bowmanem przyczynił się do powstania pojęcia nefronu

9

Opisał też włókna mięśniowe w ścianach arterioli

Robert Remak (1815 – 1865)

9

Histolog pochodzący z Poznania

9

Profesor uniwersytetu w Berlinie

9

Opisał akson, czyli wypustkę osiową komórki nerwowej, włókna nerwowe
bezrdzenne oraz odkrył zwoje nerwowe w sercu

Claude Bernard (1813 – 1878)

9

Profesor fizjologii ogólnej w paryskiej Sorbonie i w College de France

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

4

9

Mistrz eksperymentu, odkrywca wielu zjawisk fizjologicznych, twórca nowych
działów fizjologii i farmakologii doświadczalnej jako osobnej dyscypliny medycznej
oraz autor założeń metodologicznych

9

Odkrył czynności trawienne trzustki(1846), wykazał, że zarzucanie treści jelitowej
do przewodu trzustkowego wywołuje ostry stan zapalny

9

Odkrył zdolność wątroby do syntezy i gromadzenia glikogenu

9

Wprowadził termin wydzielanie wewnętrzne

9

W 1859r. odkrył, że wszystkie procesy zachodzące w żywym organizmie zmierzają
do utrzymania stałości środowiska

9

W metodologii pracy badawczej wyróżniał cztery podstawowe warunki:

9

Właściwa podstawa psychiczna badacza

9

Prowadzenie badań tylko w celu kontroli, nigdy nie dla potwierdzenia własnej
idei

9

Tzw. dubium naukowe – zasada niepewności wobec obserwacji

9

Traktowanie nietypowego zjawiska jako ważnego, rzadkiego, nieznanego dotąd
faktu, a nie tylko wyjątku

Teoria ewolucji Darwina

Karol Darwin (1809 – 1882)

9

Badacz angielski

9

Jego nauka opierała się na poglądach materialistów

9

Wydał w 1859r. dzieło „O pochodzeniu gatunków”

9

Wykazał, że wszystkie gatunki zwierząt i roślin pochodzą od jednej praformy, a
różnice między gatunkami pochodzą stąd, że osobniki, przystosowując się w ciągu
milionów lat do zmieniającego się środowiska, rozwijały lub traciły stopniowo
narządy, które im w życiu były potrzebne lub niepotrzebne

9

Za czynniki zmienności gatunków w przyrodzie uważał walkę

o byt, dobór naturalny i dobór płciowy

9

Celowość w budowie istot żywych jest tylko lepszym przystosowaniem do życia

9

Człowiek stoi na najwyższym szczeblu drabiny ewolucyjnej, ale pochodzi od
pramałpy i niczym się nie różni od świata zwierzęcego

Patologia komórkowa

Rudolf L. Virchow (1821 – 1902)

9

Ustanowił pogląd, że jedyną nosicielką życia jest komórka

9

Organizm ludzki składa się z niezliczonej liczby komórek

9

Wszystkie komórki łączą się ze sobą za pośrednictwem układu nerwowego i
krwionośnego tworząc całość

9

Komórka powstaje tylko z komórki –omnis cellula e cellula,, jest podstawą biologiczną
wszystkich procesów fizjologicznych i patologicznych

9

„Soki” są tylko wydzieliną komórek

9

Cechą życia jest pobudliwość

9

Jego poglądy nazwano neowitalizmem

Rozwój neurofizjologii

Iwan Pawłow (1849 – 1936)

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

5

9

Profesor farmakologii i fizjologii w Akademii Wojskowo – Medycznej w
Petersburgu

9

Badał ośrodkowy układ nerwowy

9

Wg jego teorii czynności ustroju są nie tylko wykształcone w procesie
filogenetycznym, ale również są utrwalane z pokolenia na pokolenie

9

Wyróżnił odruchy warunkowe i bezwarunkowe

9

Opisał dwa systemy sygnalizacyjne układu nerwowego:

9

Jest wspólny dla człowieka i zwierząt; zapewnia sprawność czynności
somatycznych i prostych funkcji psychicznych

9

Istnieje tylko u człowieka; związany jest z myśleniem abstrakcyjnym i mową

9

Zaproponował teorię etiopatogenezy nerwic wegetatywnych

Drobnoustrojowa teoria chorób. Walka z gorączką połogową

Ignaz Ph. Semmelweis (1818 – 1865)

9

Asystent kliniki położniczej w Wiedniu

9

Na podstawie materiału statystycznego w 1847 r. wykazał, że przyczyną gorączki
połogowej było nie mycie rąk po wykonaniu sekcji zwłok i przeniesienie
drobnoustrojów na organizm położnicy

9

Swoich poglądów próbował dowieść za pomocą eksperymentu na królicach

9

Najważniejsza rolę w historii tego odkrycia, obok obserwacji własnej, rozumowaniu
przez analogię, dobra statystyka

Początki bakteriologii

Louis Pasteur (1822 – 1895)

9

Profesor chemii w Strasburgu

9

Łączył w sobie genialny umysł z wielką szlachetnością, patriota

9

Odkrył dwie odmiany optyczne kwasu winowego

9

Stworzył teorię biologicznej fermentacji

9

Odkrył wiele drobnoustrojów wywołujących fermentacje i gnicie

9

Obalił teorie samorództwa

9

Wskazał metody chroniące wino od zepsucia (pasteryzacja)

9

Badania nad piwem

9

Badania nad choroba jedwabników

9

Etiologia chorób zakaźnych u ludzi i zwierząt

9

Szczepienia przeciw wściekliźnie ludzi pokąsanych przez wściekłe zwierzęta

9

Szczepienia przeciw wąglikowi i cholerze

Odkrycia Roberta Kocha

Robert Koch (1843 – 1910)

9

Drugi obok Pasteura twórca mikrobiologii i założyciel nowożytnej nauki o
chorobach zakaźnych

9

Pierwszy opisał zarodniki pałeczki wąglika Bacillus anthracis, ich rolę i
wytrzymałość – wprowadził do bakteriologii nowy dział o zarodnikach

9

Do badań bakteriologicznych wprowadził pożywki stałe i barwniki anilinowe

9

Odkrył prątka gruźlicy w 1882, przecinkowca cholery w 1884

9

Pracował nad gruźlicą i sposobem jej leczenia (tuberkulina)

9

Zajmował się dżumą i malarią

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

6

9

Ulepszył sposoby odkażania

Zastosowanie odkryć z mikrobiologii w medycynie klinicznej

Joseph Lister (1827 – 1912)

9

Dokonał pierwszej operacji przy użyciu kwasu karbolowego jako środka
dezynfekcyjnego

9

1867r. – początek ery antyseptycznej w chirurgii

Ernst von Bergmann (1836 – 1907)

9

Wprowadził jako środek antyseptyczny sublimat oraz nowa metodę w
postępowaniu antyseptycznym – sterylizację parową

9

W 1890 r. na X Światowym Zjeździe Lekarzy w Berlinie wygłosił referat o
teoretycznych podstawach aseptyki

i jej zastosowaniu

Jan Mikulicz – Radecki (1850 – 1905)

9

W 1885 r. wprowadził bawełniane rękawiczki operacyjne

9

W 1896 r. - sterylne maski na twarz chirurga

William S. Halsted (1852 – 1922)

9

W 1889r. zamienił rękawiczki bawełniane na gumowe

9

Wkrótce ten typ rękawiczek przyjął się w całej światowej chirurgii

Szczepionka przeciwgruźlicza

Prace Alberta Calmette’a (1863 – 1933) i Camille’a Guerina (1872 – 1961)

9

Bakteriolodzy francuscy

9

Uzyskali szczepionkę przeciwgruźliczą z osłabionego przez odpowiednią hodowlę
prątka, nazwaną od ich nazwisk BCG (Bacille Calmette Guerin)

9

1921r. - pierwsze szczepienie noworodka matki zmarłej na gruźlicę

9

Pomimo tragicznego wypadku w Lubece, gdzie na skutek pomyłki ok. 70 dzieci
zmarło, szczepienie to rozpowszechniło się w całej Europie i jest nadal
wykonywane

Rozwój anestezjologii

Podtlenek azotu – „gaz rozweselający”

9

Wyosobniony przez Josepha Priestleya pod koniec XVIII w.

9

Jego właściwości uśmierzające ból opisał Humphry Davy

9

Pierwszy zabieg stomatologiczny z zastosowaniem NO

B

2

B

wykonał w 1844 r.

amerykański dentysta Horace Welles

9

Metoda ta nie została przyjęta przez grono lekarskie i została zapomniana aż do
roku 1880, gdy polski lekarz Stanisław Klikowicz opublikował doniesienie o
zastosowaniu podtlenku azotu jako środka znieczulającego przy porodzie

Eter

9

Odkryty w XVI w. przez farmakologa i botanika Valeriusa Cordusa

9

Jego właściwości narkotyczne opisał Frobenius pod koniec XVIII w.

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

7

9

Charles Jackson potwierdził znieczulające działanie eteru w 1842r. (uśpienie
pomocnika eterem, który wydostał się z rozbitej butli); doradził Mortonowi
dokonanie próby odurzenia pacjentki eterem;

9

Crawford Long - pierwszym, który operował w narkozie eterowej;

9

W Polsce po raz pierwszy eter do narkozy zastosował w klinice krakowskiej
Ludwik Bierkowski

Chloroform

9

Zsyntetyzowany w 1831r. przez Eugene Soubeirana

9

James Young Simpson uznał chloroform za lepszy środek anestetyczny niż eter,
a swoje doświadczenie przedstawił w 1847r. Edynburskiemu Towarzystwu
Lekarskiemu

9

Przypadki śmierci po zastosowaniu narkozy chloroformowej, spowodowały
poszukiwanie nowych środków znieczulających

Inne środki anestetyczne

9

Chlorek etylu – inicjatorami wprowadzenia Ch. Jackson i W. Morton; używany
później do krótkotrwałych znieczuleń wziewnych, a także w aerozolu do zamrażeń
miejscowych

9

Pierwsza narkoza dożylna za pomocą wodzianu chloralu, który przyjął się
później jako środek znieczulający, stos. doodbytn. szczeg. u dzieci

9

Znieczulenie miejscowe (nasiękowe) za pomocą rozcieńczonego roztworu
kokainy (1894, Ludwik Schleich)

9

Anestezja przewodowa – pionierem W. Halsted („metoda Obersta” – który ją
rozpropagował)

9

Zastąpienie toksycznej kokainy zsyntezowaną (1899) przez Alfreda
Einchorna prokainą (nowokainą); zastosował ją chirurg Heinrich Braun z
dodatkiem adrenaliny

9

Znieczulenie lędźwiowe – inicjator James Leonhard Corning – roztwór kokainy
wprowadzany okołokręgowo, H.I. Quincke podawał lek znieczulający do kanału
kręgowego(1891);

K.G. Bier wprowadzał roztwór kokainy dooponowo (1899)

W

W

i

i

l

l

h

h

e

e

l

l

m

m

C

C

o

o

n

n

r

r

a

a

d

d

R

R

ö

ö

n

n

t

t

g

g

e

e

n

n

(

(

1

1

8

8

4

4

5

5

–

–

1

1

9

9

2

2

4

4

)

)

Rozwój diagnostyki obrazowej

9

W listopadzie 1895 r. Wilhelm Konrad Roentgen odkrył promieniowanie, które
nazwał promieniami X

9

O 1896 r. zaczęto wykorzystywać promieniowanie rentgenowskie do
prześwietlania ciała (układ kostny)

9

Pierwsze zdjęcia wymagały długiego czasu naświetlania (od 15 s do 15 min), co
powodowało uszkodzenia skóry, nowotwory, (zgony wielu fizyków, lekarzy);

9

W 1899r. Karl Beck opisał po raz pierwszy uwidocznione na zdjęciu kamienie
pęcherzyka żółciowego

9

Walter Cannon zaobserwował , że gęsi karmione mieszanką bizmutu lub baru
mają przewód pokarmowy uwidoczniony w obrazie rtg – początek diagnostyki z
udziałem środków kontrastujących

9

W 1910r. Paul Krause zastąpił bizmut siarczanem baru

Dr med. Andrzej Grzybowski, Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

www.lek2002.prv.pl

8

9

Martin Haudek uwidocznił i opisał po raz pierwszy nisze wrzodową, a Fedor
Haenisch zapoczątkował doodbytnicze wprowadzanie kontrastu w celu badania
jelita grubego

9

Evarts Ambrose Graham i Warren Henry Cole uwidocznili przy użyciu
preparatów jodowych pęcherzyk żółciowy, a Moses Swich – miedniczkę
nerkową

9

Od 1930r. upowszechnienie metody broncho - i mielografii

9

Portugalski rentgenolog Egas Moniz wykonał pierwsze badanie kontrastowe
naczyń mózgowych

9

W 1929r. Werner Forssman przeprowadził na sobie pierwszą
arteriokardiografię

9

Polak Karol Meyer (1882 – 1946) opracował metodę stratygrafii, dzięki której
możliwe było wykonywanie zdjęć warstwowych

9

Zdjęcia warstwowe lub tomograficzne zostały wprowadzone do praktyki przez
Andre Bocage w 1921r.

9

Wiek XX – powstanie nowych technik obrazowania KT, MNR, USG

Rozwój badań dodatkowych w chorobach układu krążenia

Aparaty do pomiaru ciśnienia krwi

9

XIX w. „krwawe” pomiary ciśnienia krwi – wprowadzanie rurek do wielkich tętnic
ciała (stosowane tylko na zwierzętach)

9

Wynalezienie metody pośredniej („niekrwawej”) – mierniki tętna, np. Karl Vierordt z
Tybingi

9

Konstruowanie tzw. sfigmografów; 1880 – wiedeński patolog eksperymentalny
Samuel Siegfried von Basch zademonstrował sfigmomanometr – za pomocą
słupka rtęci mierzył ciśnienie krwi w tętnicy przegubu ręki

9

Lata 20 XIX w. J.L. Poiseulle skonstruował manometr rtęciowy do pomiaru
ciśnienia krwi

9

W 1896r. S. Riva – Rocci skonstruował przyrząd pozwalający na oznaczenie
ciśnienia krwi w momencie zanikania tętna na tętnicy promieniowej

9

W 1905r. Mikołaj Korotkow ulepszył metodę wprowadzając do pomiaru ciśnienia
stetoskop („szmery Korotkowa”)

Elektrofizjologia

9

W 1887r. Augustus Desiri Waller wykazał, że serce jest źródłem energii
elektrycznej, która można odprowadzić, umieszczając elektrody na powierzchni
ciała

9

Wilhelm Einthoven skonstruował w roku 1903 galwanometr strunowy, nadający
się do rejestrowania prądów czynnościowych, powstających w czasie pracy serca

9

W 1910 r. badania Thomasa Lewisa pozwoliły na powiązanie obrazu klinicznego,
zmian anatomopatologicznych i zapisu elektrokardiograficznego, co doprowadziło
do wprowadzenia zapisu EKG do praktyki klinicznej