Studia z Geografii Politycznej i Historycznej

tom 1 (2012), s. 139–166

Marek Barwiński

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą,

Białorusią i Litwą po 1990 roku w kontekście

sytuacji mniejszości narodowych

1

Głównym celem artykułu jest przedstawienie roli mniejszości narodowych w relacjach między-
państwowych. Szczególnego wymiaru nabiera ona w przypadku sąsiadujących ze sobą państw,
których skomplikowana historia doprowadziła do powstania skupisk poszczególnych narodowości
w regionach przygranicznych. Zachodząca od początku lat 90. XX w. na obszarze środkowej
Europy transformacja ustrojowa, przeobraziła relacje polityczne i ekonomiczne pomiędzy posz-
czególnymi państwami tego regionu, które dodatkowo komplikuje zróżnicowany stopień zaawan-
sowania procesów integracji wschodnich sąsiadów Polski. Zmianie uległa także sytuacja, zwłasz-
cza polityczno-prawna, mniejszości narodowych, które – odmiennie niż w okresie komunisty-
cznym – stały się istotnym elementem, niejednokrotnie konfliktogennym, wzajemnych relacji
międzypaństwowych.

Słowa kluczowe: mniejszości narodowe, stosunki międzypaństwowe, Polska, Ukraina, Białoruś,
Litwa.

1. Wstęp

Na początku lat 90. XX w. nastąpiły istotne zmiany polityczne i geopolity-

czne w środkowej i wschodniej Europie: upadek rządów komunistycznych,
zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie ZSRR i rozpad Czechosłowacji. Powstanie
w krótkim czasie kilku niepodległych państw narodowych w bezpośrednim
sąsiedztwie Polski odbiło się szerokim echem wśród poszczególnych mniejszo-
ści narodowych, zwłaszcza zamieszkujących regiony nadgraniczne. Całkowicie
zmieniły się relacje polityczne i gospodarcze między demokratyczną Polską i jej
nowymi suwerennymi sąsiadami, a w dużym stopniu także między narodami
rozdzielonymi granicami. Rozpoczął się także proces rozszerzania obszaru
integracji europejskiej, który doprowadził po kilkunastu latach do włączenia
części państw Europy Środkowo-Wschodniej w struktury NATO i UE, jedno-
cześnie pozostawiając część z nich poza strefą integracji politycznej, gospo-

1

Badania terenowe, których wyniki wykorzystano w artykule, zostały sfinansowane

ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer
DEC-2011/01/B/HS4/02609.

Marek Barwiński

140

darczej i militarnej, doprowadzając do wytyczenia nowych linii podziałów
w nowych realiach politycznych i prawnych. Nie oznaczało to jednak likwidacji
wcześniejszych problemów, wręcz przeciwnie – pojawiły się kolejne. Jedno-
cześnie powstały liczne możliwości ich rozwiązywania, a poszczególne mniej-
szości narodowe mogły otwarcie mówić o swoich aspiracjach, problemach
i konfliktach

2

.

Przez cały okres istnienia PRL oraz ZSRR granica między obu państwami

odznaczała się bardzo niskim stopniem przenikalności, stanowiła swego rodzaju
„drugą żelazną kurtynę”, odgradzającą państwa socjalistyczne Europy Środko-
wej od ich „Wielkiego Brata” (Komornicki 2008). W latach 80. XX w., na
granicy o długości 1310 km, PRL oraz ZSRR łączyły zaledwie dwa drogowe
przejścia graniczne (w Terespolu i Medyce), a ograniczenia w ruchu granicznym
stały się z czasem większe niż przy wyjazdach do państw Europy Zachodniej.
Granica była przede wszystkim barierą szczelnie oddzielającą Polaków od
mieszkających w ZSRR Rosjan, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, ale także
skutecznie rozdzielającą mieszkającą po obu stronach tej granicy ludność lite-
wską, białoruską, ukraińską oraz oczywiście polską. Władze PRL, poza powo-
jennym okresem repatriacji, wykazywały się całkowitą biernością wobec Pola-
ków mieszkających w ZSRR. Było to konsekwencją zarówno radzieckiej
polityki narodowościowej, wykluczającej jakąkolwiek ingerencję z zewnątrz, jak
i braku suwerenności polskich władz. Jak pisał P. Eberhardt (1993), „ustalona po
II wojnie światowej granica polsko-radziecka była przez kilka następnych
dziesięcioleci jednym z kordonów dzielących rewiry w wielkim totalitarnym
obozie rozciągającym się od Łaby po Kamczatkę”.

Mimo że ponownie ukształtowana pod koniec drugiej wojny światowej gra-

nica między Polską a ZSRR funkcjonowała zaledwie 47 lat (1944–1991), to
jednak jej oddziaływanie na obszar, który rozcinała, okazało się bardzo trwałe.
Wytyczenie granicy miało bezpośredni wpływ na przesiedlenia setek tysięcy
ludzi, doprowadziło do prawie całkowitej izolacji obu części podzielonego tery-
torium, spowodowało jego istotne zróżnicowanie pod względem narodowościo-

2

W artykule przedstawiono wyniki wywiadów przeprowadzonych przez autora

wiosną i latem 2012 r. z działaczami (liderami zarządów głównych oraz wybranych
oddziałów terenowych) organizacji mniejszości ukraińskiej (Związek Ukraińców w Pol-
sce, Związek Ukraińców Podlasia, Towarzystwo Ukraińskie), białoruskiej (Białoruskie
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Rada Programowa Tygodnika „Niwa”, Białoruskie
Zrzeszenie Studentów) i litewskiej (Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, Litewskie
Towarzystwo Św. Kazimierza). Celem wywiadów było m.in. poznanie opinii liderów
poszczególnych organizacji dotyczących zmian sytuacji reprezentowanych przez nich
mniejszości narodowych po akcesji Polski do UE oraz ich relacji z zagraniczną
ojczyzną.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

141

wo-kulturowym i polityczno-ekonomicznym. Zniszczono, kształtowany przez
wieki, wielokulturowy i wieloetniczny charakter pogranicza. Ponadto herme-
tyczność granicy sprzyjała peryferyzacji pogranicza, doprowadzając do jego
zacofania gospodarczego i społecznego. Na początku lat 90. XX w. P. Eberhardt
(1993) stwierdził, iż „wspólnym obowiązkiem Ukraińców, Polaków, Białorusi-
nów i Litwinów jest przezwyciężenie tej granicy poprzez kultywowanie wszyst-
kich tradycji świadczących o wspólnocie kulturowej i historycznej”. Cel ten jest
realizowany od ponad 20 lat na poziomie relacji międzynarodowych (polity-
cznych, społecznych i gospodarczych), na poziomie współpracy administra-
cyjnej (głównie w ramach euroregionów), a także na poziomie kontaktów
międzyludzkich (turystycznych, handlowych, zarobkowych). Z powodu uwarun-
kowań politycznych, narodowościowych i historycznych przebiega w inny
sposób i z innymi rezultatami w przypadku każdego ze wschodnich sąsiadów
Polski. Specyfiką tych relacji jest zamieszkiwanie mniejszości narodowych
w bezpośrednim sąsiedztwie granic międzypaństwowych – polskiej po wschod-
niej stronie i ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej po zachodniej stronie granicy.
Niewątpliwie ma to znaczenie przy analizie stosunków międzypaństwowych,
choć – jak stwierdził L. Nijakowski (2000) – nazywanie mniejszości narodo-
wych „pomostami” w relacjach międzypaństwowych stało się już dyplomaty-
cznym kanonem i retoryczną figurą politycznej poprawności. W praktyce polity-
cznej, z powodu zaszłości historycznych oraz potrzeb bieżącej polityki we-
wnętrznej lub aktualnych interesów geopolitycznych, rola danej narodowości
w dwustronnych relacjach państwa zamieszkania mniejszości i jej zagranicznej
ojczyzny

3

może być bardzo różna, niekoniecznie „pomostowa”.

Zwracał na to uwagę R. Brubaker (1998), stosując do analizy struktury

narodowej państw Europy Środkowowschodniej koncepcję „potrójnej zależności
relacyjnej”. Zgodnie z nią stosunki narodowościowe rzadko ograniczają się
wyłącznie do relacji większości z mniejszością, natomiast bardzo często w ich
kształtowaniu uczestniczą zagraniczne ojczyzny mniejszości narodowych, co
powoduje, że mają one charakter trójstronny. Znaczenie transgranicznych
kontaktów mniejszości dla relacji etnicznych w danym państwie zależy od ich
charakteru, intensywności oraz stosunku do nich grupy dominującej. Ścisłe
relacje w obrębie wspólnoty etnicznej wzmacniają tożsamość mniejszości,
natomiast ich słabość, lub wręcz brak, sprzyja procesom asymilacyjnym. Z kolei
brak akceptacji większości dla relacji mniejszości z jej zagraniczną ojczyzną
może wywoływać konflikty.

Wspieranie mniejszości narodowej przez zagraniczną ojczyznę może obej-

3

Pojęcie zagranicznej ojczyzny jest rozumiane jako państwo tworzone przez naród,

z którym dana mniejszość odczuwa wspólnotę etniczną (Żołędowski 2003).

Marek Barwiński

142

mować działania polityczno-prawne, społeczno-kulturalne i ekonomiczne. Ich
skala jest uzależniona od siły więzi z rodakami za granicą oraz realnych
możliwości wpływania na ich sytuację, wynikających zarówno z własnego
potencjału polityczno-ekonomicznego, jak i rodzaju stosunków z państwem, na
obszarze którego mniejszość zamieszkuje. Motywy takich działań mogą być
zróżnicowane, od symbolicznego wspierania łączności z macierzystym pań-
stwem do wywoływania konfliktów etnicznych. Dla mniejszości narodowych
wsparcie otrzymywane z zagranicznej ojczyzny stanowi ważny czynnik pod-
trzymywania tożsamości narodowej pod względem psychologicznym i organiza-
cyjno-materialnym. Natomiast brak takiego wsparcia może powodować osłabie-
nie więzi z macierzystym państwem (Żołędowski 2003).

W przypadku omawianych mniejszości, czynnikiem dodatkowo kompliku-

jącym dwustronne relacje „mniejszość narodowa–państwo macierzyste” jest
różny status polityczny Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz odmiennie przebiegające
procesy transformacji ustrojowej, czego konsekwencją jest m.in. zróżnicowany
stan relacji politycznych Polski ze wschodnimi sąsiadami. Litwa, tak jak Polska,
jest członkiem UE, Ukraina, pozostając poza strukturami integracji europejskiej,
prowadzi zmienną politykę zagraniczną w zależności od rządzącej opcji oraz
sytuacji gospodarczej, z kolei Białoruś, z powodu nieakceptowanej w państwach
UE polityki wewnętrznej, znajduje się na peryferiach politycznych Europy.

2. Ukraińcy

Polsko-radziecka granica skutecznie utrudniała kontakty między Polakami

a Ukraińcami oraz niszczyła wielokulturowy charakter pogranicza. Po obu stro-
nach władze komunistyczne zarówno polskie, jak i radzieckie prowadziły
politykę asymilacji mniejszości narodowych. W jej efekcie w ciągu 30 lat
(1959–1989) liczba ludności polskiej na Ukrainie zmniejszyła się według ofic-
jalnych statystyk z 363,3 tys. do 219,2 tys. osób, a w przygranicznym obwodzie
lwowskim o ponad połowę – z 59,1 tys. do 26,9 tys. W Polsce, w wyniku
wysiedlenia i rozproszenia Ukraińców na ziemiach północnych i zachodnich
(ryc. 1), proces asymilacji postępował jeszcze szybciej, choć brak jest oficjal-
nych statystyk dla tego okresu

4

. Niszczono także ślady kultury i religii poszcze-

gólnych mniejszości.

4

W drugiej połowie XX w. w Polsce nie prowadzono oficjalnej statystyki narodo-

wościowej. Według danych z ostatnich spisów powszechnych, w 2002 r. ok. 30 tys. osób
zadeklarowało narodowość ukraińską, natomiast w 2011 r. liczba Ukraińców i osób po-
chodzenia ukraińskiego wzrosła do ok. 51 tys. W konsekwencji powojennych wysiedleń
zamieszkują oni w dużym rozproszeniu, głównie na obszarze północnej i zachodniej

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

143

0,01

1,0

6,1

0,0001

0

100 km

50

Odsetek deklarujących

narodowość ukraińską

Ryc. 1. Udział procentowy osób deklarujących narodowość ukraińską

(według powiatów) na podstawie wyników spisu ludności z 2002 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Sytuacja uległa zmianie po upadku komunizmu w Polsce, rozwiązaniu ZSRR

i powstaniu niepodległej Ukrainy w grudniu 1991 r. Polska była pierwszym
państwem na świecie, które uznało niepodległość Ukrainy, już nazajutrz po jego
formalnym ogłoszeniu. Dawna granica z totalitarnym ZSRR stała się granicą
między dwoma niepodległymi państwami. Jej przekraczanie zostało znacznie
ułatwione. Obok istniejącego, przez kilkadziesiąt lat jedynego, przejścia granicz-
nego w Medyce powstały nowe – drogowe i kolejowe – w Dorohusku, Hreben-
nem, Hrubieszowie, Korczowej, Krościenku, Przemyślu, Werchratej, Zosinie.
Nowa sytuacja polityczna dała nadzieję na ożywienie polsko-ukraińskiego po-
granicza, które w czasach komunistycznych było „martwe” pod względem eko-
nomicznym, społecznym i kulturowym (Barwiński 2009).

Od początku lat 90. XX w. polskie regiony przygraniczne, opierając się na

istniejących wzorcach europejskich, rozpoczęły współpracę transgraniczną w ra-

Polski. Liczba Polaków na Ukrainie w ciągu 12 lat (1989–2001) według oficjalnych
danych spadła o ponad 75 tys., do 144 tys. osób.

Marek Barwiński

144

mach euroregionów. Na pograniczu polsko-ukraińskim funkcjonują dwa duże
euroregiony: „Karpacki” (od 1993 r., jako drugi w Polsce) i „Bug” (od 1995 r.).
Ich zasięg obejmuje m.in. całą strefę pogranicza polsko-ukraińskiego. Głównymi
celami funkcjonowania euroregionów jest inicjowanie i koordynowanie działań
dotyczących transgranicznej współpracy gospodarczej, naukowej, kulturalnej,
oświatowej, turystycznej, ekologicznej oraz promocja regionu. Powstanie euro-
regionu „Karpackiego” (obejmującego szeroki obszar pogranicza Polski, Ukra-
iny, Słowacji, Rumunii i Węgier) wynikało także z obaw państw Europy
Zachodniej przed konfliktami na tle etnicznym i odrodzeniem nacjonalizmów.
Obawiano się, że ten fragment Europy może ponownie stać się zarzewiem kon-
fliktów narodowościowych, podobnych do tych, które destabilizowały wówczas
Bałkany (Ślęzak 2004). Specyficzną cechą obu euroregionów na początku ich
funkcjonowania był, inaczej niż w euroregionach na granicy zachodniej i połud-
niowej, marginalny udział lokalnych władz samorządowych w ich tworzeniu
i funkcjonowaniu, natomiast dominujący udział władz centralnych i wojewódz-
kich (Sobczyński 2001). Po akcesji Polski do UE w 2004 r. zdecydowanie
wzrosła rola władz samorządowych jako inicjatora polsko-ukraińskiej współ-
pracy transgranicznej.

Ożywienie pogranicza widać także w dynamice ruchu granicznego. Od po-

łowy lat 90. XX w. utrzymywała się tendencja rosnąca, z niewielkim załama-
niem w 1998 r. Zdecydowany wzrost liczby przekroczeń granicy, do ponad 19
mln osób rocznie, miał miejsce w latach 2005–2007 (ryc. 2). Pół roku wcześniej,
w maju 2004 r., nastąpiła kolejna istotna zmiana polityczna na pograniczu
polsko-ukraińskim, czyli akcesja Polski do UE. Jedną z konsekwencji było
przekształcenie granicy polsko-ukraińskiej w zewnętrzną granicę UE wraz
z wszelkimi obostrzeniami, m.in. wzmożoną kontrolą i wprowadzeniem obo-
wiązku wizowego dla obywateli państw spoza UE. Gwałtowne zwiększenie
ruchu granicznego w tym okresie było zaskakujące, zważywszy na nowe
wymogi formalne związane z przekraczaniem granicy, dotyczące głównie tzw.
wiz unijnych

5

. Można stwierdzić, iż to właśnie akcesja Polski do UE wpłynęła

na wzrost ruchu granicznego. Polska jako członek UE stała się krajem atrakcyj-
nym dla wielu cudzoziemców ze wschodu, wzrosło zainteresowanie gospodarką,
handlem i turystyką zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie. Porównując ukraiński
odcinek granicy z innymi polskimi fragmentami zewnętrznej granicy UE

5

Od początku lat 90. XX w. wystarczył łatwy do uzyskania voucher, żeby

przekroczyć wschodnią granicę, od 2003 r. obywatele Ukrainy musieli posiadać wizy
wjazdowe do Polski, lecz były one bezpłatne, wielokrotne i łatwe do uzyskania. Po
przystąpieniu Polski do UE wprowadzono tzw. wizy unijne, które były trudniejsze do
uzyskania, lecz nadal, do grudnia 2007 r., dla obywateli Ukrainy bezpłatne. Polacy nie
muszą posiadać wiz przy wjeździe na Ukrainę.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

145

(z Rosją i Białorusią), łatwo zauważyć, że wzrost dynamiki ruchu granicznego
po 2004 r. dotyczył tylko granicy z Ukrainą, na której ruch stał się wyraźnie
większy niż na obu pozostałych granicach

6

(ryc. 2).

0

5

10

15

20

Liczba przekroczeń granicy w mln

1995 1996

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1997

Rosją

Granica z:

Białorusią
Ukrainą

Ryc. 2. Osobowy ruch graniczny na polskim odcinku zewnętrznej granicy UE

(granica z Rosją, Białorusią i Ukrainą) w latach 1995–2011

7

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.strazgraniczna.pl

Sytuacja uległa drastycznej zmianie trzy lata później, w momencie przy-

stąpienie Polski do układu z Schengen w grudniu 2007 r. Nałożenie na obywateli
Ukrainy opłat za wizy do wszystkich państw strefy Schengen, w tym i Polski,
oraz zbiurokratyzowanie procedur ubiegania się o nie, spowodowało załamanie
ruchu granicznego. W ciągu zaledwie dwóch lat (2008–2009) liczba osób prze-
kraczających granicę polsko-ukraińską spadła z ponad 19 mln do zaledwie 11,7
mln i, mimo zarysowującej się od dwóch lat tendencji wzrostowej, nadal jest
zdecydowanie niższa niż 5–7 lat temu (ryc. 2).

Radykalne zmniejszenie przyjazdów obywateli Ukrainy do Polski po 2007 r.

wpłynęło na załamanie nadgranicznej wymiany handlowej, co ma negatywne
konsekwencje dla części mieszkańców pogranicza. Od początku lat 90. XX w.
dobre relacje Polski i Ukrainy bezpośrednio przekładały się na korzyści ekono-
miczne, niezwykle ważne dla tego regionu. Wynikały one m.in. z mobilności

6

Osobowy i towarowy ruch na granicy polsko-białoruskiej w głównej mierze doty-

czy obywateli Rosji, dla których Białoruś jest krajem tranzytowym.

7

Dotyczy wyłącznie lądowych przejść granicznych, nie dotyczy ruchu drogą lotniczą

i morską.

Marek Barwiński

146

i zaradności mieszkańców, którzy często przekraczali granicę w związku z lo-
kalnym handlem, przemytem alkoholu i papierosów oraz poszukiwaniem pracy,
ale także z powodów rodzinnych i turystycznych. Jedną z konsekwencji wy-
miany transgranicznej były częste, czasami stałe, kontakty mieszkańców pogra-
nicza z osobami z drugiej strony granicy, z ich językiem i kulturą. Miało to także
wpływ na postrzeganie zamieszkujących pogranicze mniejszości narodowych
(Wojakowski 1999, 2002, 2007). Uszczelnienie granicy w ramach przygotowań
do wejścia Polski do UE oraz zaostrzenie rygorów wizowych w grudniu 2007 r.
w bardzo istotny sposób ograniczyło wzajemne kontakty.

Mówiąc o polsko-ukraińskim ruchu granicznym, trzeba pamiętać o dużej roli

polskich wycieczek turystycznych, zwłaszcza na zachodnią Ukrainę, których
popularność w ostatnich latach bardzo wzrosła. Mają najczęściej charakter
sentymentalno-historyczny i można je porównać do niemieckich wycieczek na
Śląsk czy Mazury. Z roku na rok rośnie ich znaczenie ekonomiczne dla
Ukraińców, a także dla Polaków na Ukrainie, ponadto są jednym z elementów
wzajemnego bliższego poznania i poprawy relacji polsko-ukraińskich.

Pomimo historycznego wymiaru akcesji Polski do UE, członkowie mniejszo-

ści polskiej na Ukrainie oraz ukraińskiej w Polsce, pytani podczas badań
ankietowych jesienią 2007 r.

8

o pozytywne i negatywne zmiany w relacjach

polsko-ukraińskich po wejściu Polski do UE, najczęściej odpowiadali, że
żadnych zmian nie dostrzegają lub częściej wskazywali zmiany negatywne niż
pozytywne. Zdecydowanie najczęściej deklarowaną zmianą negatywną było
wprowadzenie nowych przepisów wizowych, które utrudniły życie mieszkań-
com pogranicza po stronie ukraińskiej i polskiej. Respondenci zauważali także
pozytywne zmiany w relacjach polsko-ukraińskich, choć trudno je traktować
jako bezpośredni wynik rozszerzenia UE. Były one raczej efektem medialnych
doniesień, w których często pojawiały się informacje o zaangażowaniu Polski
w integrację Ukrainy z UE i NATO oraz wspólnej organizacji Euro 2012.
Zmiany najczęściej deklarowane przez respondentów miały przede wszystkim
wymiar polityczny, były konsekwencją międzynarodowych umów oraz trakta-
tów. Porozumienia te na ogół nie mają istotnego przełożenia na relacje między
Polakami a Ukraińcami, jednak mają duży wpływ na pogranicze i jego
mieszkańców (np. przepisy wizowe). Negatywne efekty przystąpienia Polski do
UE były bardziej zauważalne, ponieważ dotyczyły ruchu granicznego, z którym
duża część mieszkańców pogranicza ma osobiste doświadczenia, z kolei pozy-

8

Badania zostały przeprowadzone na obszarze Polski i Ukrainy wśród 265 miesz-

kańców pogranicza polsko-ukraińskiego (w tym 126 respondentów z Polski oraz 139
z Ukrainy). Respondenci z Polski to przedstawiciele mniejszości ukraińskiej, natomiast
z Ukrainy – przedstawiciele mniejszości polskiej (Lis 2008).

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

147

tywne aspekty były zdecydowanie słabiej dostrzegane przez respondentów,
przede wszystkim dlatego, iż nie dotyczyły ich bezpośrednio i nie miały wpływu
na ich codzienne życie (Lis 2008).

Natomiast według liderów organizacji ukraińskich w Polsce, zdecydowanie

pozytywnie oceniających członkostwo Polski w UE, jego najistotniejszą konsek-
wencją dla społeczności ukraińskiej jest monitorowanie sytuacji mniejszości
przez instytucje europejskie, większa podmiotowość mniejszości, większe zro-
zumienia władz dla jej postulatów oraz możliwość odwołania się do instytucji
europejskich

9

. Dopiero na dalszych miejscach znajdują się aspekty finansowe,

wynikające głównie z możliwości pośredniego zdobywania środków unijnych
poprzez granty uzyskiwane w samorządach lub możliwość dofinansowania
remontów zabytkowych świątyń prawosławnych i greckokatolickich.

Niepodległa Ukraina w znikomym stopniu wspiera mniejszość ukraińską

w Polsce. Według działaczy organizacji ukraińskich, przez pierwsze kilkanaście
lat niepodległego bytu państwa ukraińskiego tego wsparcia praktycznie nie było.
Dopiero dojście do władzy prezydenta Wiktora Juszczenki w 2005 r. zapocząt-
kowało trwającą nadal współpracę między rządem ukraińskim a organizacjami
mniejszości ukraińskiej w Polsce. Przejawia się ona w częściowym finanso-
waniu (głównie przez MSZ Ukrainy) dużych imprez kulturalnych, festiwali,
konferencji organizowanych przez ukraińskie stowarzyszenia, współfinansowa-
niu przyjazdów zespołów folklorystycznych z Ukrainy, wsparciu materialnym
dla szkół uczących języka ukraińskiego (komputery, książki, prasa) oraz w wi-
zytach polityków ukraińskich na różnego rodzaju uroczystościach. W zgodnej
opinii działaczy ukraińskich to wsparcie jest zdecydowanie niewystarczające,
zwłaszcza po 2010 r. i przegranych przez Wiktora Juszczenkę wyborach prezy-
denckich. Jest także nawiązywana bezpośrednia współpraca z organizacjami
z Ukrainy, m.in. z Ukraińskim Towarzystwem Oświatowym, Towarzystwem
„Chołmszczyna”, szeregiem ukraińskich organizacji pozarządowych, a także
z Federacją Organizacji Polskich na Ukrainie

10

.

Mimo licznej społeczności polskiej zamieszkującej Ukrainę

11

, wyraźnej (nie-

korzystnej dla Polaków) asymetrii w prawach przysługujących mniejszości
polskiej na Ukrainie i ukraińskiej w Polsce, kwestia sytuacji mniejszości naro-

9

Zgodnie z ustawodawstwem Unii Europejskiej nie ma możliwości zaskarżenia do

instytucji unijnych państwa odmawiającego wspierania mniejszości narodowych, nato-
miast jest możliwość skierowanie tego typu skargi do Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w Strasburgu, czyli instytucji Rady Europy (Budyta-Budzyńska 2010).

10

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych przez autora w 2012 r. z liderami

Związku Ukraińców w Polsce, Związku Ukraińców Podlasia, Towarzystwa Ukraińskiego.

11

Według ukraińskiego spisu ludności z 2001 r. 144 tys. osób., natomiast według

różnych szacunków polskich organizacji, od ok. 150 tys. do 900 tys. osób.

Marek Barwiński

148

dowych nie stanowi kluczowego tematu w oficjalnych, międzypaństwowych
stosunkach polsko-ukraińskich, szczególnie w porównaniu z relacjami z Litwą
lub Białorusią. Dużo istotniejszymi problemami są kwestie gospodarcze i geo-
polityczne. Natomiast aktywną działalność wśród kilkudziesięciu polskich orga-
nizacji na Ukrainie prowadzą organizacje pozarządowe, szczególnie Stowarzy-
szenia Wspólnota Polska oraz Federacja Organizacji Kresowych, a także kilka
fundacji, m.in. Fundacja Pomocy Polakom na Wschodzie. Pomoc udzielana jest
również przez polskie samorządy i miasta partnerskie oraz organizacje polonijne
z zachodniej Europy i USA. Z kolei władze państwowe (zwłaszcza Senat RP,
Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa
Narodowego) wspierają polskie szkolnictwo na Ukrainie, biblioteki, działalność
wydawniczą i kulturalną polskich organizacji, współfinansują konferencje
naukowe, a także remonty świątyń, cmentarzy, miejsc pamięci. Często jest to
swoista rekompensata niewystarczającego finansowania ze strony władz ukraiń-
skich. Wsparcie z Polski, organizowane głównie przez Stowarzyszenie Wspól-
nota Polska, przejawia się także w inwestycjach w infrastrukturę organizacyjną
i szkolną, pokrywaniu czynszów i opłat komunalnych polskich stowarzyszeń,
zakupach wyposażenia biur i szkół, szkoleniach nauczycieli i instruktorów, prze-
kazywaniu książek, stypendiach dla uczniów, organizowaniu kolonii i pomocy
socjalnej

12

. Skala potrzeb jest oczywiście niewspółmierna do przekazywanej

pomocy.

Oficjalne relacje polityczne między Polską a Ukrainą od 1991 r. były po-

prawne, choć nie wolne od wzajemnych uprzedzeń i stereotypów. Przełomowym
momentem była dopiero tzw. pomarańczowa rewolucja na Ukrainie (21 listo-
pada 2004 r. – 23 stycznia 2005 r.), podczas której Polska zdecydowanie i sku-
tecznie poparła ukraińskie ugrupowania demokratyczne domagające się powtó-
rzenia sfałszowanych wyborów oraz pełnego uniezależnienia Ukrainy od Rosji.
Po objęciu urzędu prezydenta Ukrainy przez Wiktora Juszczenkę (2005–2010),
Polska stała się jednym z najbliższych parterów politycznych Ukrainy, niejedno-
krotnie odgrywającym rolę jej „adwokata” na forum UE i NATO. Rola ta często
była utrudniana i ograniczana sporami frakcji prezydenta Juszczenki i premier
Tymoszenko, a zwłaszcza wyraźnym zbliżeniem „pomarańczowych” władz
Ukrainy z ugrupowaniami ukraińskich nacjonalistów

13

. Mimo problemów, wza-

jemne relacje polityczne przejawiały się w aktach symbolicznego pojednania

12

Pomoc finansowa o podobnej strukturze wydatków, zarówno polskich władz, jak

i organizacji pozarządowych oraz fundacji, jest także kierowana do Polaków oraz pol-
skich organizacji i instytucji na Litwie i Białorusi.

13

Prezydent Wiktor Juszczenko przez całą kadencję prowadził politykę gloryfiko-

wania UPA oraz OUN, m.in. przyznał Stepanowi Banderze tytuł „Bohatera Ukrainy”, co
zostało uchylone decyzją sądu w 2011 r.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

149

(np. na cmentarzach we Lwowie czy na Wołyniu) i we wspólnych działaniach na
arenie międzynarodowej oraz wspólnych projektach gospodarczych i sporto-
wych. Przyznanie Polsce i Ukrainie organizacji mistrzostw Europy w piłce
nożnej w 2012 r. stało się kolejnym pozytywnym czynnikiem dalszej akty-
wizacji współpracy polsko-ukraińskiej. Polityka kolejnych polskich rządów
wobec Ukrainy, choć nie zawsze konsekwentna, miała na celu wzmocnienie
mechanizmów demokratycznych oraz jak najściślejsze powiązanie Ukrainy ze
strukturami zachodnioeuropejskimi, co jest niezwykle istotne z punktu widzenia
polskich interesów geopolitycznych. Obecna skomplikowana wewnętrzna sytu-
acja polityczna Ukrainy pod rządami prezydenta Wiktora Janukowycza oraz
zwrot ukraińskich elit polityczno-gospodarczych w stronę Rosji czynią tę
współpracę coraz trudniejszą, a wzajemne relacje polityczne ponownie można
określić najwyżej jako poprawne.

Ponadto są one silnie obciążone historią, która w przypadku dziejów polsko-

-ukraińskich nabiera szczególnego wymiaru. Szeroko pojęte pogranicze polsko-
-ukraińskie jest obszarem, na którym wielokrotnie miały miejsce krwawe kon-
flikty etniczne, nadal żywe w zbiorowej świadomości narodu polskiego i ukraiń-
skiego. Zaszłości historyczne i narodowe resentymenty ujawniają się m.in.
w sporach wokół organizacji różnego rodzaju imprez narodowych lub kultural-
nych poszczególnych mniejszości po obu stronach granicy, pomników dla
uczczenia żołnierzy UPA lub ich ofiar, cmentarzy z czasów pierwszej oraz
drugiej wojny światowej. Historia, także jej współczesna ocena i interpretacja,
mimo kilkakrotnych gestów pojednania, nadal zdecydowanie bardziej dzieli niż
łączy Polaków i Ukraińców w obu państwach

14

.

3. Białorusini

Po proklamacji niepodległości Republiki Białorusi w 1991 r., usamodziel-

nieniu byłych republik wchodzących w skład ZSRR i postępującym procesom
demokratyzacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej powszechna była na-
dzieja na rozwój przyjaznych, partnerskich, dobrosąsiedzkich relacji ze wszyst-
kimi nowo powstającymi wschodnimi sąsiadami Polski. Już w 1992 r. podpisano
traktaty o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z Białorusią i Ukrainą,
lecz kolejne lata zweryfikowały te oczekiwania, zwłaszcza w stosunku do Bia-
łorusi.

Władze białoruskie przejawiały zainteresowanie Białorusinami w Polsce

tylko w pierwszych latach po uzyskaniu niepodległości. Zapoczątkowano pomoc

14

Potwierdzają to wyniki różnego rodzaju badań socjologicznych, m.in. G. Babiń-

skiego (1997) i A. Lisa (2008).

Marek Barwiński

150

materialną, głównie rzeczową, dla szkół i stowarzyszeń białoruskich, wspierano
finansowo budowę Muzeum Białoruskiego w Hajnówce, domagano się od
polskich władz „zagwarantowania trwałości białoruskiego charakteru etnicznego
Białostocczyzny”

15

. Już po kilku latach, głównie z powodu zmian politycznych

na Białorusi, zainteresowanie władz w Mińsku mniejszością białoruską w Polsce
ograniczyło się do minimum i zostało wyraźnie zróżnicowane w zależności od
stosunku poszczególnych podlaskich organizacji białoruskich do władz politycz-
nych oraz ugrupowań opozycyjnych na Białorusi. Z kolei przekazywanie
pomocy finansowej, rzeczowej i inwestycyjnej polskich władz oraz organizacji
pozarządowych dla Polaków na Białorusi często było utrudniane przez władze
białoruskie, a wiele planów inwestycyjnych, zwłaszcza dotyczących polskiego
szkolnictwa, nie zrealizowano z powodu braku zgody strony białoruskiej (Żołę-
dowski 2003).

W połowie lat 90. XX w. z polskiej inicjatywy podjęto próbę nawiązania

transgranicznej współpracy polsko-białoruskiej w ramach licznie wówczas po-
wstających euroregionów. W 1995 r. powołano na pograniczu polsko-ukraiń-
skim euroregion „Bug”, do którego dołączono w 1998 r. obwód brzeski z Biało-
rusi, natomiast w 1997 r., wspólnie z Litwą i Białorusią, utworzono euroregion
„Niemen”. Jednak euroregiony w części białoruskiej praktycznie nie funkcjo-
nują. Jest to spowodowane nieufnością władz białoruskich wobec Polski i UE,
brakiem aktywnej współpracy, różnicami prawnymi, brakiem podmiotowości
prawnej oraz finansowej samorządów białoruskich.

Dojście do władzy prezydenta Aleksandra Łukaszenki w 1994 r. rozpoczęło

proces integracji politycznej z Rosją oraz resowietyzacji Białorusi, łącznie
z przywróceniem flagi i godła państwowego z czasów ZSRR oraz ponownym
równouprawnieniem języka rosyjskiego i białoruskiego w życiu publicznym

16

.

Nastąpiło stopniowe ograniczanie swobód demokratycznych i narodowych,
w ciągu kilku lat władza Łukaszenki przekształciła się w autokratyczny reżim,
a system polityczny Białorusi w dyktaturę. Całość życia politycznego, społecz-
nego i gospodarczego objęto nadzorem państwa, a raczej mającego absolutną
władzę prezydenta. Nasiliły się prześladowania nielicznej opozycji i zdecydo-
wanie pogorszyły relacje Białorusi z państwami Europy Zachodniej, w tym
z Polską. Wielokrotnie nakładane przez UE różnego rodzaju sankcje nie przy-
niosły istotnych zmian sytuacji politycznej na Białorusi. Nadal trwają brutalne

15

Cytat za C. Żołędowskim (2003), s. 323.

16

W latach 1991–1995 jedynym językiem urzędowym na Białorusi był białoruski.

Na mocy wyników ogólnokrajowego referendum, przeprowadzonego w 1995 r., wpro-
wadzono dwa języki urzędowe: rosyjski i białoruski. Według wyników ostatniego spisu
powszechnego z 2009 r., z 9,5 mln obywateli Białorusi językiem białoruskim w kon-
taktach domowych posługuje się zaledwie 2,2 mln osób.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

151

prześladowania przeciwników politycznych, nie ma zapewnionych podstawo-
wych swobód demokratycznych, powszechne jest łamanie praw człowieka, nie
funkcjonuje współpraca polityczna z Polską oraz pozostałymi krajami UE.
W wyniku polityki Łukaszenki Białoruś pozostaje poza strefą integracji euro-
pejskiej oraz nie funkcjonuje jako państwo prawa.

W 2005 r. białoruskie władze doprowadziły do rozbicia jedności Związku

Polaków na Białorusi, będącego wówczas największą niezależną organizacją
społeczną na Białorusi. Obecnie funkcjonują dwie polskie organizacje narodo-
wościowe o takiej samej nazwie, jedna oficjalna, uznawana przez władze
białoruskie, druga nieuznawana, dyskryminowana, współpracującą z białoruską
opozycją i uznawana przez władze polskie. Mniejszość polska na Białorusi jest
podzielona i wykorzystywana do bieżących rozgrywek politycznych. Część po-
piera dyktatorskie rządy Łukaszenki, spodziewając się różnego rodzaju przy-
wilejów, część popiera opozycję, licząc na poprawę sytuacji Polaków po
demokratyzacji Białorusi. Według wyników białoruskiego spisu powszechnego
z 2009 r. narodowość polską zadeklarowało 294,5 tys. osób. Oznacza to spadek
liczby Polaków o ponad 100 tys. osób w ciągu zaledwie 10 lat.

Współorganizowana i współfinansowana przez polskie władze (głównie

MSZ) pomoc dla białoruskiej opozycji, organizacji pozarządowych oraz mniej-
szości polskiej na Białorusi jest jednym z priorytetów polskiej polityki w dzie-
dzinie współpracy międzynarodowej na rzecz demokracji i rozwoju społeczeń-
stwa obywatelskiego. Spotyka się ona ze zdecydowaną krytyką i przeciwdzia-
łaniem władz białoruskich. Jednym z najbardziej spektakularnych przejawów
zaangażowania polskich władz we wspieranie demokracji na Białorusi było
uruchomienie na terytorium Polski Radia Racja

17

oraz Telewizji Biełsat

18

.

W 1998 r. w Białymstoku zapoczątkowano działalność Centrum Edukacji Oby-
watelskiej Polska-Białoruś, a w 2011 r., z inicjatywy kilku organizacji poza-
rządowych, otwarto w Warszawie Dom Białoruski, który ma stać się miejscem
jednoczącym białoruską diasporę, koordynującym działalność emigracyjnych

17

Niepubliczna stacja radiowa nadająca z Białegostoku i Białej Podlaskiej programy

w języku białoruskim (dostępne także w Internecie), przeznaczone dla mniejszości
białoruskiej w Polsce oraz mieszkańców Białorusi, finansowana ze środków polskiego
MSZ, działająca w latach 1999–2002 oraz ponownie od 2006 r. Głównym celem
rozgłośni jest umożliwienie obywatelom Białorusi dostępu do niezależnej informacji
o wydarzeniach i sytuacji na Białorusi, w Polsce i na świecie.

18

Kanał telewizji satelitarnej, nadający od 2007 r. programy w języku białoruskim,

finansowany i prawnie wchodzący w skład Telewizji Polskiej. Wiele programów, w tym
informacyjne, dostępne są także przez Internet. Główne cele stacji są tożsame z celami
Radia Racja. Jest jedyną niezależną białoruskojęzyczną telewizją dostępną na Białorusi,
łamiącą monopol informacyjny władz białoruskich.

Marek Barwiński

152

białoruskich środowisk demokratycznych i wspierającym represjonowanych
działaczy białoruskiej opozycji, a także miejscem debaty wszystkich środowisk
walczących o demokratyczną Białoruś. Ma także pełnić funkcję centrum
informującego polską opinię publiczną o wydarzeniach na Białorusi.

Obecnie spośród wszystkich sąsiadujących z Polską państw, wzajemne rela-

cje między Polską a Białorusią są z pewnością najgorsze oraz zredukowane do
minimum

19

. Dodatkowo potęguje je charakter wspólnej granicy. Wschodnie po-

granicze Polski, a zwłaszcza pogranicze polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie,
często określane jest jako łacińsko-bizantyjskie „pogranicze cywilizacyjne”,
jako granica cywilizacji zachodniej i wschodniej (Huntington 1997, Kowalski
1999, Pawluczuk 1999, Eberhardt 2004, Bański 2008). Biegnąca w przybliżeniu
wzdłuż granicy Polski z Białorusią i Ukrainą linia podziału kulturowego, kształ-
tującego się na bazie tradycji zachodniego chrześcijaństwa oraz wpływów
kultury prawosławnej, jest najtrwalszą linią podziału kontynentu europejskiego
(Bański 2008). Od 2004 r. jest ona dodatkowo wzmocniona funkcją zewnętrznej
granicy UE, w wyniku czego wschodnie pogranicze Polski w sensie kulturowym
i politycznym można obecnie traktować jako rubieże Europy Zachodniej, a ze-
wnętrzną granicę UE jako główną oś podziału Europy.

Granica polsko-białoruska w pierwszych dekadach XXI w. pełni funkcję

bariery między całkowicie odmiennymi realiami politycznymi, ekonomicznymi,
prawnymi, społecznymi, kulturowymi. Wyraźnie dzieli nie tylko społeczeństwo
polskie i białoruskie, ale także Białorusinów żyjących po obu stronach granicy

20

(ryc. 3). Różnicuje nie tylko pod względem formalnym, ale także kulturowym,
mentalnym i gospodarczym, w stopniu większym niż w przypadku granicy
z Ukrainą. Z pewnością można ją określić jako jedną z najsilniejszych barier
cywilizacyjnych we współczesnej Europie.

Paradoksalnie, w konsekwencji prowadzonej przez Łukaszenkę od kilkunastu

lat polityki zmierzającej do wynarodowienia Białorusinów poprzez likwidację
białoruskich symboli narodowych, ograniczanie języka białoruskiego (zwłaszcza
w szkolnictwie), likwidację niezależnych białoruskich organizacji i mediów,
obecnie łatwiej (i bezpieczniej) być Białorusinem w Rzeczypospolitej Polskiej
niż w Republice Białorusi.

19

Mimo podejmowanych przez Polskę prób ich poprawy, przebieg wyborów prezy-

denckich na Białorusi w grudniu 2010 r. oraz parlamentarnych w październiku 2012 r.,
z podejrzeniami o fałszerstwa oraz brutalnie stłumionymi masowymi demonstracjami
opozycji w Mińsku, rozwiał nadzieje na poprawę stosunków polsko-białoruskich i unij-
no-białoruskich.

20

Na położonym na pograniczu polsko-białoruskim Podlasiu, które jest regionem

największej koncentracji mniejszości białoruskiej w Polsce, zamieszkuje według oficjal-
nych danych ok. 45 tys. Białorusinów.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

153

Choroszcz

Choroszcz

Czarna

Bia ost.

ł

Czarna

Bia ost.

ł

Dobrzyniewo

Duze

Dobrzyniewo

Duze

Gródek

Gródek

Juchnowiec

Ko cielny

ś

Juchnowiec

Ko cielny

ś

Micha owo

ł

Micha owo

ł

Supra l

ś

Supra l

ś

Suraż

Suraż

Turo

Koscielna

śń

Turo

Koscielna

śń

Wasilków

Wasilków

Zab udów

ł

Zab udów

ł

Bielsk

Podl.

Bielsk

Podl.

Bocki

Bocki

Bransk

Bransk

Orla

Orla

Wyszki

Wyszki

Bia owie a

ł

ż

Bia owie a

ł

ż

Czeremcha

Czeremcha

Czyze

Czyze

Dubicze

Cerkiewne

Dubicze

Cerkiewne

Hajnówka

Hajnówka

Kleszczele

Kleszczele

Narew

Narew

Narewka

Narewka

Dziadkowice

Dziadkowice

Grodzisk

Grodzisk

Mielnik

Mielnik

Milejczyce

Milejczyce

Nurzec-Stacja

Nurzec

-Stacja

Siemiatycze

Siemiatycze

Krynki

Krynki

Sokó ka

ł

Sokó ka

ł

Szudzia owo

ł

Szudzia owo

ł

Soko y

ł

Soko y

ł

Bialystok

Bialystok

0

20 km

0,01

1,0

10,0

20,0

40,0

87,7

Odsetek deklarujących narodowość białoruską

Odsetek deklarujących język

i

białorusk

0,1

1,0

10,0

20,0

40,0

82,1

Ryc. 3. Udział procentowy osób deklarujących narodowość białoruską oraz używanie

języka białoruskiego na pograniczu polsko-białoruskim (według gmin)

na podstawie wyników spisu ludności z 2002 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Dlatego też państwo białoruskie nie jest tak istotnym punktem odniesienia

dla Białorusinów z Podlasia, jak zagraniczna ojczyzna dla Litwinow czy Ukraiń-
ców. Badania socjologiczne potwierdzają, że przedstawiciele mniejszości biało-
ruskiej jako swoją macierzystą ojczyznę powszechnie postrzegają Polskę, a nie
Białoruś. Z państwem polskim czują bardzo silny związek emocjonalny, histo-
ryczny i polityczny, a społeczeństwo polskie oceniają zdecydowanie bardziej
pozytywnie niż ludność białoruską mieszkającą za wschodnią granicą. W tej
sytuacji w kontaktach zewnętrznych powszechnie włączają się w rolę obywateli
polskich, a nie mniejszości białoruskiej (Sadowski 1995). Potwierdzają to bada-
nia C. Żołędowskiego (2003) oraz M. Bieńkowskiej-Ptasznik (2007) porównu-
jące mniejszość litewską i białoruską. Autorzy zgodnie stwierdzają, że Litwini
identyfikują swą stolicę z Wilnem, mają wyraźne poczucie związku z państwem
litewskim, są silnie zaangażowani w to, co dzieje się na Litwie. Białorusini nato-
miast stolicę identyfikują z Warszawą, ewentualnie z Białymstokiem, w nie-

Marek Barwiński

154

wielkim, marginalnym stopniu utożsamiają się z państwem białoruskim, ich
stosunek do zagranicznej ojczyzny rzadko cechują pozytywne emocje, sytuację
na Białorusi, a zwłaszcza politykę prezydenta Łukaszenki, oceniają na ogół
obojętnie lub krytycznie. Negatywną ocenę sytuacji politycznej na Białorusi
wśród podlaskich Białorusinów potwierdzają także badania P. Kępki (2009),
lecz jedynie w odniesieniu do młodych i lepiej wykształconych respondentów,
zdecydowanie popierających demokratyczną opozycję. Wśród starszych, prawo-
sławnych mieszkańców Podlasia dominowały pozytywne oceny systemu poli-
tycznego na Białorusi. Podkreślano dobrą i stabilną sytuację gospodarczą miesz-
kańców Białorusi, a prezydent Łukaszenka był postrzegany jako „dobry gospo-
darz”, jako „swój”. Krytykowano działania białoruskiej opozycji, według res-
pondentów mające na celu destabilizację sytuacji politycznej, doprowadzenie do
biedy i bezrobocia

21

. Takie oceny są m.in. pochodną, powszechnej wśród pra-

wosławnej społeczności Podlasia, pozytywnej oceny okresu PRL oraz negatyw-
nego stosunku do przemian demokratycznych po 1989 r.

Zróżnicowane postawy mniejszości białoruskiej wobec Białorusi przekładają

się także na jej odmienne postrzeganie przez liderów białoruskich organizacji.
Wśród działających w Polsce organizacji mniejszości ukraińskiej i litewskiej nie
ma praktycznie żadnych różnic i podziałów dotyczących relacji z zagraniczną
ojczyzną, natomiast wśród organizacji białoruskich stosunek do Republiki
Białorusi, jej władz i systemu politycznego jest jedną z najważniejszych kwestii
spornych i główną (obok oceny okresu PRL) linią podziału oraz konfliktu.
Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (BTSK), najstarsza, wyraźnie
lewicowa i zdecydowanie najliczniejsza organizacja mniejszości białoruskiej,
konsekwentnie utrzymuje przyjazne relacje z władzami białoruskim. Współ-
praca przejawia się m.in. we wzajemnej wymianie zespołów folklorystycznych
(przy częściowym finansowaniu przez stronę białoruską), wspólnym organizo-
waniu imprez kulturalnych i konferencji naukowych, wydawaniu książek. BTSK
współpracuje z oficjalnym, uznawanym przez władze białoruskie Związkiem
Polaków na Białorusi, z którym wspólnie organizuje coroczne konferencje
naukowe „Droga ku wzajemności” oraz Spotkania Artystyczne Białystok-
-Grodno. Działacze BTSK wyjeżdżają na Białoruś, gdzie często publicznie
deklarują poparcie dla polityki prezydenta Łukaszenki. Z kolei Podlasie jest
odwiedzane przez białoruskich urzędników i polityków, zapraszanych przez
liderów BTSK. Jednak skala wsparcia finansowego władz w Mińsku dla dzia-
łalności BTSK (m.in. pomoc w wyposażeniu amatorskich zespołów ludowych,

21

Badania przeprowadzono w 2009 r. w miastach Bielsk Podlaski i Hajnówka oraz

w gminach Czyże, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka, Orla; objęto nimi 200 respondentów
(Kępka 2009).

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

155

szkolenia dla nauczycieli) jest zupełnie nieporównywalna z pomocą np. władz
w Wilnie dla organizacji litewskich.

Natomiast działacze organizacji białoruskich powstałych w latach 90. XX w.,

opozycyjnych do BTSK, zdecydowanie negatywnie oceniają władze białoruskie,
podkreślają, że z „oficjalną Białorusią” nie utrzymują żadnych kontaktów i nie
prowadzą żadnej współpracy. Wręcz przeciwnie – jeden z liderów białoruskich
w Polsce, Eugeniusz Wappa, ma wydany przez władze w Mińsku zakaz wjazdu
na Białoruś, a najważniejsze czasopismo białoruskojęzyczne w Polsce (tygodnik
„Niwa”) jest tam oficjalnie zakazane. Nie oznacza to, że organizacje te nie
utrzymują kontaktów z Białorusią. Współpracują z opozycją, niektórymi dzien-
nikarzami i organizacjami pozarządowymi. Są także zaangażowane w działal-
ność Radia Racja oraz Telewizji Biełsat. Wyraźnie identyfikują się z ideą nie-
podległego i demokratycznego państwa białoruskiego, wspierają narodową opo-
zycję na Białorusi. Aktywność ta na ogół nie znajduje zrozumienia i poparcia
wśród większości podlaskich Białorusinów.

Zachodzi wyraźna korelacja pomiędzy opiniami dotyczącymi sytuacji na

Białorusi liderów lewicowego BTSK i głównego zaplecza tej organizacji, czyli
starszego pokolenia wiejskiej społeczności prawosławnej, oraz działaczy biało-
ruskich ugrupowań narodowych i wspierającego te organizacje, młodego, wy-
kształconego pokolenia Białorusinów.

Tak jak działacze stowarzyszeń białoruskich odmiennie oceniają rzeczy-

wistość polityczną na Białorusi, tak też różnią się w ocenie sytuacji mniejszości
białoruskiej po akcesji Polski do UE. Przewodniczący BTSK uważa, że przy-
jęcie Polski do UE nic nie zmieniło w położeniu mniejszości białoruskiej, nato-
miast działacze innych organizacji podkreślają pozytywną rolę europejskich
standardów prawnych w ochronie praw mniejszości narodowych oraz lepszą
ochronę mniejszości po akcesji do UE

22

.

4. Litwini

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat relacje polsko-litewskie przechodziły

kilka diametralnie różnych faz – od jawnej wrogości, poprzez „socjalistyczną
przyjaźń”, nieufność początku lat 90. XX w., współpracę i strategiczne partner-
stwo w ramach NATO i UE na początku XXI w., aż po wyraźne ochłodzenie
wzajemnych stosunków. To, jaki kształt przybiorą one w przyszłości, w dużym

22

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych przez autora w 2012 r. z działaczami

Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, Rady Programowej Tygodnika
„Niwa”, Białoruskiego Zrzeszenia Studentów.

Marek Barwiński

156

stopniu zależy od sytuacji polskiej i litewskiej mniejszości narodowej w obu
państwach.

W okresie PRL problematyka mniejszości litewskiej nie pojawiała się w rela-

cjach z ZSRR czy władzami Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Uległo to zmianie w nowych uwarunkowaniach geopolitycznych. Zachodzące na
przełomie lat 80. i 90. XX w. wydarzenia polityczne na obszarze byłego ZSRR,
a zwłaszcza na Litwie, spotkały się z powszechnym zainteresowaniem mniej-
szości litewskiej w Polsce, która zdecydowanie popierała walkę o suwerenność.
Odzyskująca niepodległość Litwa zyskała także powszechną sympatię Pola-
ków

23

, dlatego przewidywano, że stosunki polsko-litewskie staną się wzorcowe.

Pomimo to właśnie z Litwą, spośród wszystkich sąsiadów, na początku lat 90.
XX w. Polska miała najgorsze relacje. Na ich zaostrzenie wpłynęła postawa
mniejszość polskiej na Wileńszczyźnie

24

, ale także nacjonalistyczne hasła gło-

23

Dotyczyło to Polaków mieszkających w Polsce (w tym także polskich polityków

wywodzących się z „Solidarności”), którzy na fali nastrojów antyradzieckich początku
lat 90. XX w. powszechnie popierali niepodległościowe dążenia Litwy, natomiast więk-
szość Polaków żyjących na Litwie miała negatywny stosunek do litewskiej niepodległo-
ści, obawiając się wzrostu nacjonalizmu wśród Litwinów oraz prześladowania i dyskry-
minacji mniejszości polskiej.

24

W okresie odzyskiwania niepodległości przez Litwę bardzo negatywny wydźwięk

miała postawa dwóch polskich posłów do Rady Najwyższej Litewskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej, którzy podczas uchwalania deklaracji niepodległości Republiki
Litewskiej 11 marca 1990 r. wstrzymali się od głosu. Mimo że ich głosy nie zaważyły na
wyniku głosowania, to decyzja ta nabrała symbolicznego znaczenia. W tym samym
okresie część działaczy mniejszości polskiej, zwłaszcza wywodzących się z partii
komunistycznej, opowiedziała się za przynależnością Litwy do ZSRR. W maju 1990 r.,
zdominowana przez Polaków Rada Narodowa Rejonu Solecznickiego podjęła uchwałę
o przynależności tego rejonu do ZSRR. Z kolei działacze powstałego w 1990 r. Związku
Polaków na Litwie (ZPL) popierali niepodległość Republiki Litewskiej, jednak podkre-
ślali bardzo trudne położenie ludności polskiej na Wileńszczyźnie i jej dyskryminowanie
przez władze litewskie. We wrześniu 1990 r. polscy deputowani do Rad Samorządów
Wileńszczyzny, przy poparciu ZPL, proklamowali powstanie Polskiego Narodowoś-
ciowo-Terytorialnego Kraju, z szeroką autonomią dla mniejszości polskiej w ramach
niepodległej Republiki Litewskiej, natomiast we wrześniu 1991 r. polscy deputowani
Wileńszczyzny przyjęli projekt statutu Wileńsko-Polskiego Kraju Narodowo-Teryto-
rialnego. Decyzje dotyczące autonomii podejmowane przez przedstawicieli mniejszości
polskiej nie zostały uznane przez władze Litwy (autonomii sprzeciwiały się także
ówczesne władze Polski) i spotkały się z jednoznacznie negatywną oceną litewskiego
społeczeństwa. Ostatecznie władze litewskie zawiesiły samorządy rejonu wileńskiego
i solecznickiego, wprowadzając zarząd komisaryczny, co skutecznie zablokowało jakie-
kolwiek dążenia autonomistyczne. Podczas referendum w sprawie niepodległości Litwy,
w lutym 1991 r., frekwencja w rejonie solecznickim wyniosła zaledwie 30%, a za
niepodległością opowiedziało się 64% głosujących (w skali Litwy odpowiednio 84%

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

157

szone przez przejmujący władzę na Litwie „Sajūdis” oraz – w dużej mierze
uwarunkowana historycznie – niechęć i nieufność Litwinów wobec ludności
polskiej.

Po konfliktach z początku lat 90. XX w. w międzypaństwowych relacjach

polsko-litewskich, w których problem mniejszości narodowych, zwłaszcza Pola-
ków na Litwie, niezmiennie odgrywał istotną rolę, wzajemne stosunki uległy
poprawie. W kwietniu 1994 r., po wielomiesięcznych negocjacjach podpisano
traktat „o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy”. W traktacie
obie strony zobowiązały się do przestrzegania wszelkich zasad międzynaro-
dowych dotyczących mniejszości narodowych, którym zagwarantowano m.in.:
prawo swobodnego używania języka narodowego w życiu publicznym i pry-
watnym, używania imion i nazwisk w brzmieniu języka narodowego mniej-
szości, zakładania instytucji, organizacji, stowarzyszeń, rozwoju oświaty, uczes-
tnictwa w życiu publicznym na równi z pozostałymi obywatelami, ochrony toż-
samości narodowej

25

. Skalę problemów obrazuje fakt, iż Litwa była ostatnim

z nowych sąsiadów, z którym rząd polski podpisał tego typu umowę. Kilka mie-
sięcy później w Sejnach otwarto konsulat Republiki Litewskiej, a rząd litewski
rozpoczął finansowanie budowy Domu Litewskiego.

W latach 90. XX w. otwarto przejścia graniczne w Ogrodnikach i Budzisku.

Były to pierwsze polsko-litewskie przejścia graniczne po drugiej wojnie świato-
wej. Po wejściu Polski i Litwy do UE w 2004 r., a następnie przystąpieniu obu
państw do strefy Schengen w 2007 r., zostały zlikwidowane wszelkie ograni-
czenia przy przekraczaniu wspólnej granicy. Jest to niezwykle korzystna sytua-
cja dla zamieszkującej pogranicze mniejszości litewskiej na Suwalszczyźnie,
zmiana, która jeszcze nie tak dawno była trudna do wyobrażenia, zwłaszcza że
przez cały okres PRL władze bardzo skutecznie utrudniały mieszkającym
w Polsce Litwinom kontakty z radziecką Litwą, także rodzinne.

Współpraca polsko-litewska, która została nawiązana na szczeblu władz pań-

stwowych, doprowadziła do powstania wielu wspólnych instytucji, m.in.: Komi-
tetu Konsultacyjnego przy Prezydentach RP i RL, Zgromadzenia Poselskiego
Sejmu RP i Sejmu RL (1997), Rady do Spraw Współpracy między Rządami RP
i RL (1997), Polsko-Litewskiej Komisji Międzynarodowej do spraw Współpracy
Transgranicznej (1996), Polsko-Litewskiego Forum Samorządu Terytorialnego
(1998). Ponadto współpraca polsko-litewska na szczeblu regionalnym doprowa-

i 90%), co wyraźnie świadczyło o bardzo ograniczonym poparciu dla litewskiej nie-
podległości wśród polskiej mniejszości. Natomiast miesiąc później, podczas zbojkoto-
wanego przez Litwinów ogólnoradzieckiego referendum w sprawie przyszłości ZSRR,
w rejonie solecznickim do urn poszło aż 76% mieszkańców (Kurcz 2005).

25

Niektóre z zapisów traktatu (np. dotyczące pisowni imion i nazwisk oraz dwu-

języcznych nazw) nadal nie zostały wprowadzone przez władze litewskie.

Marek Barwiński

158

dziła do powstania: Fundacji „Pogranicze” z Sejn (1990), Polsko-Litewskiej
Izby Gospodarczej (1993), Litewsko-Polsko-Rosyjskiego Komitetu ds. Regio-
nów Przygranicznych (1997), Stowarzyszenia Samorządów Ziemi Sejneńskiej,
Polsko-Litewskiego Forum Organizacji Pozarządowych. Dynamicznie i różno-
rodnie rozwijała się także współpraca transgraniczna, która przejawiała się m.in.
w powołaniu w 1997 r. euroregionu „Niemen”, współpracy między polskimi
i litewskimi gminami przygranicznymi oraz miastami partnerskimi, współpracy
placówek kulturalnych i szkół, wspólnej organizacji misji handlowych i między-
narodowych targów (Rykała 2008). Nastąpiła faktyczna instytucjonalizacja wza-
jemnych relacji politycznych, kulturalnych i społecznych. Działania te, wraz
z zawieraniem kolejnych umów gospodarczych, doprowadziły na przełomie XX
i XXI w. do przerodzenia się relacji polsko-litewskich – jak często wówczas
podkreślano „najlepszych na przestrzeni dziejów” – w strategiczne partnerstwo.
Podjęto skuteczną współpracę dotyczącą członkostwa obu krajów w UE oraz
NATO, wspólne aspiracje w polityce zagranicznej wyraźnie zbliżyły Warszawę
i Wilno.

Jednak w pierwszej dekadzie XXI w., po „okrzepnięciu” litewskiej niepod-

ległości, akcesji Litwy do NATO i UE, wzajemne relacje uległy pogorszeniu. Na
Litwie doszły do głosu dawne urazy oraz obawy niewielkiego państwa wobec
dużo większego i ludniejszego sąsiada, który przez wieki dominował politycznie
nad ziemiami litewskimi, a obecnie ma na Litwie najliczniejszą mniejszość naro-
dową. W relacjach między Polską a Litwą nieliczna mniejszość litewska w Pol-
sce stała się dla władz w Wilnie narzędziem w rozmowach z rządem Rzeczy-
pospolitej Polskiej. Jeżeli polskie władze domagały się respektowania praw Po-
laków na Litwie, rząd litewski od razu podnosił kwestię dyskryminacji Litwinów
w Polsce. Po przeprowadzonych w ostatnich latach w obu państwach zmianach
prawnych (w Polsce korzystnych dla mniejszości, na Litwie zaś często nieko-
rzystnych), a zwłaszcza przyjęciu przez polski parlament Ustawy o mniejszoś-
ciach narodowych, etnicznych i języku regionalnym, sytuacja mniejszości litew-
skiej w Polsce jest zdecydowanie lepsza niż mniejszości polskiej na Litwie.

Dlatego nadal najważniejszym problemem w relacjach między Rzecząpospo-

litą Polską a Republiką Litewską jest traktowanie polskiej mniejszości narodo-
wej na Litwie, gdzie władze litewskie wprowadziły liczne przepisy ogranicza-
jące prawa (zwłaszcza językowe i oświatowe) mniejszości narodowych. Nie-
rozwiązanymi do dziś problemami jest m.in. polska pisownia nazwisk w dowo-
dach tożsamości oraz dwujęzyczna pisownia nazw ulic i miejscowości. Według
prawa litewskiego, na obszarze Republiki Litewskiej można używać wyłącznie
litewskiej ortografii oraz nie wolno stosować dwujęzycznych nazw miejsco-
wości, nawet na obszarach, gdzie Polacy (lub inne mniejszości narodowe) sta-
nowią przytłaczającą większość mieszkańców.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

159

W 2011 r. władze litewskie przyjęły ustawę oświatową, która, według litew-

skich Polaków, dyskryminuje polskie szkolnictwo na Litwie

26

. Jej przyjęcie

spowodowało masowe demonstracje w Wilnie oraz interwencję polskich władz.
Protesty Polaków nie przyniosły żadnych zmian, a nowa ustawa oświatowa stała
się kolejnym zarzewiem konfliktu polsko-litewskiego. Nierozwiązanym proble-
mem, zwłaszcza z powodu uciążliwych i długotrwałych procedur, jest także
zwrot polskich majątków zagarniętych po drugiej wojnie światowej przez
ówczesne władze radzieckie, a obecnie władze litewskie, które są ich prawnym
następcą. Poza problemami natury społecznej i historycznej są także kłopoty
gospodarcze, czego przykładem jest rafineria w Możejkach, największa zagra-
niczna inwestycja Polskiego Koncernu Naftowego Orlen, z którą, niezmiennie
od jej zakupu przez polskie przedsiębiorstwo, są problemy daleko wykraczające
poza tzw. mechanizmy rynkowe, inspirowane przez stronę rosyjską i litewską.

Mimo wielu drażliwych spraw w relacjach „państwo litewskie–mniejszości

polska”, organizacje i instytucje polskie na Litwie mają swobodę funkcjono-
wania i realne możliwości oddziaływania na miejscowe społeczeństwo polskie.
W rejonie wileńskim i solecznickim duża część administracji samorządowej jest
zdominowana przez przedstawicieli mniejszości polskiej, w litewskim sejmie
zasiadają posłowie wybrani z list Akcji Wyborczej Polaków

27

, funkcjonuje (choć

z licznymi problemami) szkolnictwo polskie, także na poziomie uniwersy-
teckim

28

. Po wejściu Polski i Litwy do UE oraz tendencji do zacierania barier

26

Do najbardziej krytykowanych zapisów nowej ustawy oświatowej należy ujedno-

licenie od 2013 r. (z zachowaniem zaledwie dwuletniego okresu przejściowego), obo-
wiązkowych egzaminów maturalnych z języka litewskiego w szkołach mniejszości naro-
dowych oraz w szkołach litewskich, mimo istniejących różnic programowych, zwię-
kszenie liczby lekcji języka litewskiego, wprowadzenie od września 2011 r. w szkołach
mniejszości narodowych, w których do tej pory wszystkie przedmioty były wykładane
w językach mniejszości, lekcji historii i geografii Litwy w języku litewskim oraz
również po litewsku przedmiotu „podstawy wychowania patriotycznego”. Ustawa uła-
twia także samorządom likwidację małych, wiejskich szkół nielitewskich, co z pewnoś-
cią doprowadzi do zmniejszenia liczby polskich szkół. Dla porównania, według polskiej
ustawy oświatowej lekcje historii i geografii Polski są obligatoryjnie nauczane w języku
polskim we wszystkich typach szkół, obowiązkowy egzamin maturalny z języka pols-
kiego także jest ujednolicony.

27

Podczas wyborów parlamentarnych w październiku 2012 r., Akcja Wyborcza Po-

laków zdobyła 5,83% głosów, co dało jej osiem mandatów w 141-osobowym sejmie.
W listopadzie 2012 r. po raz pierwszy w historii Akcja Wyborcza Polaków znalazła się
w koalicji rządowej.

28

W 1998 r. został założony Uniwersytet Polski w Wilnie przy Stowarzyszeniu Nau-

kowców Polaków Litwy. Po kilku latach wygasił działalność z powodów trudności
formalnoprawnych oraz finansowych. W 2007 r. w Wilnie powołano filię Uniwersytetu
w Białymstoku, Wydział Ekonomiczno-Informatyczny. Prowadzi obecnie trzyletnie stu-

Marek Barwiński

160

administracyjnych i gospodarczych między obu krajami, a także w wyniku po-
stępującej lituanizacji Wilna, nawet litewskie środowiska niechętne mniejszości
polskiej zdają sobie sprawę, że nie stanowi ona obecnie zagrożenia dla integral-
ności terytorialnej państwa litewskiego. Jednak brak zgody na polską autonomię
terytorialną, problemy z akceptacją postulatów dotyczących pisowni polskich
nazwisk czy dwujęzycznych tablic oraz zapisy nowej ustawy oświatowej
wskazują na to, że Litwini nadal obawiają się polskiego separatyzmu, a wiele
inicjatyw mniejszości polskiej traktują jako skierowane przeciw litewskiej
suwerenności (Kowalski 2008).

Z pewnością rozwiązanie dwustronnych problemów jest utrudnione nie tylko

z powodu braku dobrej woli, ale także z powodu dysproporcji struktury
narodowościowej w obu państwach. Litwini w Polsce są narodowością margi-
nalną pod względem liczebnym i terytorialnym. Zamieszkują w liczbie ok. 8
tys., głównie pogranicze polsko-litewskie na północno-wschodnim krańcu
Rzeczypospolitej, tylko w dwóch gminach (Puńsk i Sejny) stanowią liczącą się
grupę mieszkańców (ryc. 4). Natomiast Polacy na Litwie są najliczniejszą
mniejszością narodową (w 2011 r. ok. 200 tys. osób na 3 mln ogółu ludności),
istotnie kształtującą historię Litwy (dawną i XX-wieczną), ponadto licznie
zamieszkującą Wilno oraz dominującą liczebnie (i politycznie) w bezpośrednim
otoczeniu litewskiej stolicy

29

. Oczywiście nie usprawiedliwia to asymetrii we

wzajemnych relacjach wobec mniejszości. Rząd Republiki Litewskiej (bez
względu na zmieniające się opcje polityczne) konsekwentnie nie wypełnia
wszystkich postanowień płynących z traktatu podpisanego z polskimi władzami
w 1994 r., prowadzi działania dyskryminujące Polaków, odbierane przez nich
jako godzące w ich prawa językowe, oświatowe i ekonomiczne. W obliczu
takich relacji narodowościowo-politycznych między sojuszniczymi, w pełni
demokratycznymi państwami, członkami UE i NATO, nie powinien zaskakiwać
stan relacji polsko-białoruskich czy polsko-ukraińskich.

Władze litewskie, ograniczając prawa mniejszości narodowych na własnym

terytorium, jednocześnie w różnej formie – finansowej, organizacyjnej, politycz-
nej – wspierają Litwinów poza granicami, w tym szczególnie w Polsce. Bardzo

dia licencjackie na dwóch kierunkach: ekonomii i informatyce. Językiem wykładowym
jest polski. Jest to jedyna filia polskiej uczelni poza granicami Polski oraz jedyna filia
zagranicznej uczelni na Litwie. Ponadto na Uniwersytecie Wileńskim oraz Uniwersy-
tecie Pedagogicznym w Wilnie można studiować filologię polską.

29

Według wyników spisu powszechnego z 2011 r., na Litwie mieszkało 200,3 tys.

Polaków (spadek o 35 tys. w ciągu 10 lat), co stanowiło 6,6% ogółu ludności, natomiast
w Wilnie 88,4 tys. Polaków – 16,5% mieszkańców. W otaczającym stolicę rejonie
wileńskim Polacy stanowią ponad połowę mieszkańców, a w rejonie solecznickim pra-
wie 80% mieszkańców.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

161

wyraźne zainteresowanie władz oraz mediów litewskich sytuacją rodaków
mieszkających w Polsce jest spowodowane polsko-litewskim konfliktem na
Wileńszczyźnie oraz faktem, iż są oni współcześnie w zasadzie jedyną auto-
chtoniczną mniejszością litewską. Niewielka liczebność Litwinów w Polsce, ich
koncentracja terytorialna oraz stosunkowo korzystna sytuacja ekonomiczna
istotnie zwiększają efektywność tej pomocy (Żołędowski 2003).

0

20 km

Augustów

Augustów

Giby

Giby

Krasnopol

Krasnopol

Pu sk

ń

78,8

Pu sk

ń

74,9

Sejny

22,4

Sejny

18,7

Jeleniewo

Jeleniewo

Rutka-

Tartak

Rutka-

Tartak

Szypliszki

Szypliszki

E k

ł

E k

ł

Go dap

ł

Go dap

ł

Olecko

Olecko

Kowale

Oleckie

0,005

0,1

1,0

10,0

20,0

78,8

Odsetek deklarujących narodowość litewską

Odsetek deklarujących język litewski

0,005

0,1

1,0

10,0

20,0

74,9

Ryc. 4. Udział procentowy osób deklarujących narodowość litewską oraz używanie języka

litewskiego na pograniczu polsko-litewskim (według gmin)

na podstawie wyników spisu ludności z 2002 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Zaangażowanie władz litewskich wyraża się m.in. przeznaczaniem znacz-

nych nakładów finansowych na działalność mniejszości, zwłaszcza na kwestie
związane z umacnianiem tożsamości oraz rozwojem instytucji narodowych.
Z funduszy władz litewskich wybudowano w Sejnach Dom Litewski (w którym
mieści się m.in. Konsulat Republiki Litewskiej, zarządy stowarzyszeń lite-
wskich, kapele, chóry, zespoły ludowe) oraz kompleks budynków Zespołu Szkół
z Litewskim Językiem Nauczania „Žiburys”. Natomiast w Puńsku rząd litewski
współfinansował (wraz z władzami samorządowymi) i umożliwił dokończenie
budowy Domu Kultury Litewskiej

30

. Dzięki temu Litwini na Suwalszczyźnie

dysponują dwoma dużymi, nowoczesnymi obiektami kulturalnymi, położonymi

30

W 2001 r. oddano do użytku Dom Polski w Wilnie, w całości sfinansowany ze

środków Stowarzyszenia Wspólnota Polska, w którym swoje siedziby ma m.in. ponad 30
polskich organizacji oraz liczne zespoły artystyczne.

Marek Barwiński

162

w niewielkiej odległości. Jest to sytuacja niespotykana wśród innych mniejszo-
ści narodowych w Polsce. Systematycznie dofinansowywane jest także szkol-
nictwo, działalność organizacji mniejszości litewskiej oraz wydawnictwo
„Aušra”. Przewodniczący Stowarzyszenia Litwinów w Polsce podkreśla bardzo
duże znaczenie wielostronnego wsparcia władz i instytucji litewskich, m.in.
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Edukacji, Instytutu Języka
Litewskiego, szkół litewskich. Jednocześnie działacze litewscy zgodnie twier-
dzą, że relacje polsko-litewskie wpływają bardzo negatywnie na sytuację mniej-
szości litewskiej oraz na postrzeganie i poglądy Polaków wobec Litwinów na
Suwalszczyźnie. Według nich mniejszość litewska jest „zakładnikiem polityki
zagranicznej Polski i Litwy”, każde pogorszenie relacji między Warszawą
a Wilnem ma przełożenie na sytuację w Puńsku i Sejnach. Uważają taką za-
leżność za bardzo niekorzystną, krzywdzącą, wręcz niebezpieczną. Z sytuacją
polityczną na Litwie bezpośrednio wiążą, według nich inspirowaną z zewnątrz,
akcję zamalowywania dwujęzycznych, polsko-litewskich tablic z nazwami miej-
scowości w gminie Puńsk w sierpniu 2011 r.

Natomiast bardzo pozytywnie oceniają konsekwencje dla mniejszości lite-

wskiej akcesji Polski i Litwy do UE, zwłaszcza możliwość swobodnego prze-
kraczania granicy międzypaństwowej, co dla społeczności żyjącej od dziesięcio-
leci w strefie przygranicznej, tuż obok zagranicznej ojczyzny, ma z pewnością
fundamentalne znaczenie. Zwłaszcza że nie tylko w okresie PRL, ale praktycz-
nie od początku lat 20. XX w. ta bliskość geograficzna nie przekładała się na
możliwość wzajemnych kontaktów. Granica polsko-litewska przez kilkadziesiąt
lat była bardzo szczelną barierą uniemożliwiającą nie tylko normalną współ-
pracę transgraniczną, ale także odwiedziny rodziny mieszkającej kilka czy
kilkanaście kilometrów dalej. Dlatego dla mieszkających na Suwalszczyźnie
Litwinów najważniejszym aspektem integracji europejskiej jest – w sensie
dosłownym i praktycznym – integracja pogranicza polsko-litewskiego. Trzeba
także podkreślić, że Stowarzyszenie Litwinów w Polsce było jedyną spośród
badanych organizacji narodowościowych, której władze zadeklarowały, iż w ra-
mach działalności statutowej korzystają z funduszy unijnych

31

.

5. Podsumowanie

Jedną z konsekwencji współczesnych procesów integracji politycznej, mili-

tarnej i gospodarczej kontynentu europejskiego jest wzmocnienie jego podziału
na szeroko pojętą Europę Zachodnią (w ramach UE) oraz Wschodnią (nieobjętą

31

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych przez autora z działaczami Stowarzy-

szenia Litwinów w Polsce oraz Litewskiego Towarzystwa Św. Kazimierza.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

163

procesami integracyjnymi). Na pograniczu Polski z Białorusią i Ukrainą linia
współczesnego podziału wzmocniona w sensie dosłownym (techniczne środki
ochrony granic) oraz prawnym (przepisy wizowe) nakłada się na kształtowaną
na przestrzeni wieków linię podziału cywilizacyjnego, kulturowego, wyznanio-
wego. Mimo głoszonych przez władze w Warszawie haseł prowadzenia
„polskiej polityki wschodniej”, widać wyraźny odwrót na rzecz „polityki za-
chodniej”. Polska pod względem politycznym, militarnym i gospodarczym jest
wyraźnie zwrócona na Zachód, co skutkuje – bardzo niekorzystnym, zwłaszcza
ze względów politycznych i geopolitycznych – odwróceniem się od wschodnich
sąsiadów. Mimo podejmowanych przez kolejne rządy spektakularnych prób
ożywienia współpracy, zwłaszcza z Ukrainą i Litwą, na prowadzenie skutecznej,
pragmatycznej polityki wschodniej, a nie polityki opartej na historycznych
sentymentach, Polska nie ma obecnie argumentów, zwłaszcza gospodarczych
i finansowych. Ponadto często wymóg utrzymania poprawnych relacji z sąsia-
dującym państwem oraz interesy polskiej polityki zagranicznej dominują nad
stanowczym dążeniem do rozwiązania problemów polskiej mniejszości.

Porównując współczesną strukturę etniczną oraz politykę narodowościową

Polski i jej wschodnich sąsiadów, widać wyraźną asymetrię dotycząca zarówno
kwestii ilościowych, jak i prawno-instytucjonalnych. W Polsce zamieszkuje
zdecydowanie mniejsza liczba osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i li-
tewskiej, niż liczy społeczność polska na terytorium wschodnich sąsiadów.
Jednocześnie mniejszości narodowe na obszarze Polski mają większe prawa
i lepsze warunki funkcjonowania niż Polacy na Ukrainie, Białorusi i Litwie.

Poprawa sytuacji prawnej mniejszości narodowych w Polsce jest związana

m.in. z akcesją Polski do UE, co dostrzegają i doceniają liderzy organizacji
narodowościowych, podkreślając, że główną konsekwencją członkostwa Polski
w UE, z punktu widzenia społeczności, które reprezentują, nie są kwestie
potencjalnych korzyści finansowych, lecz poprawa standardów prawnych doty-
czących ochrony mniejszości narodowych. Jest to powszechna opinia, bardzo
silnie ugruntowana w świadomości liderów organizacji narodowościowych,
jednak w przypadku ustawodawstwa unijnego nie jest ona ścisła. Prawo UE nie
zawiera regulacji dotyczących praw mniejszości narodowych, chociaż UE wy-
maga od swoich członków respektowania norm prawa międzynarodowego doty-
czącego mniejszości narodowych. Ustawodawstwo unijne chroni jedynie tzw.
języki mniej używane, co w praktyce może oznaczać języki niektórych mniej-
szości narodowych i etnicznych, ale nie wprowadza wspólnej polityki narodo-
wościowej i w rezultacie każde państwo samo reguluje kwestie prawne związane
z mniejszościami narodowymi. Prawo unijne mówi wyraźnie o zakazie dyskry-
minacji z powodu płci, rasy, religii, pochodzenia etnicznego, społecznego
i koloru skóry, jednak w żadnym unijnym dokumencie nie wspomina się wprost

Marek Barwiński

164

o mniejszościach narodowych. Nie ma też specjalnych programów finansowego
wspierania mniejszości, które mogą starać się o dofinansowanie swoich pro-
jektów jedynie w ramach ogólnych inicjatyw unijnych (m.in. funduszy struktu-
ralnych i spójności). Zdecydowanie bardziej rozbudowana jest ochrona prawna
mniejszości narodowych w ramach ustawodawstwa Rady Europy (Budyta-
-Budzyńska 2010).

Przy omawianiu relacji międzypaństwowych dotyczących mniejszości naro-

dowych często powraca dyskusja o „zasadzie wzajemności” w obustronnych
relacjach

32

. W dyskusji oraz w działaniu przedstawicieli obu stron ścierają się

najczęściej – jak pisał L. Nijakowski (2000) – dwie wersje: wersja „starotesta-
mentowa”, nakazująca uzależniać poziom praw wobec danej mniejszości według
zasady: „waszym ludziom” będzie u nas tak źle (będą mieli tak mało praw), jak
„naszym” u was, oraz wersja „nowotestamentowa”, realizowana według zasady:
„popatrzcie, jak u nas mają dobrze”. Trzeba mieć nadzieję, że do głosu coraz
częściej będzie dochodziła ta druga wersja, i to ona – jak mówił L. Nijakowski,
zastanawiając się nad relacjami Polski z zagranicznymi ojczyznami „polskich”
mniejszości – powinna być wzorem, a ta pierwsza nie jest ani dopuszczalna
etycznie, ani opłacalna politycznie.

Literatura

Babiński G., 1997, Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne,

tożsamość, Kraków.

Bański J., 2008, Polska i Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy

[w:] Eberhardt P. (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa,
s. 121–134.

Barwiński M., 2009, The contemporary Polish-Ukrainian borderland – its political and

national aspect, [w:] Sobczyński M. (red.), Historical Regions Divided by the
Borders. General Problems and Regional Issue, „Region and Regionalism”, nr 9,
vol. 1, Łódź–Opole, s. 187–208.

Bieńkowska-Ptasznik M., 2007, Polacy – Litwini – Białorusini. Przemiany stosunków

etnicznych na północno-wschodnim pograniczu Polski, Białystok.

Brubaker R., 1998, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w no-

wej Europie, Warszawa–Kraków.

Budyta-Budzyńska M., 2010, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa.
Eberhardt P., 1993, Polska granica wschodnia 1939–1945, Warszawa.
Eberhardt P., 2004, Koncepcja granicy między cywilizacją zachodniego chrześcijaństwa

32

Powiązanie sytuacji poszczególnych mniejszości narodowych w Polsce z sytuacją

mniejszości polskiej w krajach sąsiedzkich jest zgodnie krytykowane przez liderów
organizacji narodowościowych, szczególnie litewskich i ukraińskich.

Stosunki międzypaństwowe Polski z Ukrainą...

165

a bizantyjską na kontynencie europejskim, „Przegląd Geograficzny”, 76 (2), s. 169–
188.

Huntington S.P., 1997, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa.
Kępka P., 2009, Postawy polityczne ludności prawosławnej w województwie podlaskim,

praca magisterska napisana w Katedrze Geografii Politycznej i Studiów Regional-
nych UŁ, promotor M. Barwiński, Łódź.

Komornicki T., 2008, Granica polsko-białoruska jako bariera przestrzenna, [w:]

Świątek D., Bednarek M., Siłka P. (red.), Współczesne problemy badawcze geografii
polskiej – geografia człowieka, Warszawa, s. 55–61.

Kowalski M., 1999, Kulturowe uwarunkowania stosunków polsko-litewsko-białoruskich

[w:] Kitowski J. (red.), Problematyka geopolityczna Europy Środkowej i Wschodniej,
Rzeszów, s. 77–88.

Kowalski M., 2008, Wileńszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku, [w:] Eber-

hardt P. (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa, s. 267–298.

Kurcz Z., 2005, Mniejszość polska na Wileńszczyźnie, Wrocław.
Lis A., 2008, Pogranicze polsko-ukraińskie jako pogranicze narodowościowo-wyznanio-

we, praca magisterska napisana w Katedrze Geografii Politycznej i Studiów Regio-
nalnych UŁ, promotor M. Barwiński, Łódź.

Nijakowski L., 2000, „Pomosty” i „zasieki”, czyli o drogach pojednania. Mniejszości

narodowe i etniczne a polska polityka wschodnia, „Rubikon”, 4 (11).

Pawluczuk W., 1999, Pogranicze narodowe czy pogranicze cywilizacyjne?, „Pogranicze.

Studia społeczne”, 8, s. 23–32.

Rykała A., 2008, Sytuacja społeczno-kulturalna Litwinów w Polsce i ich wpływ na

relacje między krajem zamieszkania a Litwą, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Geographica Socio-Oeconomica”, 9, s. 89–113.

Sadowski A., 1995, Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców, Białystok.
Sobczyński M., 2001, Perception of Polish-Ukrainian and Polish-Russian transborder

co-operation by the inhabitants of border voivodships, [w:] Koter M., Heffner K.
(red.)., Changing role of border areas and regional policies, „Region and
Regionalism”, nr 5, Łódź–Opole, s. 64–72.

Ślęzak M., 2004, Mniejszości narodowe w polityce państwa polskiego w latach 1989–

2000 – zmiana świadomości władz państwa czy przymus wewnętrzny? (na prz-
kładzie mniejszości ukraińskiej), [w:] Krzysztofek K., Sadowski A. (red.), Pogra-
nicza i multikulturalizm w warunkach Unii Europejskiej. Implikacje dla wschodniego
pogranicza Polski, t. 2, Białystok, s. 129–142.

Wojakowski D., 1999, Charakter pogranicza polsko-ukraińskiego – analiza socjolo-

giczna [w:] Malikowski M., Wojakowski D. (red.), Między Polską a Ukrainą.
Pogranicze – mniejszości, współpraca regionalna, Rzeszów, s. 61–81.

Wojakowski D., 2002, Polacy i Ukraińcy. Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pogra-

niczu, Kraków.

Wojakowski D., 2007, Swojskość i obcość w zmieniającej się Polsce, Warszawa.
Żołędowski C., 2003, Białorusini i Litwini w Polsce, Polacy na Białorusi i Litwie. Uwa-

runkowania współczesnych stosunków miedzy większością a mniejszościami narodo-
wymi, Warszawa.

Marek Barwiński

166

Polish interstate relations with Ukraine, Belarus and Lithuania after 1990

in the context of national minorities

Summary

In the early 1990s, significant changes in the political and geopolitical situation in

Central and Eastern Europe occurred: the collapse of communist rule, the unification of
Germany, the collapse of the Soviet Union and the dissolution of Czechoslovakia. The
creation, over a short time, of a number of independent nation-states in the immediate
vicinity of Poland had a vast influence on individual national minorities, especially those
living near the borders. There were huge changes to the political and economic relations
between democratic Poland and its newly independent neighbours and, to a large extent,
between individual nations, now divided by borders. The process of expanding the area
of European integration began, which led, after a dozen or so years, to the inclusion of
some Central and Eastern European countries in the NATO and EU structures, while
leaving some of those countries outside the zone of political, economic and military
integration, thus creating new division lines in the new political and legal reality.

One consequence of the contemporary processes of political, economic and military

integration of the European continent is the strengthening of its division into the Western
Europe (in its widest meaning) and the Eastern Europe (not included in the integration
process). At the Polish border with Belarus and Ukraine, the line of the modern division,
strengthened in the literal (technical measures to protect the borders) and legal sense
(visa regulations) overlaps with the civilisation, cultural and religious division line that
has been shaped over the ages. Despite the claims from the government in Warsaw of
“Polish eastern policy”, we can see a clear turn towards “western policy”. In political,
military and economic sense, Poland is clearly facing west, which results in turning
away from its eastern neighbours, which is particularly disadvantageous for political and
geopolitical reasons. Despite spectacular attempts by various governments to revive the
cooperation, especially with Ukraine and Lithuania, Poland does not currently have any
arguments, especially economic or financial ones, to conduct an effective, pragmatic
eastern policy, and not a policy based on historical sentiments.

When we compare the contemporary ethnic structure and national policy of Poland

and its eastern neighbours, we can see clear asymmetry in both quantitative and legal-
institutional aspects. There is currently a markedly smaller population of Ukrainians,
Belarusians and Lithuanians living in Poland than the Polish population in the territories
of our eastern neighbours. At the same time, the national minorities in Poland enjoy
wider rights and better conditions to operate than Poles living in Ukraine, Belarus and
Lithuania.

Key words: national minorities, interstate relations, Poland, Ukraine, Belarus, Lithuania.


Marek Barwiński
Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, Wydział Nauk Geograficznych,
Uniwersytet Łódzki, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31