Kornelia Liszka
Alicja Loranc
Analityka medyczna
18L
Historia medycyny i farmacji w XIX wieku
Historia medycyny jako odrębna nauka lekarska powstaje w XIX wieku w związku z wpływem pozytywizmu i racjonalizmu, które nakazały lekarzom odwrócić się zupełnie od historii i budować medycynę od fundamentów na nowo. Dwa wielkie wydarzenia - wprowadzenie środków znieczulających i odkrycie organizmów chorobotwórczych - całkowicie zmieniły dalszy jej bieg. W rezultacie koncepcja choroby, metody leczenia i praktyki higieniczne u schyłku stulecia były całkiem odmienne niż na początku. Przyczyny tych zmian dotyczyły także odkryć, że podstawę budowy organizmów żywych stanowią komórki. Skutki tych osiągnięć pojawiły się jednak z pewnym opóźnieniem, oddziałując przede wszystkim na medycynę XX wieku.
Do XIX wieku medycyna przedstawiała jedną ciągłość od czasów Hipokratesa i na wydziałach lekarskich wykładano autorów starożytnych na równi z nowożytnymi. Od połowy XIX wieku rozłam z przeszłością jest już tak duży, że od tej pory nikt już nie powołuje się na autorytet Hipokratesa w sprawie tłumaczenia chorób zakaźnych lub na autorytet Celsusa w sprawie leczenia obłąkanych. To stanowisko medycyny bieżącej sprawiło, że medycyna historyczna została wyodrębniona z całokształtu medycyny jako osobna gałąź: historia medycyny.
Ogólny rozwój medycyny
Na początku XIX wieku leczenie w Europie i Ameryce ograniczało się do diety, ćwiczeń fizycznych, odpoczynku, kąpieli, masaży, stawiania baniek, przykładania plastrów, podawania środków napotnych, wymiotnych i przeczyszczających. Spośród znacznej ilości leków roślinnych i mineralnych tylko znikoma mniejszość opierała się na rzetelnych podstawach fizjologicznych. Należały do nich: chinina w przypadku malarii, naparstnica w przypadku serca, kolchicyna w przypadku gośćca i opium jako środek znieczulający. Wielu lekarzy stosowało szeroko związki arsenu, widząc w nich lek na takie dolegliwości jak: gorączka przerywana, paraliż, epilepsja, obrzęki i ogólne osłabienie. Również antymon był środkiem powszechnie stosowanym.
W XIX wieku zmienił się zasadniczo pogląd na patologie i metody rozpoznawcze chorób wewnętrznych, medycynę kliniczną i lecznictwo w ogóle. Rozpowszechnione metody diagnostyczne - opukiwanie i osłuchiwanie w świetle nowych odkryć okazały się w połowie stulecia już niewystarczające i wymagały udoskonaleń. Metody kliniczne zostały wzbogacone fizycznymi, głównie świetlnymi i optycznymi instrumentami, dzięki którym oko lekarza mogło przenikać do wnętrza organów człowieka.
Hemholtz - 1851r - wynalezienie wziernika ocznego - oftalmoskopu.
Max Nitze - wynalazca cystoskopu.
Alfred Kirstein i Gustaw Kilian - wprowadzili badanie bronchoskopem i laryngoskopem.
Wszystkie te instrumenty miały nie tylko zastosowanie diagnostyczne, ale umożliwiały dostanie się środkami leczniczymi szybko i bezpośrednio do chorego narządu czy niedostępnej dotychczas części ciała. Coraz to inne przyrządy i urządzenia pomiarowe oraz metody laboratoryjne pozwoliły na poznanie i zgłębienie szeregu nieznanych jeszcze zagadnień funkcjonalnej diagnostyki jak np. pomiary ciśnienia krwi, sfigmomanometrii itp. Rozwój chemii organicznej czy postępy fizyki lekarskiej umożliwiły w medycynie klinicznej udoskonalenie metod rozpoznawczych za pomocą analiz laboratoryjnych: moczu, krwi, kału, treści żołądkowej itp. Ważną rolę w praktyce klinicznej zaczęła odgrywać diagnostyka morfologiczna zajmująca się budową histologiczną i elementami uformowanymi płynnych i stałych części organizmu i jego wydzielin.
Rozszerzone zostały możliwości rozpoznania chorób w związku z osiągnięciami mikrobiologii i immunologii jak np. badania bakteriologiczne, odczyny serologiczne, reakcje alergiczne i antytoksyczne.
Hydroterapia była bardzo popularną metodą lecznictwa. Przypisywano jej wszechstronne działanie lecznicze, celem jej było przywrócenie naruszonej równowagi soków ustrojowych.
Inna metodą, której początki sięgają XVIII wieku była kranioskopia i frenologia. Jej twórcą był Franz Joseph Gall. Twierdził on, że wszelkie nieregularności kształtu czaszki są odbiciem kształtu mózgu, co pozwala na opisanie charakteru i predyspozycji umysłowych człowieka.
W wyniku tak zasadniczego udoskonalenia diagnostyki lekarskiej medycyna kliniczna coraz bardziej oddalała się od lekarskiej profilaktyki opartej na doświadczeniu i intuicji, a stała się dyscypliną wszechstronnie ugruntowaną.
Szkoły kliniczne
Szczególnym rysem medycyny XIX wieku był bliski związek między odkryciami dokonywanymi w laboratoriach i prosektoriach a obserwacjami prowadzonymi przy łóżku chorego. Miejscem, w którym skupiały się wszystkie te poczynania był szpital.
O rozwoju medycyny klinicznej zadecydowała rewolucja francuska. Szpital stał się ośrodkiem aktywności medycznej, troskę o zdrowie publiczne uznano za obowiązek państwa, a do zawodu lekarza dopuszczono przedstawicieli wszystkich klas społecznych. Zwiększyło się zapotrzebowanie na chirurgów, którzy w tym okresie dorównywali wreszcie znaczeniem bezradnych wobec chorób i epidemii lekarzom.
Bardzo ważnym wynalazkiem XIX wieku był stetoskop. Wcześniej lekarze osłuchiwali chorych przykładając ucho do klatki piersiowej, co było metodą obarczoną wieloma niedogodnościami.
Kliniczna medycyna wewnętrzna
Kierownikiem kliniki wewnętrznej był czeski lekarz Józef Skoda, zasłużony w stałych dążeniach do ulepszonych metod diagnostycznych. Propagował on i podniósł na wysoki poziom opukiwanie i osłuchiwanie. Uzasadnił naukowo objawy słuchowe w licznych chorobach płuc i serca. Wprowadził do kliniki wydzielone oddziały, sam obejmując oddział chorób klatki piersiowej. Kolejnym znakomitym klinicystą był Józef Dietl. Dążył on do naukowego uzasadnienia terapii, ostro krytykował szablonowe stosowanie leków jedynie na podstawie empirii pokoleń a nie naukowej farmakologii. Wybitny niemiecki internista Karol Wunderlich przywrócił znaczenie pomiaru ciepłoty chorego za pomocą termometru. Z jego inicjatywy zaczęto w klinikach systematycznie badać temperaturę chorych z równoczesnym oznaczeniem częstotliwości tętna i oddechów. W 1852 roku wprowadzono wykresy graficzne przebiegu ciepłoty. Do rozwoju diagnostyki fizykalnej przyczynił się klinicysta berliński Ludwik Traube, który zwrócił uwagę na zmiany w płucach po przecięciu nerwu błędnego, wyjaśnił zjawisko przesilenia choroby i gorączki, wytłumaczył zależność między schorzeniem serca a nerek, objaśnił działanie naparstnicy na czynność serca i pochodzenie tonów serca. Pod jego wpływem mierzenie temperatury chorym w klinikach stało się jedną z obowiązujących zasad obserwacji gorączkujących. Sergiusz Botkin, wybitny lekarz rosyjski wykazał eksperymentalnie, że gorączka może być wywołana w przypadkach, gdy nie ma we krwi żadnych substancji powodujących podniesienie się temperatury ciała. Udowodnił, że termoregulacja nie jest chemicznym lecz neurofizjologicznym procesem i występuje w drodze odruchów. Wielkim osiągnięciem było odkrycie promieni Roentgena i ciał promieniotwórczych oraz rozwój nauki o wydzielaniu wewnętrznym tj. endokrynologii. Wilhelm Konrad Roentgen był pierwszym człowiekiem, który w zaciemnionym pomieszczeniu widział kościec własnej dłoni, gdy w roku 1895 w czasie badań nad urządzeniem do wyładowań elektrycznych wsunął rękę pomiędzy rurę a znajdujący się obok fluoryzujący kawałek blatu. Ważnym wydarzeniem było również odkrycie w 1893 roku pierwiastków promieniotwórczych. Rok wcześniej dermatolog Leopold Freund zastosował z powodzeniem rentgenoterapię w schorzeniach skóry. W 1902 roku Jerzy Perthes wyjaśnił mechanizm niszczącego działania promieni Roentgena na nowotwory, otwierając szeroko drzwi dla zastosowania radioterapii.
Z końcem XIX wieku w nauce o chorobach wewnętrznych obok rozwijającej się nauki o chorobach zakaźnych, poczęły się wyodrębniać nauki o chorobach płucnych tzw. ftyzjatria. Decydujące znaczenie o rozwoju ftyzjatrii miało odkrycie w 1882 roku prątka gruźlicy przez Roberta Kocha. Bodźcem do masowego wykrywania gruźlicy było w 1903 roku odkrycie alergii gruźliczej i opartego na tej podstawie skórnego odczynu tuberkulinowego. Leczenie zmian w płucach za pomocą odmy po raz pierwszy wypróbował lekarz Franciszek Ramade.
Chemia i farmakologia
W połowie XIX wieku badania krwi i moczu miały już charakter rutynowy. Do najważniejszych osiągnięć w tym zakresie należało odkrycie syntezy mocznika w oparciu o nieorganiczny węglan amonowy oraz odkrycie hemoglobiny w 1862 roku, co było wielkim krokiem naprzód w dziejach medycyny.
Postępy fizjologii i chemii umożliwiły wydzielenie w postaci czystej substancji leczniczych i obserwowanie ich wpływu na organizmy ludzi i zwierząt. W ten sposób rozwinęła się farmakologia. Tworzono wiele związków: morfinę, strychninę, chininę, atropinę, kolchicynę, kokainę.
Wydzielenie coraz większej liczby substancji aktywnych i zrozumienie ich natury pozwoliło na tworzenie leków na drodze łączenia poszczególnych związków. Do pierwszych zsyntetyzowanych w ten sposób leków należały leki przeciwgorączkowe i alkaloidy.
Odkrycia
Jedną z największych postaci XIX-wiecznej medycyny i biologii był Ludwik Pasteur, francuski biolog i chemik. Jego odkrycia naukowe wywarły ogromny wpływ na stan wiedzy ówczesnej nauki w tych dziedzinach. Spośród wielu jego naukowych osiągnięć najbardziej znanym i słynnym jest teoria chorób zakaźnych oraz szczepienia ochronne, których był współwynalazcą. Pasteur posiadał chemiczne wykształcenie. Umiał używać mikroskopu do prowadzenia praktycznych badań, kiedy zajmował się problemami browarników, winiarzy i mleczarzy. Kiedy przy użyciu mikroskopu badał zepsute już wino zauważył, że - poza drożdżami - znajdują się w nim organizmy żywe, które powodują jego fermentację. W tym samym czasie odkrył, że przyczyną fermentacji i gnicia są drobnoustroje, które później zidentyfikował jako gronkowce i paciorkowce. Połączył on ten fakt z ropieniem ran i zastosował kwas karbolowy, który poprawił znacznie wynik ich leczenia. Dzięki temu odkryciu Pasteur mógł opracować proces pasteryzacji. Polegał on na ogrzewaniu przez długi czas płynów, by zniszczyć znajdujące się w nich bakterie, które są przyczyną infekcji. Obalił teorię samorództwa, gdyż wszystkie robactwa np. pchły rodzą się z jajeczek a nie z brudu, ale brud jest dobrym środowiskiem rozmnażania się tych istot. Był także twórcą opatrunku własnego pomysłu mającego chronić ranę przed zakażeniem z powietrza. Wprowadził rozpylanie kwasu karbolowego w salach operacyjnych, zastosował go do wyjaławiania narzędzi chirurgicznych, nici do szycia ran, do zmywania pola operacyjnego i mycia rąk chirurgów. Później okazało się, że kwas karbolowy jest środkiem toksycznym. Dużą wartość miało inne odkrycie Pasteura. Stworzył metodę hodowli bakterii wąglika w jej osłabionej i specjalnej odmianie. Bakterię tą wstrzykiwał bydłu, wywołując u zwierząt chorobę, która jednak miała znacznie łagodniejszy i niegroźny przebieg. W ten sposób zwierzęta stawały się odporne na zwykłą odmianę tej choroby. Kiedy Pasteur publicznie zaprezentował swoją metodę, chcąc zademonstrować jej skuteczność, wywołało to wielkie zaciekawienie i poruszenie. Stało się jasne, że opracowana przez niego metoda znajdzie zastosowanie w zapobieganiu i zwalczaniu wielu chorób zakaźnych. Jedną z nich była trapiąca ptactwo domowe cholera drobiu. Do najważniejszych odkryć Pasteura należy wynalezienie szczepionki przeciwko wściekliźnie. Poza wspomnianymi już osiągnięciami Pasteur był odkrywcą zjawiska anaerobiozy. Odkrył istnienie mikroorganizmów, które żyją, nie mając dostępu do powietrza bądź tlenu. Ważne znaczenie, zwłaszcza dla gospodarki, miały też badania Pasteura nad chorobą jedwabników.
Od wynalazków Pasteura niedługa droga wiodła do odkrycia antybiotyków, które zwalczały mikroorganizmy będące źródłem chorób (m. in. grypy). Teoria ta znalazła zastosowanie w chirurgii za sprawą profesora chirurgii w Glasgow i Edynburgu, Josepha Listera. Dzięki antyseptykom zmniejszył on znacznie zagrożenie powstania zakażenia w wyniku operacji.
Edward Jenner był wynalazcą szczepionki na ospę. Zainteresował się ospą, zwłaszcza, mimo że metody szczepienia były już znane w XVIII wieku, jednak były nieskuteczne.
Obok Pasteura w dziedzinie biologii zasłynął Karol Darwin. Jego głównym dziełem jest stworzenie kontrowersyjnej teorii ewolucji. W 1859 roku opublikowano książkę Darwina pt. "Powstanie gatunków". Uczony poświęcił na badania nad zagadnieniem ewolucji wiele lat. Jako punkt wyjścia obrał Darwin klasyfikację gatunków, ale nie przyjął założenia swojego poprzednika w tych badaniach, którym był Karol Linneusz. Istotą tego założenia była niezmienność w pojawieniu się i rozwoju gatunków, których formy zachowały swój kształt aż po czasy współczesne. Darwin widział proces ewolucji inaczej. Uważał, że początkowo życie stało na najniższym z możliwych poziomie, a do czasów współczesnych dotrwały jedynie te gatunki, które w sposób optymalny i lepszy od innych potrafiły dostosować się do środowiska, w którym żyły. Zatem istotą koncepcji Darwina było prawo, według którego szansę na przetrwanie miały jedynie gatunki optymalnie przystosowane. Konsekwencją tego naturalnego procesu selekcji było powstanie pierwotnej formy człowieka, która była jednocześnie najwyższą spośród istot żyjących. Jednak teza, że człowiek pochodzi od małpy bądź jeszcze innego gatunku zwierzęcego wzbudziła niesmak. Darwin został potępiony. Spotkała się również ze sprzeciwem ze strony Kościoła i duchownych, którzy opracowywali traktaty i podtrzymywali w nich biblijny obraz stworzenia świata. Teoria Darwina pozostała jednak na stałe w nauce i nie została wyeliminowana; znalazła również swoich zwolenników.
Kolejnym uczonym, którego należy wspomnieć jest Grzegorz Mendel. Jego badania dotyczyły podobnych zagadnień, którymi zajmował się Darwin. W latach 1858-1866 Mendel prowadził obserwacje kolejnych pokoleń różnych roślin. Spostrzeżenia, które wówczas poczynił doprowadziły go do wniosku, iż typowe dziedziczne cechy występują w określonych odstępach czasu. Rezultatem jego badań było sformułowanie "prawa Mendla", którego przedmiotem była dziedziczność. Według niego zarówno rośliny, jak i zwierzęta oraz ludzie dziedziczą pewne cechy od poprzednich pokoleń, a zatem cechy te są przekazywane z pokolenia na pokolenie poprzez ich dziedziczenie. Podlegają one powolnym zmianom, które idą w kierunku coraz lepszego przystosowania się do warunków środowiska. Było to zgodne z teorią Darwina. Spostrzeżenia Mendla nie znalazły z początku uznania. 30 lat minęło od odkryć Mendla, kiedy Hugo de Vries, uczony holenderski, powrócił do jego badań i potwierdził słuszność poglądów Mendla. Narodziła się wtedy odrębna dziedzina nauki - genetyka.
Obok tych trzech wielkich postaci XIX-wiecznej medycyny i biologii - Mendla, Darwina, Pasteura - duży wkład w rozwój wiedzy medycznej i biologicznej mieli tacy uczeni jak William Roentgen (odkrył promienie X, co umożliwiło rozwój diagnostyki oraz chirurgii), promienie które przenikają przez miękkie tkanki, ale kości ich nie przepuszczają. Jego odkrycie pozwoliło lekarzom zobaczyć fotograficzny obraz ciała.
Rozwój metod, kierunków i środków terapeutycznych
W odróżnieniu od zasadniczych przemian jakie nastąpiły na skutek wielkich postępów podstawowych nauk lekarskich, w pierwszej połowie XIX wieku terapia podlega nieznacznym przeobrażeniom. Leczenie stosowane i dozowane według wskazań miejscowych znalazło przede wszystkim oparcie w farmakologii eksperymentalnej, którą uprawiali z wielką korzyścią dla medycyna klinicyści, fizjolodzy i farmakolodzy. Dokonywali oni licznych doświadczeń na zwierzętach z rozmaitymi środkami, najczęściej chemicznymi. Wielkie były zasługi w tej dziedzinie fizjologów takich jak: Purkyne, Magendie i Bernard. W pracach toksykologicznych zasłynął prof. Karol Gustaw Mitscherlich, który zajmował się badaniami związku działania farmakologicznego wielu środków leczniczych z ich składem chemicznym. Ustalił on konieczność badania każdego środka doświadczalnie na zwierzętach i wydał w tym zakresie inne podstawowe dzieło.
W 1853 roku została opracowana dziś niezbędna i zasadnicza metoda terapeutyczna polegająca na wprowadzeniu środka leczniczego za pomocą strzykawki zastosowanej przez ortopedę Gabriela Pravaza przy leczeniu tętniaków. W tym roku bowiem klinicysta Aleksander Wood po raz pierwszy zaczął stosować strzykawkę Pravaza do wstrzykiwań podskórnych, zwłaszcza środków z makowca, w przypadkach neurologicznych. W ten sposób zastosowanie strzykawki do iniekcji podskórnych rozprzestrzeniło się w całej Europie.
Metoda wlewań dożylnych znalazła entuzjastów, ale z powodu prymitywnej techniki zabiegu, nieznajomości właściwości krwi i wlewanych do niej substancji zabiegi te powodowały nierzadko śmiertelne powikłania. Przypadki takie kojarzone zwłaszcza z podobnie nieszczęśliwymi skutkami prób przetaczania krwi musiały wpłynąć na porzucenie zabiegów dożylnych na rzecz znacznie bezpieczniejszych i łatwiejszych wstrzykiwań podskórnych.
W połowie XIX wieku w ślad za rozwojem diagnostyki elektrycznej znalazła zastosowanie nowa metoda terapeutyczna, a mianowicie elektroterapia nowoczesna, za założyciela której można uważać neurologa francuskiego Duchenna. Był on jednym z pierwszych, który opracował w sposób naukowy wykorzystanie prądów elektrycznych zarówno dla celów diagnostycznych jak i leczniczych w ściśle określonych grupach nerwów i mięśni, szczególnie w porażeniach i niedowładach, które leczył z powodzeniem prądem faradycznym. Leczenie prądami wysokiej częstotliwości (darsonwalizacja) wprowadził lekarz i fizjolog d'Arsonval.
Odkrycie bakteriologii, serologii, immunologii oraz chemii stworzyły nowe możliwości do leczenia przyczynowego niektórych grup zakaźnych chorób: seroterapia, której twórcą był Behring i chemioterapia - Paweł Ehrlich na podstawie wykrytego przez siebie tropizmu barwników do organizmów żywych. Po licznych badaniach Ehrlich otrzymał syntetycznie salwarsan, który posiadał właściwość krętobójczą i leczniczą w kile.
Nowo wykryte środki oraz ciała czynne otrzymywane z surowców leczniczych jak również liczne preparaty wzbogaciły arsenał leków stosowanych w terapii.
1819 - Józef Pelletier i Caventou wyodrębnili z kory chinowej alkaloid chininę, którą stosuje się w leczeniu zimnicy.
1876 - Tomasz MacLagan ogłosił swe doświadczenie z zakresu leczenia chorób reumatycznych kwasem salicylowym.
1887 - Oskar Hinsberg wytworzył fenacetynę jako pierwszy syntetyczny środek przeciwgorączkowy.
1899 - Artur Eichengrun otrzymał aspirynę.
1875 - uzyskanie z krasnodrzewu peruwiańskiego pilokarpiny stosowanej w leczeniu jaskry.
Paweł Unna wprowadził ichtiol.
W XIX wieku nastąpił również rozwój wodolecznictwa. W ślad za tym coraz częściej dla celów zapobiegawczych zaczęto stosować nie tylko leczenie w uzdrowiskach ale i ogólnie klimatyczne w miejscowościach górskich i nadmorskich. Metoda wziewania leków została wprowadzona w XVIII wieku. Została ona szeroko rozpowszechniona przez paryskiego specjalistę Jana Sales - Gironna. Ogłosił on wiele prac o tzw. diecie respiracyjnej tj. metodzie leczniczej polegającej na wziewaniu środków leczniczych, która przyjęła się szczególnie w laryngologii. Do rozwoju lecznictwa klimatologicznego przyczynił się lekarz Max Wertel, który w 1875 roku rozpoczął leczenie niedomogi sercowej stosowaniem diety i długich spacerów w terenie z nieznacznymi wzniesieniami. Terapia klimatyczna odegrała szczególną rolę w leczeniu chorób, zwłaszcza gruźlicy. Do najważniejszych metod leczniczych należała również terapia mechaniczna tj. gimnastyka lecznicza i masaże. Twórcą nowoczesnej gimnastyki leczniczej był Henryk Ling. Gimnastykę leczniczą prowadzono z zastosowaniem odpowiednich przyrządów dostosowanych do ćwiczeń biernych dla określonych grup mięśni. Sposób leczenia masażem (zwanym mieszeniem) szczególnie przypadków schorzeń mięśni i nerwów opracował chirurg Jan Mezger.
Chirurgia oraz specjalności związane z zabiegami operacyjnymi:
Rozpowszechnienie znieczulenia i zniesienie ograniczeń, jakie narzucał ból pozwoliło na wprowadzenie szeregu nowych zabiegów. Szybkość przestała być podstawową zaletą chirurga. Problemem była jednak powszechność zakażeń pooperacyjnych. Dopiero odkrycie bakteryjnego pochodzenia chorób i przedstawienie dowodów na niezbędność aseptyki, pozwoliło chirurgom operować spokojnie wewnętrzne narządy ciała.
Jednym z nowatorów chirurgii był Albert Christian Theodor Billroth. Zgromadził wokół siebie uczniów, którzy z czasem prowadzili katedry chirurgii w całej Europie. Jego „Patologia i terapeutyka chirurgiczna” miała jedenaście wydań.
Do znakomitych lekarzy i chirurgów należeli także:
Wilhelm Dupuytren, który po raz pierwszy usunął w całości dolną szczękę i amputował szyjkę macicy z powodu raka, założył sztuczny odbyt i podwiązał tętnicę podobojczykową. Z jego nazwiskiem związane są: rozwój szwu chirurgicznego, szyny do leczenia złamań kończyn dolnych, zacisk na tętnicę brzuszną itp.
Robert Liston po raz pierwszy zastosował uśpienie eterem.
Astley Pastor Cooper dokonał amputacji w stawie biodrowym, podwiązał duże tętnice np. tętnice bezimienną, jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na znaczenie dobrego odżywiania się dla prawidłowego gojenia się ran. Od najdawniejszych czasów ludzkość dążyła do usunięcia bólu, czyli do odurzenia, znieczulenia lub nawet uśpienia przy zabiegu operacyjnym.
W 1799 roku chemik Humphry Davy odkrył podtlenek azotu i wypróbował go na sobie stwierdziwszy krótkotrwałe uśpienie z następującym po tym bardzo wesołym przebudzeniem się, był to bowiem tzw. gaz rozweselający. Propozycje Davy'ego zastosowania podtlenku azotu w chirurgii nie wzbudziły jednak żadnego oddźwięku w Europie. W 1844 roku William Morton (dentysta) zastosował chlorek etylu jako znieczulenie przy plombowaniu zębów. W 1846 roku dokonano pierwszego zabiegu w narkozie eterowej. W 1847 roku po raz pierwszy do uśpienia zastosowano chloroform. Termin anestezja wprowadził w 1846 roku Holmes natomiast chirurg Billoth wprowadził jako znieczulenie mieszaninę eteru i chloroformu powszechnie stosowaną do dziś.
W 1805 roku niemiecki aptekarz Fryderyk Serturner wyodrębnił morfinę z opium. Okazała się ona środkiem łatwiejszym w użyciu niż opium. W 1885 roku zamiast uśpienia eterowego chirurg William Halsted zastosował znieczulenie przewodowe w stomatologii. Bardzo szerokie zastosowanie w chirurgii znalazło znieczulenie lędźwiowe wprowadzone w 1894 roku.
Nowe drogi do rozwoju i postępu nowoczesnej chirurgii umożliwiało wprowadzenie antyseptyków przez Józefa Listera w 1867 roku. Wykorzystał on w celu dezynfekcji kwas karbolowy i w 1865 roku wprowadziła opatrunki antyseptyczne nasączone rozcieńczonym karbolem. Zalecał również stosowanie karbolu do oczyszczania narzędzi chirurgicznych, mycia skóry chorych oraz do przepajania nim bielizny otaczającej pole operacyjne i całą tą metodę nazwał metodą antyseptyczną. Z biegiem czasu kwas karbolowy został zastąpiony przez sublimat i nadmanganian potasu. Po okresie entuzjazmu zaczął się stopniowo zmierzch antyseptyków czemu sprzyjały liczne prace doświadczalne wykazujące, że drobnoustroje mogą być zabite jedynie przez gotowanie i działanie gorącej pary. Udowodnił to w 1890 roku chirurg Ernest Bergmann i od tej pory rozpoczął się w chirurgii okres aseptyki. Do życia wprowadzono stabilizatory. Ulepszone aseptyki wniósł chirurg polskiego pochodzenia - Mikulicz, który wprowadził m.in. używanie rękawiczek nicianych, masek na twarz i czepków na głowę w salach operacyjnych.
Na całym świecie zaczęto dokonywać operacji brzucha, szyi, czaszki i rdzenia kręgowego. Poczyniono postępy w zakresie operacji przełyku, żołądka i jelit - wcześniej sporadycznie kończących się powodzeniem. W 1886 roku Reginald Heber Fitz wyjaśnił istotę zapalenia wyrostka robaczkowego. W 1876 roku Marion Sims dokonał operacji wyrostka pęcherzyka żółciowego. Operacje guzów mózgu i rdzenia kręgowego przeprowadzone przez Victora Horsley'a stworzyły podwaliny neurochirurgii.
Wprowadzano nowe instrumenty i techniki. Przełomowe znaczenie w opanowaniu nagłych krwotoków z dużych naczyń tętniczych kończyn miało wprowadzenie prze chirurga niemieckiego Johanna Esmarcha opaski uciskowej. Ułatwiło to znacznie technikę amputacji. Największym jednak osiągnięciem były kleszczyki hemostatyczne z prostym urządzeniem zatrzaskowym. Dokonały one przewrotu technicznego w chirurgii.
Szczególne wyraźne były postępy chirurgii układu moczowo - płciowego. Poczyniono wyraźny postęp w operacyjnym leczeniu jajników, jajowodów i macicy. Dzięki nowym technikom bezpieczniejszy stał się poród przez cięcie cesarskie.
Rozwój chirurgii był tak szybki, że w przeddzień I wojny światowej znano już prawie wszystkie operacyjne zabiegi dnia dzisiejszego. Dalsze postępy dokonały się za sprawą lepszego poznania mechanizmów fizjologicznych, wprowadzeniu bezpieczniejszych metod przetaczania krwi i antyseptyki.
Mniejsze postępy w XIX wieku poczyniono natomiast w dziedzinie zatrzymywania krwotoków i postępowania operacyjnego z wielkimi naczyniami. W roku 1868 Julian Emil Pean I Eugeniusz Koeberle wynaleźli do dziś używane kleszczyki zatrzaskowe. Fryderyk Esmarch natomiast zastosował uciskowe niedokrwienie za pomocą opasek elastycznych lub rurki gumowej co pozwoliło na wykonanie zabiegu na kończynach bez utraty krwi. Na miejsce stosowanego od wieków rozżarzonego żelaza pojawił się przyrząd do przyżegania z platynowym zakończeniem (platynowy termokauter), który bardzo skutecznie zatrzymywał krwotok w polu operacyjnym.
W 1901 roku Karol Landsteiner odkrył istnienie 3 grup serologicznych krwi, tj.: A, B, C (grupa C to obecnie 0). Dalszych odkryć w zakresie grup krwi dokonał Jan Jansky, który wyróżnił 4 grupy krwi. Krokiem naprzód było również wykrycie sposobu zapobiegania krzepnięciu krwi przez dodawanie do niej pewnych środków chemicznych takich jak szczawian wapnia czy wyciąg z pijawek.
Rozwój nowożytnego położnictwa i ginekologii
Rozwój anatomii patologicznej, badania mikroskopowe oraz postępy fizjologii przyczyniły się do poznania anatomii narządów płciowych kobiety oraz procesów miesiączkowania i jajeczkowania a także zapłodnienia i ciąży. Wprowadzono i rozpowszechniono narzędzie diagnostyczne i terapeutyczne jakim jest kireta. Poczyniono również postępy w zakresie zabiegów operacyjnych. Pierwsze właściwe wycięcie jajników drogą brzuszną zostało wykonane przez chirurga Efraima Mac Donella w 1809 roku, natomiast pierwszy zabieg wycięcia macicy miał miejsce w Wiedniu w 1898 roku i dokonał go Ernest Wertheim.
W XIX wieku następuje rozpowszechnienie i rozwój kleszczy porodowych. Był to okres w którym poznano lepiej mechanizmy różnych odmian porodu. Wiele nowych odkryć poczyniono również w badaniach ciąży pozamacicznej. Do terapii ginekologicznej wprowadzono wyciągi ze sporyszu. Nihilizm terapeutyczny spowodował, że w latach 70-tych używano w ginekologii poza sporyszem kilka leków narkotycznych żrących i ściągających. Zmianę przyniosła dopiero produkcja związków chemicznych i roślinnych. Na polu ginekologii operacyjnej dokonywano takich zabiegów jak: amputacja szyjki macicy z powodu raka, operacje guzów jajnika, ovariotomię, zeszywanie przetok pęcherzowo - pochwowych, wykonywano plastykę pochwy i krocza, leczenie wypadania macicy przez zaszywanie pochwy, korekcja tyłozgięcia macicy poprzez skrócenie więzadeł obłych macicy, wycinanie uszypułowanych mięśniaków drogą brzuszną, nadszyjkową amputację macicy drogą brzuszną, wycięcie macicy drogą brzuszną, drogą pochwową. W 1846 roku Recamier wprowadził łyżeczkę do skrobania macicy.
Powstanie nowoczesnej okulistyki
Chirurgia oczna rozwijała się w całej pełni już w XVIII wieku. Za ojca okulistyki jest uznawany Albrecht Graefe. Wprowadził wiele nowych zabiegów, takich jak irydektomia w jaskrze, modyfikacja zabiegu usunięcia soczewki w jaskrze, własna modyfikacja operacji zeza. W 1800 roku chirurg Karol Himly wprowadził termin oftalmologii dla podkreślenia naukowego charakteru wiedzy o chorobach oczu. W tym samym roku zaczęto do celów diagnostycznych stosować zabieg polegający na rozszerzeniu źrenic przez wkrapianie do oczu wyciągu z wilczej jagody. W tym czasie lekarz Tomasz Young opisał astygmatyzm. Znakomitym fizjologiem i okulistą był Helmholtz, który w 1851 roku opisał skonstruowany przez siebie wziernik oczny i zwrócił uwagę lekarzy na wewnętrzną część oka. Poza tym gruntownie opracował optykę fizjologiczną oka ludzkiego. Oftalmoskop Helmholtza stał się jednym z nielicznych przyrządów każdego okulisty. Oftalmoskop sprawił, że okulistyka z dziedziny wąsko specjalistycznej stałą się dyscypliną pomocną rozpoznawaniu wielu chorób ogólnoustrojowych, takich jak: miażdżyca, nadciśnienie, cukrzyca, choroby mózgu, serca, naczyń, nerek i innych. Nowoczesna chirurgia oka mogła się rozwinąć dzięki wprowadzeniu przez Carla Kollera miejscowego znieczulenia oka za pomocą kokainy. Rozwiązało to wiele problemów diagnostycznych i zabiegowych oka, takich jak usuwanie ciał obcych.
Współczesne wiadomości o wadach refrakcji i akomodacji zawdzięcza się natomiast Franciszkowi Korneliuszowi Dondersowi. W 1848 roku zlecił on zastosowanie szkieł pryzmatycznych w przypadkach zeza. Jednym z pierwszych, który zastosował drukowane tablice do badania wzroku w 1862 roku był Herman Shellem. Eduard Jaeger opracował atlas dna ocznego i zasłużył się jako badacz gruźlicy naczyniówki. Spośród innych znakomitych okulistów na przypomnienie zasługuje Karol Stelluang, który opisał objaw charakterystyczny dla choroby Basedowa; Wiktor Morax odkrywca zakaźnego prątka powodującego zapalenie powiek, Włodzimierz Fiłatow twórca metody plastyki rogówki.
Pediatria
Francuscy, angielscy i niemieccy pediatrzy coraz więcej prac i badań poświęcali chorobom przewodu pokarmowego niemowląt; zagadnieniom ich prawidłowego odżywiania oraz częstym różnorakim zapaleniom dróg oddechowych. Wśród licznych prac można było napotkać pierwsze wzmianki o nabytych wadach serca u dzieci. Zasługą pediatrów angielskich było opracowanie zagadnień higieny, odżywiania niemowląt, leczenia najczęstszych związanych z tym zachorowań. Poznanie zaburzeń pokarmowych na tle sztucznego odżywiania niemowląt pobudziło pediatrów do szukania czynników powodujących te schorzenia oraz do badań przemiany materii i składników mleka ludzkiego i zwierzęcego, do dokładnych i matematycznych pomiarów wagi i wzrostu oraz do tworzenia sztucznych mieszanek i przetworów odżywczych. Wyróżnili się w tej dziedzinie: Filip Biedert, Franciszek Soxhlet (twórca łaźni wodnej do gotowania i wyjaławiania mleka oraz cukru odżywczego jego imienia). W 1886 roku Eserich wyosobnił i opisał pałeczkę okrężnicy, podkreślił jej rolę w chorobach przewodu pokarmowego i znaczenie wyjaławiania pokarmów mlecznych dla niemowląt oraz stworzył nowoczesną klasyfikację kliniczną błonicy.
W Rosji osiągnął światową sławę moskiewski pediatra Nił Fiłatow, który opisał znamienny objaw w rozpoznaniu wysypki płoniczej na twarzy (tzw. trójkąt Fiłatowa) oraz wszechstronnie opisał gorączkę gruczołową. Był on pierwszym odkrywcą plamek w jamie ustnej stanowiących wczesny objaw odry.
Z pediatrów niemieckich należy przypomnieć Eduarda Henocha autora licznych prac, od którego imienia nazwano plamicę gośccową brzuszną i Adalberta Czerny'ego profesora pediatrii zasłużonego badacza przemiany materii u dzieci. We francuskiej szkole pediatrycznej zasłużyli się: Jakub Józef Grancher autor monografii o zachorowaniach narządu oddychania i zapobieganiu gruźlicy; Henryk Roger, który wprowadził pomiary ciepłoty u dzieci oraz opisał wadę rozwojową zwaną chorobą Rogera.
W klinikach i szpitalach pediatrycznych poczęto dla ochrony życia noworodków stosować coraz doskonalsze urządzenia np.: ogrzewacze w miejsce dotychczasowych butelek z gorącą wodą i owijania w chusty. Pierwsze tego rodzaju urządzenie wielokrotnie modyfikowane w rodzaju wanny z wodą i podwójnym dnem wprowadził położnik Stefan Tarnier. Mimo wzrostu liczby zakładów leczniczych dla dzieci ich organizacja i budowa były przeważnie prymitywne oraz cechował je brak opieki nad chorymi dlatego umieralność dzieci była nadal duża.
Neurologia
Rozwój anatomii układu nerwowego charakteryzuje dwa okresy: I - morfologiczny do połowy XIX wieku i II - fizjologiczny trwający do dziś. W XIX wieku zaczęły pojawiać się opisy klinicznych obserwacji nad chorymi i ukazywać się wyniki doświadczeń fizjologicznych, które miały na celu określenie czynnościowego rozdrobnienia ośrodkowego układu nerwowego. Było to tym bardziej możliwe, że nowe światło rzuciło szereg anatomów, przeprowadzających szczegółowe badania embriologiczne w zakresie mózgu z dociekaniami histologicznymi i cytologicznymi. Do nich należeli anatom i fizjolog Fryderyk Tiedemann, anatom Ludwik Maurycy Hirszfeld. Do dalszych postępów przyczynił się chirurg, anatom i lekarz Benedykt Stilling, który dokonywał poszukiwań dróg nerwowych w rdzeniu kręgowym i przedłużonym metodą seryjnych przekrojów stosowaną do dziś. Czynności rdzenia kręgowego zbadał i opisywał Karol Bell. Ujawnił on wiele szczegółów budowy tej części mózgowia. Opisy te początkowo jednak dotyczyły najprostszych czynności głównie ruchowych i czuciowych.
W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia zaczynają się mnożyć odkrycia lokalizacyjne ośrodków czynności mózgu, np. ośrodki ruchowe ujawnione metodą porażenia prądem elektrycznym przez anatoma i fizjologa Gustawa Teodora Fritscha; odkrycie ośrodka słuchowego mowy przez psychiatrę Karola Wernickea. Do rozwoju neurologii przyczyniły się również badania laboratoryjno - histologiczne oraz nowe metody barwienia komórek nerwowych.
Anatomia i embriologia mikroskopowa
Jacob Henle jako pierwszy wysunął hipotezę, że przyczyną chorób są mikroorganizmy. Robert Remak podzielił tkanki według ich pochodzenia od trzech listków zarodkowych na ektodermę, mezodermę i endodermę. Opisano mechanizm podziału komórkowego, rozwoju zarodka, powiększania się narządów i regeneracji tkanek, wprowadzono nazwę chromosomy i wysunięto teorię głoszącą, że podstawowym elementem systemu nerwowego jest komórka nerwowa - neuron.
Fizjologia
Na początku wieku dominującą rolę w badaniach medycznych odgrywała
Francja. Francois Magendie skrupulatnie unikał wszelkich spekulacji i starał się prowadzić obserwacje wolne od jakichkolwiek uprzedzeń. Dowiódł on na drodze eksperymentu, że włókna nerwowe tylnych korzonków rdzenia kręgowego mają charakter czuciowy, a włókna przednich korzonków ruchowy. Badania nad działaniem leków pozwalają uznać Magendiego za twórcę farmakologii.
Uczeń Magendiego, Claude Bernard sformułował zasady homeostazy. Zakładał on stałą równowagę środowiska wewnętrznego organizmów ciepłokrwistych i istnienie mechanizmów obronnych, przeciwdziałających zakłóceniom tej równowagi przez czynniki zewnętrzne.
Wielki wpływ na fizjologię i koncepcje zachowania wywarły eksperymenty na zwierzętach prowadzone przez Iwana Pawłowa w Moskwie. Badał fizjologię serca, wątroby, trzustki i przewodu pokarmowego, jednak największe znaczenie mają wyniki jego badań nad odruchami warunkowymi. Pawłow wykazał, że w odpowiedzi na sygnały towarzyszące normalnie podawaniu pokarmu pies zaczyna wydzielać ślinę i soki żołądkowe nawet jeśli nie otrzymuje jedzenia.
Endokrynologia
Twórcami współczesnej endokrynologii oraz leczenia wyciągami z gruczołów byli: Klaudiusz Bernard oraz Brow Seguard. On pierwszy stwierdził w 1855 roku na przykładzie wątroby, że gruczoły tuż obok wydzieliny zewnętrznej wydzielają również do krwi to jest drogą wewnętrzną m. in. glukozy, która reguluje skład krwi. Drugi w 1889 roku przedstawił wyniki swych badań dokonywanych na samym sobie dowodząc odmładzającego działania z wyciągu z jąder wstrzykniętego pod powłoki brzuszne. Najwcześniej zostało poznane wydzielanie tarczycy. Dalszych odkryć endokrynologicznych dokonano w zakresie działania nadnerczy. W 1884 roku stwierdzono, że wyciągi z części rdzennej nadnerczy powodują wzrost ciśnienia krwi. Polski fizjolog Napoleon Cybulski ustalił charakter wewnątrzwydzielniczy nadnerczy. W 1858 roku odkrył przytarczyce. Bernard Mohr stwierdził na sekcji guz przysadki w przypadku otłuszczenia połączonego z zaburzeniami wzroku. Jak z powyższych wzmianek wynika, podwaliny endokrynologii zostały założone już w XIX wieku. Zostały one zapoczątkowane odkryciem pierwszego hormonu w chemicznie czystej postaci, tj. adrenaliny w roku 1901. Trzy lata po tym odkryciu Fryderyk Stolz dokonał chemicznej syntezy adrenaliny. Wkrótce następuje dalsze odkrycie czystych hormonów.
Ortopedia
Ortopedia była specjalnością od najdawniejszych czasów ściśle związaną z chirurgią. Nowoczesny opatrunek gipsowy z zastosowaniem opasek wprowadził flamandzki lekarz - Anthonius Mathisjen w 1852 roku. Konkurencyjnym sposobem leczenia złamanych kości kończyn stały się wszelkiego rodzaju szyny. Największe znaczenie zyskała uniwersalna szyna metalowa, która mogła być połączona z wyciągiem i była łatwa do zastosowania w warunkach polowych.
Urologia
Urologia rozwinęła się za sprawą przedłużenia działalności litotomistów, sukces w tym względzie osiągnął chirurg francuski Jean Cyviale, który zainicjował niebezpieczny zabieg litotomii (przeszło 50% śmiertelności) wprowadzając rozłożone na kilka etapów, bezkrwawe kruszenie kamieni w pęcherzu za pomocą specjalnych pilników. Powstanie nowoczesnej urologii łączy się z rozwojem metod badania i leczenia. Najwcześniejszą metodą było cewnikowanie pęcherza udoskonalone dzięki wprowadzeniu przez Augusta Nelatona elastycznego cewnika kauczukowego. Cewnikowaniem można było leczyć w sposób bezkrwawy bliznowate zwężenia cewki moczowej.
Stomatologia
Wyodrębnienie stomatologii jako odrębnej dyscypliny było zasługą Pierre Faucharda, który jako pierwszy poświęcił się wyłącznie leczeniu zębów. Podsumował on wiedzę wcześniejszych stuleci i opisał sposób wypełniania zębów za pomocą cyny i ołowiu. W Niemczech opisano sposób sporządzania w oparciu o woskowe odciski gipsowych modeli szczęk. Rzemieślnicy wykonujący zaprojektowane protezy byli poprzednikami techników dentystycznych. Wprowadzenie znieczulenia miało nie mniejsze znaczenie dla stomatologów niż dla chirurgów. Dokonał się także postęp w technice protetycznej tzn. wprowadzenie kauczuku wulkanizowanego, doskonalenie plomb, opracowanie nowych metod korygowania zgryzu.
Patologia
Powiązanie objawów klinicznych choroby z patologicznymi zmianami narządów sprawiło, że sekcje zwłok stały się głównym przedmiotem zainteresowania badaczy. Rudolf Virchow zmierzał do połączenia medycyny klinicznej, anatomii patologicznej i fizjologii. Jego powiedzenie: „wszystkie komórki powstają z komórek” sprawiło, że za główny czynnik mechanizmów chorobotwórczych uznano zakłócenia w funkcjonowaniu i strukturze komórek. Do ważnych osiągnięć Virchowa należy również odkrycie białaczki, studia nad zakrzepicą, zatorem i zapaleniem żył.
Dermatologia i wenerologia
Dermatologia zaczęła się wyodrębniać jako nauka w połowie XIX wieku. Jej podstawy stworzyli Hebra i Kaposchi, którzy oparli ją na zdobyczach nauk podstawowych. Szybki rozwój dermatologii był związany z licznymi badaniami histologicznymi i anatomopatologicznymi oraz wyodrębnieniem coraz nowszych odmian chorobowych. Już w końcu XIX wieku wprowadzono pierwsze zabiegi złuszczania naskórka. Z tego okresu pochodzą też pierwsze doniesienia potwierdzające szkodliwy wpływ promieniowania słonecznego na skórę. W Polsce rozwój dermatologii przypada na II połowę XIX wieku, kiedy to w 1863 powstała w Krakowie pierwsza w Polsce klinika chorób skórnych i wenerycznych (założyciel A. Rosner). Od 1866 roku wykładano dermatologię w Warszawskiej Szkole Głównej (B. Chojnowski).
Rozwój nowoczesnej wenerologii rozpoczął się w XIX wieku, gdy Ph. Ricard udowodnił odrębność kiły i rzeżączki (uważanych poprzednio za jedną chorobę). W połowie XIX wieku J. Rollet wyodrębnił następną chorobę - wrzód miękki (wrzód weneryczny), jako zakażenie innego typu niż kiła i rzeżączka. Na przełomie XIX i XX wieku zostały też wykryte zarazki wywołujące te schorzenia (A. Neisser - dwoinka rzeżączki, F.R. Schaudinn i P.E. Hoffmann - krętek blady, A. Ducrey - pałeczka wrzodu miękkiego).
Zdrowie publiczne
Organizacja profesji lekarskiej i szpitali oraz sformułowanie nowoczesnych zasad higieny było w dużej mierze konsekwencją rewolucji przemysłowej. Powstawanie fabryk i gwałtowny rozwój miast doprowadziły do wielkich przemieszczeń ludności.
Zanim odkryto, że przyczyną chorób są bakterie, podstawowym czynnikiem profilaktycznym przeciw chorobom było stosowanie zasad higieny publicznej: dbałość o czystość wody pitnej oraz rozpraszanie bijącego ze ścieków i śmietnisk odoru, uważanego za główny czynnik chorobotwórczy.
Wielki, choć nie natychmiastowy, wpływ na zrozumienie wagi higieny publicznej wywarła praca Johanna Petere Franka, posługująca się danymi statystycznymi, opisującymi wzrost śmiertelności ludności poprzez epidemie cholery, żółtej febry, dur brzuszny i inne choroby zakaźne.
Pielęgniarstwo
Pielęgniarstwo wyodrębniło się jako zawód w XIX wieku, jednak wcześniej chorymi opiekowali się zakonnicy i zakonnice. Później w okresie reformacji szpitale zakonne przeszły w ręce władz miejskich i miejsce sióstr zakonnych zajęli źle opłacani pracownicy najemni. Szpitale były brudne i pełne zarazków. Wśród rzeszy ludzi zabiegających o poprawę losu chorych wyróżniała się Florence Nightingale, której upór doprowadził do powstania nowoczesnego, w pełni zawodowego pielęgniarstwa. Przyczyniła się ona także do utworzenia w 1860 roku pierwszej szkoły pielęgniarskiej.
Edukacja
W XIX wieku dokonało się ujednolicenia kształcenia lekarzy i dopuszczenie ich do praktyki medycznej. Na początku XIX wieku w Ameryce istniały tylko 4 niewielkie szkoły medyczne. Powstawało wiele nowych, prywatnych szkół. Kurs trwał od 8 - 14 tygodni, nauka ograniczała się do słuchania wykładów. W wielu szkołach dyplomy wręczano już po roku, choć czasem wymagano od uczniów rocznej lub 2- letniej praktyki u boku lekarza. Przeciętny poziom edukacji podniósł się dopiero u schyłku wieku, ustanawiając 3- letni okres studiów niezbędny do uzyskania dyplomu, 9 miesięczny rok akademicki oraz pisemne i ustne egzaminy.
Specjalizację w medycynie powitano gwałtownymi protestami, uważając je za zjawisko niekorzystne dla pacjentów. Pierwszą specjalnością stała się oftalmologia, zajmująca się chorobami ucha, oka, nosa i gardła. Wynalezienie oftalmoskopu, szkieł pryzmatycznych i stworzenie podstaw chirurgii oka przyspieszyło rozwój okulistyki. Duch oświecenia zachęcał do skupienia uwagi na problemach wieku dziecięcego. Pionierami pediatrii byli Nils von Rosenstein, George Amstrong i Wiliam Cadogan. Ich dzieło podjęli w XIX wieku Charles Billard we Francji i Charles West w Wielkiej Brytanii. Fundamenty dermatologii położył działający w Wiedniu Hebra. Neurologia stosunkowo późno stała się oddzielną specjalizacją - wcześniej łączono ją z psychiatrią. Nieustanne pojawianie się w ciągu XIX i XX wieku nowych specjalności sprawiło, że dziś nie ma już takiego działu medycyny, który nie miałby swoich odmian i specjalności.
Czerwony Krzyż
Jest to pozarządowa, międzynarodowa organizacja humanitarna i charytatywna, stworzona by chronić ludzkie zdrowie i życie, zwłaszcza w czasie konfliktu zbrojnego i w innych sytuacjach zagrożenia. Czerwony Krzyż powstał w 1863 roku z inicjatywy szwajcarskiego filantropa i finansisty Henrego Dunanta, wstrząśniętego widokiem dogorywających i pozostawionych sobie rannych, jaki ujrzał 24 czerwca 1859 roku na pobojowisku wielkiej bitwy pod Solferino. Gdy powrócił do swojego rodzinnego miasta-Genewy, napisał książkę „Wspomnienie Solferino”, gdzie nie tylko przedstawił swoje wspomnienia, ale także ideę powołania organizacji, której zadaniem w czasie pokoju miałoby być szkolenie wolontariuszy, a w razie jakiegoś konfliktu zbrojnego- niesienie pomocy rannym i poszkodowanym, którzy są uznani za osoby neutralne. Spotkało się to z dużym poparciem w Europie i w październiku 1863 roku przedstawiciele 16 krajów spotkali się w Genewie, gdzie przyjęli 91 założeń dotyczących roli poszczególnych krajów w działalności Komitetu, a także znak organizacji: czerwony krzyż na białym tle.
BIBLIOGRAFIA:
1. Albert S. Lyons, R. Joseph Petrucelli, Ilustrowana historia medycyny
2. T. Brzeziński, Historia Medycyny
3. Jurgen Thorwald, Stulecie Chirurgów
4. Encyklopedia odkryć i wynalazków