Jak napisać
dobre wypracowanie?
Małgorzata Haze
klp.pl 2
Spis treści
I. Wstęp  A na co mi w ogóle to pisanie? 3
II. Przygotowujemy się do pisania 3
1. Znalezienie czasu i odpowiednich warunków do pisania 4
2. Wybór tematu 4
3. Analiza tematu  żebyś wiedział, o czym piszesz 5
4.  Burza mózgów 7
5. Plan pracy  żebyś się nie pogubił 8
III. Piszemy  elementy wypracowania 9
1. Podstawowy problem  jak zacząć? (wstęp) 10
2. To, co masz do powiedzenia (rozwinięcie) 19
A. Miej coś do powiedzenia  myśli wypracowania 19
B. Porządkowanie treści wypracowania 19
C. Podawanie przykładów  nie streszczaj! 23
D. Rola cytatów 25
3. Koniec wieńczy dzieło (zakończenie) 26
IV. Dbamy o język naszego wypracowania 32
1. Spójność językowa tekstu 32
A. Co to znaczy -  tekst spójny ? 32
B. Wykładniki spójności 33
2. Abyś miał dobry styl 35
A. Czym charakteryzuje się dobry styl? Błędy stylistyczne 35
B. Błędy językowe 36
V.  Nikt nie jest doskonały  poprawiamy 37
VI. Podziękowania 38
klp.pl 3
I. Wstęp  A na co mi w ogóle to pisanie?...
 Po co mam znowu pisać wypracowanie? - to pytanie zadajesz sobie zapewne, gdy masz
zasiąść do kolejnego wypracowania zadanego przez nauczyciela. Wielu uczniów odrzuca
na samą myśl, że mają stworzyć dłuższą wypowiedz
pisemną, zwłaszcza, gdy temat ich
nie interesuje. Swoim korepetytantom, którzy skarżą się, że nie lubią pisać, a lektury są
nudne, zawsze powtarzam: skoro nie lubisz literatury, to nic na to nie poradzę. Ale
umiejętność tworzenia własnego tekstu zawsze Ci się przyda! Możliwe, że pisanie wydaje
Ci się w tej chwili czynnością bezsensowną, pomyśl jednak, ile razy będziesz musiał w
swoim życiu zmierzyć się z tym zadaniem. Prace pisemne na studiach, praca magisterska,
CV, list motywacyjny, podanie... Warto więc uczyć się tej sztuki już teraz!
E-book  Jak napisać dobre wypracowanie przeznaczony jest dla każdego, kto chce
poprawić jakość swoich wypowiedzi pisemnych. Zawiera ogólne zasady, które powinieneś
stosować, tworząc każde wypracowanie. Na wielu przykładach z autentycznych prac
uczniowskich pokazuje, jak napisać dobre wypracowanie.
Wszystkie podane w e-booku przykłady pochodzą z autentycznych prac uczniów
licealnych (autorzy są wymienieni w podziękowaniu), cytowałam je poprawiając jedynie
błędy ortograficzne i interpunkcyjne.
II. Przygotowujemy się do pisania
Zanim zabierzesz się do pisania, powinieneś wykonać sporo czynności
przygotowawczych. Ich długość będzie zależała od tego, ile masz czasu  na jaki termin
piszesz zadaną pracę. Bywa, że dostajesz od nauczyciela dwa tygodnie, tydzień, bywa
jednak też, że niektórzy pedagodzy zadają prace pisemne z dnia na dzień.
Niejednokrotnie też sam obudzisz się z przysłowiową  ręką w nocniku i przypomnisz
sobie dzień przed terminem o wypracowaniu. Ograniczony czas masz oczywiście, gdy
piszesz pracę klasową czy maturalną. Ważne jest, żebyś poświęcił czas na przygotowanie
klp.pl 4
zawsze. Niech Ci się nie wydaje, że  szkoda tracić czas na dokładną analizę tematu czy
sporządzenie planu. Co Ci przyjdzie z zaoszczędzenia czasu na przygotowaniach, gdy nie
będziesz wiedział, o czym masz pisać?
Prace przygotowawcze można podzielić na kilka etapów:
1. Znalezienie czasu i odpowiednich warunków do pisania
Pisanie wypracowania, jak każda praca, wymaga od Ciebie włożenia w nią odpowiedniej
ilości czasu i wysiłku. Dlatego warto  jeśli oczywiście masz taką możliwość  żebyś
wygospodarował sobie czas oraz znalazł odpowiednie warunki do pisania. Każdy ma swój
indywidualny rytm pracy  jedni lubią pracować rano ( skowronki ), inni wieczorem czy
wręcz w nocy ( sowy czy  słowiki ). Jednym muzyka przeszkadza, innych uspokaja. Jedni
wolą pisać ręcznie, inni od razu na komputerze. Dlatego powinieneś sam rozpoznać swój
indywidualny rytm. Spróbuj znalez
ć takie warunki, w których będziesz się czuł swobodnie,
nie będziesz się męczył, co umożliwi Ci skupienie się na Twoim zadaniu.
2. Wybór tematu
Zazwyczaj masz do wyboru kilka tematów prac pisemnych. Zastanawiając się nad
wyborem powinieneś wziąć pod uwagę kryteria:
" co wiesz na dany temat (jeśli temat zakłada analizę fragmentu z powieści, której nie
czytałeś, to jest to raczej kiepski wybór),
" do którego tematu możesz zgromadzić najwięcej przykładów, w których się
orientujesz (bez sensu jest pisać o czymś, czego dobrze nie znasz),
" który temat najbardziej Cię interesuje (najłatwiej pisze się o tym, co lubimy; jeśli
nienawidzisz romantyzmu to nie pisz z Dziadów),
" który temat potrafiłbyś dobrze, w ciekawy sposób opracować (jeśli nie masz
pomysłu na konstrukcję pracy na dany temat, to lepiej go nie wybierać)
" która zaproponowana forma najbardziej Ci odpowiada (rozprawka, charakterystyka,
analiza i interpretacja wiersza bądz
fragmentu prozy itd.).
klp.pl 5
Nie sugeruj się wyborem innych  to, co dla niektórych bywa proste, innym sprawia
trudności, jedna osoba interesuje się tym, druga innym. Przejrzyj dokładnie wszystkie
tematy, zastanów się, co mógłbyś w wypracowaniu na dany temat zawrzeć, zrób notatki
na brudno do kilku z nich. Jeśli w trakcie pracy nad tematem stwierdzisz, że jednak Ci nie
pasuje  zmień. Pamiętaj jednak, że jeśli masz ograniczony czas, to właśnie zmarnowałeś
go bezproduktywnie.
3. Analiza tematu  żebyś wiedział, o czym piszesz
Temat należy przeczytać trzy razy i mieć go przed oczami przez cały czas pisania. Samo
czytanie jednak nie wystarczy, ważne jest, żebyś dobrze zrozumiał temat, żebyś zrobił
dokładnie to, czego od Ciebie oczekują. Pamiętaj, że napisanie pracy nie na temat jest
równoznaczne z otrzymaniem oceny niedostatecznej! Temat przeanalizuj dokładnie 
wypisz, najlepiej w punktach, co powinieneś w ramach swojej pracy napisać. Pamiętaj o
tym, że każdy temat posiada pewien zakres zagadnień, który powinieneś w pracy
poruszyć. Są tematy przekrojowe, które wymagają analizy pewnego zagadnienia na
przestrzeni epok z podaniem przykładów. Bywa, że temat odnosi się tylko do jednej lektury
bądz
lektur z tylko jednej epoki. Bywa, że wymaga analizy kilku zwrotek wiersza bądz

analizy porównawczej dwóch wierszy. Może też zakładać dokładną analizę jednego
utworu z odniesieniem się do większej całości (np. cyklu).
Przykład: Analiza tematu maturalnego Jak żyć ma człowiek? Kto, komu, jakich i jak
udziela rad w  Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w
wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno-literackie.
Jan Kochanowski, Pieśń XI, księgi wtóre
Stateczny umysł pamiętaj zachować,
Jesli cię pocznie nieszczęście frasować;
Także i góry nie radzęć wylatać,
Kiedy się szczęście z tobą imie bratać,
klp.pl 6
Śmierci podległy człowiecze cnotliwy,
Choć wszytek twój wiek będzie frasowliwy,
Chocia też czasem, siedząc z przyjacioły,
Przy dobrym trunku strawisz dzień wesoły.
Tu przy ciekącym, przezornym strumieniu
Każ stół gotować w jaworowym cieniu;
Każ wino nosić, póki beczka leje,
Póki wiek służy, a śmierć nie przyspieje!
Postąpisz z włości drogo zapłaconych,
Postąpisz z dworu i gmachów złoconych;
A co zebrania twego kolwiek będzie,
To wszytko przyszły namiastek osiędzie.
Bądz
się kto zacnym rodził i bogatym,
Bądz
niewolnikiem, u śmierci nic na tym;
Czyjkolwiek naprzód los wynidzie, wsiadaj,
Wieczny wygnańcze, ani więc odkładaj!
Twoim głównym zadaniem jest analiza, jak na pytanie  Jak żyć ma człowiek odpowiada
Pieśń XI oraz inne pieśni Kochanowskiego  jakie rady odnośnie sposobu na życie
znajdziemy w tych utworach. W temacie masz wyraz
nie zaznaczone cztery obszary
zagadnień, które będą Cię interesowały:
" kto udziela rad  kim jest podmiot liryczny Pieśni XI i innych pieśni
Kochanowskiego, co możemy o nim powiedzieć, jak go scharakteryzować;
" komu udziela rad  kto jest adresatem Pieśni XI i innych pieśni Kochanowskiego;
" jakich udziela rad  co podmiot radzi adresatowi (jaka jest treść tych rad);
" jak udziela rad  jakimi środkami językowymi posługuje się podmiot, aby przekonać
swojego adresata do treści swoich rad.
klp.pl 7
Jaki jest zakres tego tematu? Odnosi się on bezpośrednio do Pieśni XI, tę pieśń
powinieneś dokładnie przeanalizować (masz tekst przed sobą), powinieneś jednak także
odwołać się do pozostałych pieśni i przeanalizować je (oczywiście nie tak dokładnie jak
Pieśń XI) pod tym samym kątem. Poza tym temat zakłada powołanie się na stosowne
konteksty filozoficzne i historyczno-literackie, pamiętaj o tym!
4.  Burza mózgów
Na początku pracy zrób tzw.  burzę mózgów - wypisz na brudno wszystko, co Ci się z
danym tematem kojarzy. Będzie to szczególnie przydatne przy tematach przekrojowych,
które wymagają doboru odpowiednich przykładów, przyda się jednak zawsze. Notuj
wszystko, bez porządku, nie zważając na formę, ważne są Twoje pomysły na realizację
tematu.
Przykład: burza mózgów do wypracowania na temat: Jak żyć ma człowiek? Kto, komu,
jakich i jak udziela rad w  Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego?
Wykorzystaj w wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno-literackie.
Analiza pieśni XI:
" kto udziela rad: poeta-doctus, filozof, mędrzec
" komu: każdy człowiek, człowiek szukający sensu życia, człowiek  śmierci podległy
i  cnotliwy ,  wieczny wygnaniec
" jakich: stateczność, postępowanie tak samo w szczęściu, jak i nieszczęściu,
korzystanie z życia (carpe diem!) i dobrodziejstw natury (obraz sielskiego posiłku),
należy pogodzić się z myślą o śmierci
" jak: techniki perswazji (wyraz
na obecność adresata): bezpośrednie zwroty do
adresata ( człowiecze ), tryb rozkazujący,
Inne pieśni:
" dążenie do cnoty  Pieśń o cnocie
" szukanie sławy  Pieśn o dobrej sławie
klp.pl 8
" korzystanie z życia -  carpe diem - Pieśń IX ks. 1 ( Chcemy sobie być radzi )
" uważać na Fortunę - Pieśń IX ks. 1 ( Chcemy sobie być radzi )
" jedność z naturą  Hymn
" nadzieja -  Nie porzucaj nadzieje
Konteksty:
filozoficzny: stoicyzm, epikureizm
historyczno-literacki: poezja renesansowa, Horacy
5. Plan pracy  żebyś się nie pogubił
Gdy już wiesz mniej więcej, o czym będziesz chciał pisać, powinieneś uporządkować myśli
swojego wypracowania. Posługując się notatkami stwórz plan. Powinien on uwzględniać
trójdzielność wypracowania: podział na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Dobrze
skonstruowany plan zagwarantuje Ci, że nie pogubisz się w tym, o czym masz pisać,
pomaga w uspójnieniu tego, co chcesz napisać, w zachowaniu odpowiedniej konstrukcji
pracy.
Przykład: plan wypracowania na temat Jak żyć ma człowiek? Kto, komu, jakich i jak
udziela rad w  Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w
wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno-literackie.
Wstęp:
Nawiązanie do literatury renesansowej jako odpowiadającej na pytanie  Jak żyć .
Podkreślenie filozoficzno-dydaktycznego charakteru cyklu Pieśni Kochanowskiego.
Rozwinięcie:
1. Analiza Pieśni XI:
" relacja podmiot-adresat: poeta-doctus, filozof, mędrzec udzielający rad; różne
możliwości określenia adresata: każdy człowiek, człowiek  śmierci podległy i
 cnotliwy ,  wieczny wygnaniec ;
klp.pl 9
" treść rad, których podmiot udziela adresatowi: stateczność, postępowanie tak
samo w szczęściu, jak i nieszczęściu (stosowanie zasady  złotego środka -
nawiązanie do filozofii stoickiej), korzystanie z życia (carpe diem! - nawiązanie
do filozofii epikurejskiej) i dobrodziejstw natury (obraz sielskiego posiłku),
pogodzenie się z myślą o śmierci;
" techniki perswazji, które stosuje podmiot: bezpośrednie zwroty do adresata
( człowiecze ), tryb rozkazujący, wyliczenia, anafora.
2. Odniesienie się do innych pieśni:
a) które tematy się w nich powtarzają z Pieśni XI
" carpe diem (Pieśń IX ks. 1 -  Chcemy sobie być radzi )
" złoty środek -  Nie porzucaj nadzieje
" jedność z naturą (Hymn do Boga)
b) jakie rady są nowe:
" dążenie do cnoty (Pieśn o cnoty)
" dążenie do sławy (Pieśń o dobrej sławie)
" uświadomienie sobie zmienności Fortuny - Pieśń IX ks. 1 ( Chcemy sobie być
radzi )
" zachowanie nadziei -  Nie porzucaj nadzieje
Zakończenie:
Nawiązanie do Horacego, ukazanie ponadczasowej wymowy Pieśni Kochanowskiego,
związek ze światopoglądem humanizmu.
III. Piszemy  elementy wypracowania
Każdy lub prawie każdy uczeń wie, że wypracowanie powinno składać się ze wstępu,
rozwinięcia i zakończenia. Niestety, zazwyczaj nauczyciele uczą niewiele więcej. W tej
części e-booka przyjrzymy się, jak te poszczególne elementy wypracowania powinno się
pisać, aby stworzyć wypracowanie spójne, ciekawe i posiadające dobrą kompozycję.
klp.pl 10
1. Podstawowy problem  jak zacząć? (wstęp)
Podstawowym zadaniem wstępu jest wprowadzenie do problemu, który będziesz
poruszał w wypracowaniu. Pierwsze wrażenie jest bardzo ważne. To, jak zaprezentujesz
się na początku, może bardzo wpłynąć na nastawienie sprawdzającego.
Dla wielu osób napisanie pierwszego zdania pracy jest bardzo trudne  siedzą nad nim
długo i nie są w stanie iść do przodu. W takiej sytuacji nie zrażaj się, tylko po prostu pisz,
zawsze po napisaniu całości będziesz mógł poprawić. Możesz też napisanie wstępu
zostawić na sam koniec.
Przykłady  złe wstępy
1) Zbyt szeroki zakres zagadnień
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat:  Jak żyć ma człowiek? Kto, komu, jakich, jak udziela
rad w  Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w
wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno-literackie.
Pieśń to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany
genetycznie z muzyką. W tradycji antycznej występowała jako składnik zbiorowych
obrzędów. Pieśni Jana Kochanowskiego mają charakter filozoficzny, dzięki temu próbują
odpowiedzieć na pytanie:  Jak żyć ma człowiek? . Doradzają, jak człowiek ma
postępować w życiu w świecie.
We wstępie nie pisz zbyt ogólnie, ponieważ wtedy odbiegasz od tematu. Całość
wypracowania, także wstęp, jest pisana na zadany temat. Nie zaczynaj  od Adama i Ewy -
w wypracowaniu o  Pieśniach Kochanowskiego nie pisz o tym, czym jest pieśń ani nie
przytaczaj faktów z życiorysu poety.
klp.pl 11
2) Zbyt wąski zakres zagadnień
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Motyw pychy w Biblii.
Zerwanie jabłka z rajskiego drzewa było pierwszym grzechem pychy odnotowanym w
historii ludzkości. Zmusiło ono człowieka do wykształcenia w sobie samodzielnego
myślenia, a  co za tym idzie  do wytworzenia kultury materialnej i duchowej.
Wstęp ten jest zbyt szczegółowy  od razu,  z marszu omawiane są pewne zagadnienia.
Taka szczegółowość jest we wstępie niedopuszczalna. Wypracowanie tak się zaczynające
jest właściwie wstępu pozbawione, a to ogromny błąd!
3) Wstęp niezwiązany z tematem
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Gustawa Herlinga Grudzińskiego  Inny Świat . Wyjaśnij
tytuł na podstawie podanego fragmentu. Czy opisany mechanizm systemu działał w pełni
skutecznie?
Utwór Gustawa Herlinga Grudzińskiego pt.  Inny Świat otwiera zaczerpnięte z twórczości
Fiodora Dostojewskiego motto, zapowiadające, czym w utworze był tytułowy  Inny świat 
 Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego nie podobny&  . Autor ukazuje, iż to, co
miało miejsce w sowieckich łagrach, było zupełnie przeciwne temu, co działo w się poza
nimi. Człowiek w tym systemie traktowany był jako materiał do gospodarczego
wyeksploatowania, a ludzi skazywano na obóz pracy na podstawie nieuzasadnionych
wyroków. Katowano ich nie tylko fizycznie poprzez ciężką pracę, ale także psychicznie.
Początek tego wstępu odwołuje się do motta do powieści Grudzińskiego, natomiast temat
zakłada analizę tytułu. Jest to więc bardzo niefortunne rozpoczęcie wypracowania.
klp.pl 12
4) Banalne stwierdzenia
Podawanie w tekście banałów, komunałów jest częstym grzechem wypracowań
uczniowskich. Błędy tego typu rażą i nudzą sprawdzającego.
Przykład:
Temat: Na podstawie  Antygony zastanów się, czy kompromis racji Antygony i Kreona
jest rzeczywiście możliwy? Swoją odpowiedz
uzasadnij.
Problem kompromisu jest problemem ponadczasowym. Od zawsze istnieli ludzie o
różnych poglądach i racjach. Tak też zdarzyło się w  Antygonie .
Przykład:
Pisarze i poeci od niepamiętnych czasów podejmowali w swoich utworach temat miłości.
Przykład:
Miłość może być różna: braterska, namiętna, miłość matki do dziecka.
Błąd ten można określić jako pozorną klasyfikację. Wydaje się, że autor coś mówi o
miłości, podając różne jej typy. Są to jednak stwierdzenia banalne  wiadomo, że miłość
jest różna. W konsekwencji więc nic na temat miłości nie zostało powiedziane.
Przykład:
Wszyscy bohaterowie powieści X wykazali się bohaterską postawą w walce o wolność.
Takie sformułowania maksymalistyczne ( wszyscy ,  wszystko ,  zawsze ) to ewidentne
slogany. Należy bardzo się ich wystrzegać zarówno we wstępie, jak i w całym
wypracowaniu.
5) Zbyt krótki wstęp
Wstęp nie może składać się z jednego, dwóch, trzech zdań  chyba że z założenia
piszesz tekst bardzo krótki. Wstęp powinien zajmować ok. 15% całego tekstu.
klp.pl 13
6) Jedynie potwierdzenie we wstępie tezy zawartej w temacie
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Na podstawie znanych ci utworów literackich
skomentuj myśl Jana Pawła Woronicza, że  Wolność jest pierwszą cechą jestestwa
człowieka
Stwierdzenie, że  Wolność jest pierwszą cechą jestestwa człowieka uważam za słuszne.
Jest to wartość bardzo ważna w życiu każdego człowieka.
Autor wstępu jedynie potwierdził w nim, że zgadza się z tezą zawartą w temacie  nie
powiedział nic więcej, nie dodał nic od siebie. To poważny brak!
7) Umieszczenie we wstępie tematów, które nie zostaną potem wykorzystane w
pracy
Zdarza się, że wstępy tworzone przez uczniów są ciekawe, zapowiadają pewne
interesujące zagadnienia, ale myśli te nie są potem w ogóle poruszane w rozwinięciu.
Pamiętaj, że jeśli coś we wstępie zapowiadasz, to musisz to potem zrealizować  w
przeciwnym razie wstęp będzie oderwany od całej Twojej pracy.
Przykłady  propozycje wstępów
Tworząc wstęp możesz posłużyć się którąś z zaproponowanych strategii:
1) Umieszczenie analizowanego przez siebie tematu w szerszym zakresie zagadnień
W tym przypadku pamiętaj jednak, że nie może być to zakres zbyt szeroki.
klp.pl 14
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Klasyczne i romantyczne postrzeganie świata 
porównanie Romantyczności Adama Mickiewicza i W Weronie Cypriana Kamila Norwida.
Romantyzm jest epoką wyrosłą w opozycji do oświeceniowego poglądu na świat. Jednym
z elementów, różniących światopoglądy obu nurtów jest pogląd dotyczący sposobu
postrzegania świata, interpretowania zjawisk w nim się znajdujących i wyboru narzędzi,
jakimi ma się to dokonać. Zarówno wiersz Mickiewicza Romantyczność, jak i Norwida W
Weronie podejmują ten temat, ukazując owe dwie skontrastowane postawy. Każdy z
poetów czyni to jednak na swój sposób, pokazuje podobne światopoglądy posługując się
różnymi środkami.
Wstęp ten zawiera logicznie uporządkowane myśli:
" 1 zdanie: stwierdzenie na temat dwóch epok  oświecenia i romantyzmu. W tym
wstępie uprawomocnione jest odwołanie się do różnicy między dwiema epokami,
ponieważ temat dotyczy porównania elementów ich światopoglądu, które trzeba
pokazać na przykładzie dwóch utworów,
" 2 zdanie: zawężenie różnicy między światopoglądami do zagadnienia zawartego w
temacie (postrzeganie świata) oraz dookreślenie, na czym polegają te różnice
(posługiwanie się innymi narzędziami),
" 3 zdanie: stwierdzenie, że temat ten jest podejmowany w utworach, które w
wypracowaniu będą analizowane,
" 4 zdanie: stwierdzenie, że analizowane utwory pokazują światopoglądy podobne,
ale posługują się przy tym różnymi środkami.
Z tego wstępu domyślamy się, że w autor w dalszej części wypracowania będzie
analizował, jakie są cechy romantycznego i klasycznego postrzegania świata oraz jakimi
środkami posłużyli się autorzy wierszy, aby je pokazać. Wstęp zapowiada więc to, co
znajdzie się w rozwinięciu.
klp.pl 15
2) Zapowiedz
we wstępie celów, jakie stawiasz sobie w całej pracy w formie
komentarza odautorskiego
We wstępie możesz poinformować czytelnika o tym, jakie stawiasz sobie cele,
zapowiedzieć, co będziesz robić w dalszej części pracy.
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Czy człowiek może w każdym dowolnym momencie
rozpocząć życie na nowo? Rozważ problem na wybranych przykładach literackich z
różnych epok.
Moim zadaniem była próba znalezienia odpowiedzi na pytanie  Czy człowiek może w
każdym dowolnym momencie rozpocząć życie na nowo? na podstawie analizy
wybranych przykładów literackich z różnych epok. Rozpoczęcie życia na nowo może być
rozumiane bardzo różnie. W swojej pracy spróbuję znalez
ć odpowiedz
na to pytanie,
analizując postawy bohaterów literackich, którzy w zderzeniu z przeciwnościami losu,
cierpieniem, pewnymi dramatycznymi wydarzeniami musieli dokonać wyboru i podjąć
pewien wysiłek odbudowy swojego życia. Każda z przywołanych przeze mnie postaci
będzie czyniła to w inny sposób, ponieważ każda z nich postawiona została w innej
sytuacji życiowej. Ich przykłady posłużą mi do sformułowania bardziej ogólnych refleksji
związanych z kondycją człowieka w świecie.
Wstęp ten zawiera:
" 1. zdanie: określenie tematu, który jest zarazem stawianym sobie przez autora
celem wypracowania,
" 2. zdanie: zaznaczenie, że temat może być różnie rozumiany,
" 3. zdanie: określenie celu wprost: odpowiedz
na pytanie zawarte w temacie poprzez
analizę postaw bohaterów literackich, którzy znalez
li się w konkretnej sytuacji,
" 4. zdanie: zauważenie, że postawy te będą różne i podanie, dlaczego,
" 5 zdanie: zapowiedz
tego, do czego posłuży analiza postaw.
klp.pl 16
3) Definiowanie pojęć istotnych dla tematu
Na początku pracy możesz zdefiniować pojęcia, które pojawiają się w temacie. Definicje
są pomocne, ale niekoniecznie zawsze potrzebne. Jeśli piszesz pracę z  Pieśni
Kochanowskiego, to nie ma potrzeby, abyś definiował pieśń jako gatunek. Pamiętaj też 
lepiej nie przepisuje definicji ze słowników! Twoje wypracowanie to nie praca naukowa.
Sam oceń, czy takie przepisywanie dobrze wygląda:
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Różne sposoby przedstawienia miłości na postawie
 Przed sklepem jubilera Karola Wojtyły i  Mistrza i Małgorzaty Michała Bułhakowa.
Mam zamiar opowiadać o miłości- jednym z najciekawszych, najbardziej zagadkowych i
tajemniczych uczuć, ale czym tak naprawdę jest miłość? Wiemy o niej właściwie tylko tyle,
że jest najczęściej eksploatowanym tematem- niezależnie czy to w filmie, sztuce, muzyce,
czy literaturze. Według  Ilustrowanego słownika języka polskiego jest to głębokie
przywiązanie do kogoś lub czegoś; silne uczucie sympatii do osoby płci odmiennej,
połączone z pożądaniem jej. Z kolei  Inny słownik języka polskiego stwierdza, że miłość
to uczucie do kogoś, kogo darzymy głębokim szacunkiem. Jednakże, gdy myślimy o
emocjach żadna definicja nie będzie nigdy w pełni słuszna i nie wytłumaczy istniejącego
problemu. Tym bardziej, że cytowane przeze mnie definicje różnią się, co oznacza
niejednoznaczność pojęcia i trudność jego sprecyzowania. Prawdopodobnie z tego
względu większość artystów, w tym poetów i pisarzy próbuje znalez
ć własną odpowiedz

na pytanie  Czym jest miłość . Zadanie to realizują nie poprzez definiowanie pojęcia, ale
przez przedstawienie  prawdziwych relacji międzyludzkich. Przy czym muszę dodać, że
rodzajów miłości jest tyle, co ludzi na świecie, bo dla każdego jest ona czymś kompletnie
innym i każdy inaczej przeżywa te emocje. Ja postanowiłam przedstawić cztery związki
opierając się na tych ukazanych przez Karola Wojtyłę i rosyjskiego pisarza Michała
Bułhakowa.
W tym przypadku podanie definicji słownikowych jest nie tylko nietrafne, brzmi po prostu
śmiesznie. O ile w słownikach możemy szukać definicji różnych wyrazów, to wiadomo, że
klp.pl 17
słowo takie jak  miłość trudno zdefiniować, i nie jest to zadanie dla słownika języka
polskiego. Wstęp do tego tematu mógłby wyglądać lepiej, gdyby jego autorka spróbowała
stworzyć własne definicje. Zdecydowanie posłuży mu skrócenie go, poprawienie błędów
stylistycznych i zdefiniowanie miłości zupełnie inaczej:
Mam zamiar opowiadać o miłości - jednym z najciekawszych, najbardziej zagadkowych i
tajemniczych uczuć. Czym jednak tak naprawdę jest miłość? Czy jest to sympatia, czy
silne uczucie w stosunku do płci odmiennej, a może głębokie przywiązanie? Wiemy na
pewno, że jest to uczucie bardzo ważne dla każdego człowieka i z tego powodu często
eksploatowane w literaturze. Istnieją różne rodzaje tego uczucia, ja swoją pracę poświęcę
miłości między kobietą a mężczyzną. Postaram się pokazać, że miłość jest głęboką
relacją łączącą dwoje ludzi, którzy pragną nawzajem swojego dobra i szczęścia. Jako
przykłady posłużą mi związki ukazane w dramacie Karola Wojtyły i powieści Bułhakowa.
Wstęp jest teraz trafniejszy i o wiele bardziej czytelny. Zawiera po kolei:
" 1. zdanie  podanie tematu z ciekawym określeniem miłości,
" 2. zdanie  pytanie o definicję,
" 3. zdanie - pytania retoryczne, w którym próbujemy wstępnie zdefiniować miłość,
" 4. zdanie  podkreślenie ważności tego uczucia,
" 5. zdanie  zawężenie tematu do miłości partnerskiej,
" 6. zdanie  własna definicja,
" 7. zdanie  określenie przykładów z literatury pięknej.
4) Zakwestionowanie obiegowej opinii
W swoim wstępie możesz przewrotnie podać na początku jakieś stwierdzenie, które jest
powszechnie uznawane za słuszne, a potem udowodnić, że jednak jest inaczej.
klp.pl 18
Przykład:
Wstęp do wypracowania na temat: Która z lektur szkolnych najbardziej ci się podobała?
Uargumentuj swój wybór.
Panuje powszechne przekonanie, że większość uczniów nie lubi czytać lektur szkolnych 
zgodnie z zasadą, że jak coś jest obowiązkowe, to musi od razu być nudne. Całkiem
możliwe, że ja także znalazłbym się w gronie osób, które kręcą nosem na widok kolejnego
tekstu, który muszą przeczytać, gdyby nie lektura powieści Fiodora Dostojewskiego
 Zbrodnia i kara . Ta fascynująca książka wyleczyła mnie z niechęci do czytania lektur
szkolnych.
5) Cytat z literatury przedmiotu lub podmiotu
Warto czasami odwołać się do kogoś mądrzejszego niż Ty sam. Dobrze dobrany cytat
bardzo ubogaci Twój wstęp. Pamiętaj jednak, że cytat nie może być  goły - musisz go
skomentować, tak, aby sprawdzający wiedział, że zacytowane słowa rozumiesz (Więcej
na temat zasad cytowania znajdziesz w następnym rozdziale).
* * *
Oczywiście powyższe metody można ze sobą łączyć. Oto przykład wstępu do
wypracowania na temat: Na podstawie wybranej przez siebie myśli z Biblii omów i
udowodnij ponadczasowe znaczenie tej sentencji.
Biblia jest księgą, w której można znalez
ć wiele prawd życiowych, będących dla
chrześcijanina drogowskazami. Ja wybrałam sentencję, która moim zdaniem ma
fundamentalne znaczenie w wierze:  Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że
zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom (A
k 10,21).
Tak mówił Jezus dwa tysiące lat temu. Co ta myśl oznacza? Kim są mądrzy i roztropni, a
kim prostaczkowie? Jaka płynie z tego nauka dla nas? Postaram się nad tym zastanowić.
klp.pl 19
Wstęp ten zawiera:
" 1. zdanie: stwierdzenie faktu dotyczące całej Biblii,
" 2. zdanie: wybór sentencji (zawężenie zagadnienia),
" 3. zdanie: stwierdzenie faktu,
" 4., 5., 6. zdanie: pytania, które wyznaczają zagadnienia, które autor będzie poruszał
w wypracowaniu; jedno z nich to pytanie o definicję,
" 7. zdanie: podanie celu wypracowania  próba znalezienia odpowiedzi na
postawione pytania.
2. To, co masz do powiedzenia (rozwinięcie)
Ogólnych zasad tworzenia rozwinięcia jest stosunkowo niedużo. Przy pisaniu wypracowań
różnych typów będziesz musiał przyjmować różne strategie. Należy jednak pamiętać o
podstawach:
A. Miej coś do powiedzenia  myśli wypracowania
Przede wszystkim aby coś napisać, musisz temat przemyśleć. Musisz mieć coś do
przekazania, pewne swoje wnioski, tezy, myśli. Inaczej zaczniesz prawić banały i
znudzisz czytającego. Ileż to razy, czytając wypracowania moich uczniów, ziewałam i
myślałam:  Przecież w tym wypracowaniu nic nie ma! . Oszczędz
więc tego czytającemu,
a na pewno odwdzięczy Ci się pozytywną oceną ;).
Aby o tym pamiętać, na początku, w planie, wypunktuj sobie, co chcesz tak naprawdę
powiedzieć, jakie chcesz zawrzeć w wypracowaniu tezy.
B. Porządkowanie treści wypracowania
Twoje myśli oraz zdania, które będą je wyrażać, muszą być uporządkowane, tworzyć
logiczną całość. Myśli te powinieneś uporządkować przed przystąpieniem do pisania,
tworząc plan. Idealnie jest, gdy Twoje wypracowania ma konstrukcję łańcuszkową  gdy
jedna myśl wynika z drugiej na zasadzie związku przyczynowo-skutkowego.
klp.pl 20
Dwa najczęściej pojawiające się błędy w pracach uczniowskich to: 1. chaos; 2.
 poszatkowanie myśli  gdy poszczególne akapity nie mają żadnego związku ze sobą. W
drugim przypadku uczeń zazwyczaj każdy kolejny akapit zaczyna od sformułowania
 Kolejnym przykładem, który chciałbym omówić, jest... . Pamiętaj, że Twoje myśli powinny
być uporządkowane według pewnego kryterium.
Przy tworzeniu rozwinięcia pamiętaj o odpowiedniej konstrukcji akapitów. Akapit jest to
część tekstu wyróżniona graficznie przez zaczęcie pisania od nowej linii oraz zrobienie
wcięcia. Jeden akapit powinien zawierać jedną główną myśl. Pierwsze zdanie akapitu
powinno nawiązywać do poprzedniego akapitu, środek przedstawiać ową myśl, a koniec
podsumowywać czy zapowiadać to, co zostanie powiedziane w akapicie następnym.
Akapity nie mogą być ani za krótkie, ani za długie  jeśli chodzi o ich długość należy
stosować zasadę  złotego środka .
Przykład: nieuporządkowane, bardzo chaotyczne rozwinięcie
Rozwinięcie wypracowania na temat: Literacki obraz starości na podstawie fragmentu z
 Granicy Zofii Nałkowskiej (temat maturalny, z fragmentem tekstu do analizy).
Dużo osób w okresie młodości nie wybiega myślami daleko w przyszłość. Będąc młodymi
nie zastanawiamy się nad starością. Tak też było z panią Kolichowską. Niepostrzeżenie
przyszła do niej starość. Stała się osobą kłótliwą. Dochodziło do sprzeczek między nią a
jej siostrzenicą Elżbietą Biecką. Można sądzić, że ludzie tacy często popadają w konflikty
z najbliższym otoczeniem, ze swoimi bliskimi. Są uparci, nieskorzy do przeprosin przez co
atmosfera wokół nich nie jest najmilsza. Do ludzi młodych odnoszą się podejrzliwie, wręcz
wrogo. Jak mówiła Cecylia:  O jedno cię tylko proszę, moja Elżbieto, pozwól mi spokojnie
być starą. Ten okres w życiu jest dla niektórych katastrofą, czymś nienaturalnym. Młodość
to niegdyś szczęście. Starość była jakby nieuchwytna, szalenie odległa. Dotyczyła innych
osób. Przemijanie i śmierć jest dla młodych ludzi czymś abstrakcyjnym. Dla każdego
młodego człowieka młodość to czas marzeń i planów na przyszłość. Póz
niej przychodzi
klp.pl 21
jednak rozczarowanie i wszystko wydaje się bezsensowne. Osoby w takim wieku coraz
częściej chorują, obiecują, że zajmą się swoim zdrowiem. Jak mówi Cecylia  wez
mie się
za siebie . Jednak zwykle są to puste słowa. Pojawiają się nowe choroby, problemy ze
snem, bóle w kościach, zwyrodnienia. Osoby, które uważają, że niepotrzebna jest im
pomoc stają się coraz słabsze. Honor nie pozwala im poprosić o pomoc. Są często
przykute do łóżek, jakikolwiek ruch jest dla nich wysiłkiem i jedyną powinnością jaką mają
jeszcze przed sobą do wykonania  to jest umrzeć . Starość to także rozliczenie się z
przeszłością, zastanowienie się nad popełnionymi błędami. To czas sprzyjający
rachunkowi sumienia.
Niewiele z tego rozumiesz? Wyobraz
sobie, że ja także ;) Autorka tego rozwinięcia nie
miała żadnego pomysłu na uporządkowanie swoich myśli. Miesza elementy analizy tekstu
z fragmentami jej własnych przemyśleń, które są notabene zbyt ogólne i niepowiązane z
tematem. Jest to przykład skrajnego chaosu, który w połączeniu z ogromną ilością błędów
językowych, stylistycznych, kiepskim wstępem i zakończeniem kwalifikuje całe
wypracowanie na ocenę niedostateczną.
Przykład: rozwinięcie nieuporządkowane, myśli niepowiązane ze sobą
Rozwinięcie wypracowania na temat: Poglądy renesansowych twórców na temat
ludzkiego życia i miejsca człowieka w świecie  przebrzmiałe czy wciąż aktualne? Omów
problem na podstawie wybranych utworów epoki.
W  Krókiej rozprawie między panem, wójtem a plebanem Mikołaj Rej przedstawia
sytuację człowieka zależącą nie od jego cech charakteru, wartości, ale od stanu
majątkowego i pozycji społecznej. Według pierwszego twórcy literatury polskiej ludzie
wyzyskują się nawzajem. To, jak człowiek będzie traktowany, zależy od jego urodzenia.
Wójt, przedstawiciel chłopstwa, jest wyzyskiwany przez stany wyższe, to jest szlachtę i
duchowieństwo. Ci ostatni natomiast wykorzystują swoją pozycję społeczną nie do
pomocy innym, ale do własnych interesów. Pleban przedstawiony jest jak leń, obibok,
którego nie interesują problemy winy jego parafian, ale tylko napełnienie własnej kieszeni.
klp.pl 22
pan także nie jest lepszy od niego  interesuje się tylko sobą. Zupełnie pozbawiony jest
patriotyzmu  nie obchodzą go sprawy kraju.
Podobny wizerunek przedstawia Szymon Szymonowic w  Żeńcach . Widzimy tutaj
chłopki, które muszą ciężko pracować na polu swojego pana. On zaś jest człowiekiem
ograniczonym, które nie ma nad nimi litości, bije je.
Wizerunek życia, które nie ma sensu znajdziemy we fraszkach Kochanowskiego  O
żywocie ludzkim . W tych utworach Jan z Czarnolasu przedstawia nam człowieka jako
istotę marną, słabą, która goni za błahostkami, rzeczami zbędnymi. Życiem ludzkim
kieruje Bóg, który ma za nic swoje stworzenie, śmieje się z niego (jest to archetyp  Deus
ridens). Kieruje życiem ludzkim tak, jak się mu podoba. W związku z tym życie ludzkie nie
ma sensu  bo jaka jest z niego korzyść, jeżeli sami nie możemy decydować o swoim
losie, jeżeli jesteśmy tylko marionetkami pociągającymi za sznurki?
Zupełnie inaczej przedstawione jest życie ludzkie w  Żywocie człowieka poczciwego
Reja. Przywołany jest tu topos Arkadii, krainy wiecznej szczęśliwości. Życie ludzkie jest
sielanką, wieczną zabawą i szczęściem. Należy korzystać z tego, co dała nam natura.
Wszystko  nawet praca  przynosi człowiekowi radość. Jest to obraz bardzo
optymistyczny.
Życie ludzkie przepełnione bólem i smutkiem możemy znalez
ć w  Trenach Jana
Kochanowskiego......
Nie podaję reszty rozwinięcia, ponieważ dalsza część nie różni się bardzo od
przytoczonej. W przypadku tego rozwinięcia ewidentnie zabrakło autorce pomysłu.
Wymienia poszczególne utwory w kolejnych akapitach, pokazując niewiele (lub banalne)
związki między nimi. Nie pogrupowała przedstawionych postaw pod kątem żadnego
kryterium.
klp.pl 23
C. Podawanie przykładów  nie streszczaj!
Przykłady są nieodłącznym elementem każdego wypracowania z literatury. Zawsze
powinieneś mówić o tekstach literackich, twoja praca nie może zawierać ogólników.
Uczniowie jednak często popełniają błąd streszczania przeczytanych książek. Pamiętaj!
Piszesz wypracowanie nie po to, aby pochwalić się, że znasz treść lektur! Powinieneś nie
streszczać, ale problematyzować, analizować treść lektur, wyciągać z nich pewne
wnioski.
Przykład: niepotrzebne streszczanie
Fragment wypracowania na temat: Fatum czy wolna wola? Twoje rozważania nad ludzkim
losem po lekturze wybranych utworów różnych epok.
[...] Ilustruje to przykład Edypa, któremu wyrocznia przepowiedziała, że zabije swojego
ojca i ożeni się z własną matką. Przestraszony młodzieniec postanawia opuścić rodzinny
Korynt, aby nie spowodować nieszczęścia. Nie wie jednak, że ludzie, których opuszcza,
nie są jego prawdziwymi rodzicami. Idąc ciasnym wąwozem górskim spotkał wóz, na
którym siedział jakiś człowiek w otoczeniu kilku dworzan. Służba nakazała mu, aby zrobił
miejsce dla nich. Młody człowiek nie widział jednak powodu, dla którego to on ma
ustępować, wdał się w sprzeczkę i zabił wszystkich uczestników wyprawy. .......... [Dalej
autorka cały czas streszcza]
Autorka tego wypracowania ma dobry styl, pisze ładnie i zgrabnie, ale w zacytowanym
fragmencie jedynie streszcza. Nie ma tutaj ani jednego fragmentu jej komentarza, analizy
własnej, świadczących o jej zrozumieniu tematu. Fragment ten mógłby mieć równie dobrze
tytuł  Streszczenie mitu o królu Edypie .
Przykład: problematyzowanie zamiast streszczania
Oto fragment z tego samego wypracowania, także dotyczący Edypa, ale nie będący już
streszczaniem, ale problematyzowaniem:
klp.pl 24
Jego [Edypa] przeznaczenie się wypełniło  mimo że tak bardzo chciał go uniknąć. Można
nawet rzec, że gdyby nie próbował sprzeciwić się mu, to nic by się mu nie stało  żyłby
sobie spokojnie w Koryncie. Mojry są jednak ponad ludzkim rozumem i potrafią
przewidzieć każdy ruch człowieka; ustalając losy Edypa z góry wiedziały, że po
wysłuchaniu słów wyroczni opuści Korynt i tak pokierowały losami jego i innych, aby
spełniła się przepowiednia.
Przykład: problematyzowanie zamiast streszczania
Kolejny przykład tekstu, który podaje fakty z utworu, ale nie streszcza ich, od razu
komentuje, analizuje:
Fragment wypracowania na temat: Różne sposoby przedstawienia miłości na postawie
 Przed sklepem jubilera Karola Wojtyły i  Mistrza i Małgorzaty Michała Bułhakowa.
Związek Małgorzaty i Mistrza z powieści Buhłkakowa prezentuje grzeszne uczucie -
Małgorzata ma męża, a mimo to otacza opieką delikatnego i skrzywdzonego przez
rosyjski system pisarza. Wiąże ich ogromne uczucie, które nie słabnie, gdy mężczyzna ze
strachu ucieka do kliniki doktora Strawińskiego. Mistrz wspomina również jak nagłe były te
emocje:  Miłość poraziła nas w jednej chwili. Ciekawe jest, że kobieta nie miała
większych przyczyn aby uciec z domu - żyła w dostatku z mężem, który ją kochał. Zatem
możemy przypuszczać, że miłość do Mistrza musi być zdecydowanie silniejsza niż ta,
którą żywi do partnera, z którym mieszkała tyle czasu. Małgorzatę nie interesują
pieniądze, nie przeszkadzają jej obecne, gorsze warunki mieszkaniowe. Jest ona jedyna
osobą wspierająca pisarza podczas tworzenia dzieła o Poncjuszu Piłacie. Jest również
pierwszą czytelniczką, która docenia wartość powieści.
Miłość między Małgorzatą a Mistrzem opiera się na niezwykłej woli walki kobiety o ten
związek. Z powodu uczuć staje się wiedz
mą, poprzez zaprzedanie diabłu, zmienia swój
charakter - z uległej, miłej, dobrodusznej dziewczyny przemienia się w energiczną,
bezwzględną, mściwą czarownicę, gotową zemścić się na wszystkich, którzy skrzywdzili
klp.pl 25
kochanka. Jej wszelkie starania nie idą na marne, udaje jej się ponownie złączyć z
ukochanym. Mimo to muszą umrzeć aby zostać na zawsze razem; giną otruci winem, a po
śmierci zaznają wiecznego spokoju i mogą się cieszyć byciem razem. Miłość tych dwojga
ludzi przekracza wszelkie konwencje szarej, zakłamanej rzeczywistości moskiewskiej.
Różni się od standardów przyjętych przez moskwiczan, nie pasuje do panujących realiów,
jest na tyle silna, że obala totalitarne, złe wartości.
Mimo kilku błędów stylistycznych i pewnego chaosu w tym fragmencie, autorka
przedstawia w nim swoje własne obserwacje, analizuje miłość Mistrza i Małgorzaty,
czyniąc to bardzo trafnie i dojrzale. Należy się jej za to wielki plus!
D. Rola cytatów
Podawanie cytatów przydaje się, ponieważ ubogaca Twoje wypracowanie. Cytaty mogą
być w różny sposób wprowadzane do tekstu i pełnić w nim różną funkcję. W
wypracowaniach uczniowskich są stosowane zazwyczaj w dwóch przypadkach:
" jako ilustracja myśli, poglądu (są to wtedy cytaty w formie złotych myśli,
aforyzmów),
" cytaty z analizowanego utworu  jako potwierdzenie analizy.
Podstawowe błędy w cytowaniu to:
" podawanie cytatów nieodpowiednich, z
le ilustrujących to, co chcesz w
wypracowaniu przekazać,
" podawanie cytatów bez komentarza (tzw.  gołe cytaty),
" wprowadzanie cytatów w zły sposób (np. rozbicie zdania cytatami),
" zbyt dużo cytatów, które swoją ilością przesłaniają Twój własny teskt.
Przykład: z
le wprowadzone cytaty
Fragment wypracowania na temat: Analiza i interpretacja bajki Ignacego Krasickiego
 Ptaszki w klatce
klp.pl 26
Bohaterami bajki są dwa czyżyki. Młodszy czyżyk urodził się w klatce i nigdy nie był wolny
( tyś w niej zrodzon - rzekł stary ), a drugi stary był przedtem wolny i mimo wygód w klatce
( masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody ) pragnie powrócić na wolność ( jam był
wolny dziś w klatce  i dlatego płaczę ), ponieważ nigdy zamknięta istota nie będzie
szczęśliwsza niż na wolności.
Autor tego wypracowania podaje cytaty z utworu, aby udokumentować trafność swojej
analizy. Cytowanie fragmentów tak krótkiego utworu jest jednak nieuzasadnione 
elementy dialogu czyżyków autor wypracowania sam przecież opisuje. Poza tym wtrąca
cytaty w nawiasach w środku zdania, co je rozbija, czyniąc nieczytelnym.
Przykład: dobrze zastosowane cytaty
Oto fragment z cytowanej już pracy, w której autorka dobrze wprowadza cytat:
Związek Małgorzaty i Mistrza z powieści Buhłkakowa prezentuje grzeszne uczucie -
Małgorzata ma męża, a mimo to otacza opieką delikatnego i skrzywdzonego przez
rosyjski system pisarza. Wiąże ich ogromne uczucie, które nie słabnie, gdy mężczyzna ze
strachu ucieka do kliniki doktora Strawińskiego. Mistrz wspomina również jak nagłe były te
emocje:  Miłość poraziła nas w jednej chwili.
Wprowadzony przez autorkę wypracowania cytat:
" jest dobrany trafnie, dobrze ilustruje charakter miłości Mistrza i Małgorzaty,
" jest dobrze wprowadzony  po dwukropku, z odpowiednim komentarzem.
3. Koniec wieńczy dzieło (zakończenie)
Zakończenie jest  podobnie jak wstęp  ważnym elementem wypracowania. Pamiętaj,
żeby zostawić czytającego ze świadomością, że zrozumiałeś temat, że do czegoś
doszedłeś, że Twoja praca miała sens. Niech zakończenie będzie dla czytelnika Twojej
pracy miłym akcentem, po którym zostanie mu dobre wrażenie.
klp.pl 27
Często zdarza się, że uczniom nie starcza już czasu bądz
sił na napisanie dobrego
zakończenia i piszą w nim cokolwiek. Pamiętaj, że zadaniem zakończenia jest przede
wszystkim podsumowanie tego, co napisałeś w całym wypracowaniu, postawienie  kropki
nad i . Zakończenie jest finałem, finiszem całego Twojego wypracowania, dlatego zwróć
na nie uwagę i przyłóż się, pisząc je.
Przykłady  błędy w zakończeniach
1) Podawanie w zakończeniu informacji nowych
Przykład:
Zakończenie wypracowania na temat:  Jak żyć ma człowiek ? Kto, komu, jakich, jak
udziela rad w  Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w
wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno-literackie.
Podmiot liryczny radzi człowiekowi jak ma dążyć do cnoty. Należy być obojętnym na
wydarzenia, które dzieją się w naszym życiu . Myślę, że te rady są dalszym ciągu
aktualne, ponieważ teraz żyjemy  ciągłym biegu . Autor pieśni wcześniej napisał  Treny ,
które są zupełnym przeciwieństwem.
Pomijając fakt błędów stylistycznych i logicznych, zawartych w tym fragmencie, podjęcie w
zakończeniu tematu związanego z  Trenami jest poważnym naruszeniem zasad
tworzenia zakończenia, ponieważ jest to informacja zupełnie nowa i nijak się mająca do
całego tekstu.
2) Powtarzanie w zakończeniu myśli ze wstępu
Zakończenie ma za zadanie zebranie wniosków, zdanie sprawy z tego, jak udało Ci się
zrealizować cele, które zakreśliłeś we wstępie. Błędem jest jednak powtarzanie w
zakończeniu tych samych myśli, co we wstępie.
klp.pl 28
Przykład:
Praca na temat  Poglądy renesansowych twórców na temat ludzkiego życia i miejsca
człowieka w świecie  przebrzmiałe czy wciąż aktualne? Omów problem na podstawie
wybranych utworów epoki.
Wstęp do pracy:
Każdy z renesansowych twórców patrzył na życie człowieka zależnie od sytuacji, w jakiej
się znajdował. W momencie, gdy widział, jak jeden człowiek wyzyskuje drugiego, znęca
się nad nim, przedstawiał w swoim utworze takie właśnie stosunki międzyludzkie. Gdy
spadało na niego nieszczęście, wydawało mu się, iż człowiek jest tylko zabawką w rękach
jakiegoś  nieznanego wroga . Czasem któryś z renesansowych twórców dochodził do
wniosku, że to człowiek jest winny swojemu nieszczęściu, że to on grzeszy, a nie Bóg.
Inną wizją jest wieczne szczęście człowieka w obcowaniu z naturą, korzystanie z życia i
jego uciech. Dzięki temu wizerunki człowieka i jego życia są tak bogate i barwne, istotne
dla człowieka także i dziś.
Zakończenie pracy:
To, jak człowiek wyobraża sobie swoją pozycję w świecie, zależy od jego sytuacji.
Sprawdza się to nie tylko dla ludzi renesansu, ale także i dla nas. Każdy z nas w różnych
momentach swojego życia inaczej widzi siebie jako człowieka w świecie. Często
czerpiemy coś z wizerunków renesansowych, przyjmujemy je za swoje własne. Dlatego
właśnie można powiedzieć, iż są to wzorce wiecznie aktualne i żywe.
We wstępie i zakończeniu powtarzają się zasadnicze myśli:
" to, że ludzie (bądz
renesansowi twórcy) patrzą na życie zależnie od swojej sytuacji,
" to, że wizerunki renesansowe są postrzegane przez autorkę pracy pozytywnie, że
docenia ich wartość,
" to, że wizerunki renesansowe mogą być aktualne dzisiaj.
klp.pl 29
3) Zakończenie oderwane od całości wypracowania
Zakończenie ma być integralną częścią Twojej pracy. Zdarza się, że uczniowie na końcu
wypracowania, próbując zawrzeć pewne własne refleksje, tworzą całe epopeje
psuedofilozoficzne, opowiadają fakty ze swojego życia itp. Pamiętaj, że w zakończeniu
masz prawo mówić tylko o tym, co wynika już z całej pracy! To ma być taka  kropka nad i .
Przykład: zakończenie wypracowania na temat: Rola Boga w życiu człowieka  moje
refleksje po przeczytaniu III części  Dziadów Adama Mickiewicza.
Albert Einstein pisał:  Nie mogę uwierzyć, że Bóg gra w kości z wszechświatem . Ja też
nie. Zawsze wyobrażałam Go sobie jako miłosiernego ojca z przypowieści o synu
marnotrawnym  cały czas czekającego, aż wrócę do Niego. Niestety, często wątpię w
Boga i odchodzę od Niego. Myślę, że moje życie składa się z nieustannych powrotów do
domu Ojca. A On jest bardzo cierpliwy i za każdym razem na mnie czeka.
Zakończenie to nie ma żadnego związku z tematem, nie podsumowuje całości pracy, jest
do tego zbyt osobiste.
Przykłady  propozycje zakończeń
Trudno wskazać jakieś konkretne strategie kończenia wypracowania. Zakończenie zawsze
powinno zbierać to, co zostało powiedziane w pracy.
1) Końcowe porównanie analizowanych utworów
Przykład:
Zakończenie wypracowania na temat: Różne wizje zaświatów. Analizując Tren X Jana
Kochanowskiego i wiersz  Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana zwróć uwagę na
portret dziecka oraz kreacje innych bohaterów.
klp.pl 30
Wizja Leśmiana jest niejako odpowiedzią na pytania podmiotu lirycznego z Trenu X. Oba
utwory podejmują tematykę relacji między osobami żyjącymi a tymi, które już przekroczyły
granicę śmierci. Oba pokazują, że więzy międzyludzkie są silniejsze niż śmierć oraz że
rzeczą bardzo trudną jest pogodzenie się z koniecznością odejścia najbliższych.
2) Ostateczne rozwiązanie problemu zawartego w temacie
Przykład:
Zakończenie wypracowania na temat: Czy twórczość Marii Konopnickiej ma dziś jeszcze
jakąś wartość?
Trudno jest mi oceniać twórczość Marii Konopnickiej. Słynie ona z utworów pisanych dla
dzieci, takich jak  O sierotce Marysi ,  Nasza szkapa , czy  Na jagody i z  Roty . Jej
twórczość kojarzy się więc albo z dziecinnymi opowiastkami, albo z wzniosłymi,
patriotycznymi pieśniami. Można jednak odnalez
ć w jej utworach coś wartościowego,
dającego do myślenia. Myślę tutaj zwłaszcza o wierszach  Kubek i  Contra spem spero .
Oba utwory pozostawiają coś w umyśle czytelnika, skłaniają do głębszej refleksji i
przekazują osobiste odczucia autorki  i to świadczy o ich wartości.
Zakończenie to w sposób jasny formułuje tezę autorki, która powołuje się na obiegowe
opinie dotyczące twórczości Konopnickiej oraz nawiązuje do analizowanych w rozwinięciu
wierszy. Oto dobra  kropka nad i !
3) Cytat
W zakończeniu, aby wzmocnić to, o czym do tej pory mówiłeś, możesz podać cytat.
Przykład:
Zakończenie wypracowania na temat: Omów motyw wędrówki i jego funkcje w
wybranych utworach różnych epok.
klp.pl 31
Wspólne dla wszystkich omówionych przeze mnie w prezentacji bohaterów było
poszukiwanie czegoś, dążenie za czymś, pragnienie zmian. Jak głosi tytuł wiersza
Edwarda Stachury  wędrówką życie jest człowieka  istotą naszego człowieczeństwa jest
ciągłe dążenie ku czemuś, ciągłe otwarcie na zmiany.
4) Osobista refleksja, komentarz
Przykład: zakończenie w formie ciekawej refleksji, dobrze komponujące się ze
wstępem
Temat: Różne oblicza miłości w literaturze polskiego baroku. Czy  Twoim zdaniem 
różnią się one od współczesności czy są takie same jak dziś?
Wstęp:
Miłość to pojęcie, które trudno jest zdefiniować. Uczuciu temu można przyglądać się z
wielu stron, może być ono adresowane do różnych zjawisk  Boga, ludzi, zwierząt. W
baroku było ono rozumiane bardzo różnie  od zmysłowości po bezgraniczne zaufanie
Bogu. Ale czy te wizerunki są prawdziwe? Czy przedstawiają rzeczywisty obraz miłości? A
jeśli nie, to gdzie należy szukać tych właściwych?
Zakończenie:
Poszczególne obrazy miłości w baroku często się wykluczają, są ze sobą sprzeczne.
Część z nich na pewno znajduje swoje odbicie w dzisiejszych czasach. Dzisiaj ludzie
także traktują miłość jako pożądanie lub drogę do nabycia dóbr materialnych. Niektórzy
stawiają miłość do Boga na pierwszym miejscu i żyją zgodnie z zasadami wiary, religii.
Według mnie miłość w literaturze baroku została przedstawiona bardzo wąsko. Kierując
się wnioskami barokowych twórców można by stwierdzić, że prawdziwa miłość jest
skierowana tylko ku Bogu, a to, co łączy ludzi, może być tylko przepojone zmysłowością
lub materializmem. W literaturze XVII-wiecznej zabrakło mi miłości ludzkiej, która jest
uczuciem pięknym i wzniosłym, która chce poświęcać się dla drugiej osoby, dawać jej
siebie. Prawdziwa miłość została ograniczona do relacji z Bogiem  tak, jakby między
klp.pl 32
ludz
mi nie mogło rozwinąć się i trwać to piękne uczucie. Według mnie jeżeli człowiek jest
ukierunkowany na Boga, to potrafi też kochać innych ludzi prawdziwą miłością.
We wstępie autorka zadała sobie konkretne pytania, na które w rozwinięciu szukała
odpowiedzi. Potem w elegancki i ciekawy sposób przedstawia swój osobisty stosunek do
wizji miłości w baroku  dzieli się refleksjami na temat tego, czego jej w obrazie miłości
zabrakło. Robi to w sposób dojrzały, zdradzający dobre przemyślenie tematu, unika przy
tym stwierdzeń banalnych.
5) Pytanie retoryczne
Zastosowanie na końcu wypracowania pytania retorycznego będzie mocnym akcentem,
który pozostawi czytelnika z pewnym problemem.
IV. Dbamy o język naszego wypracowania
Do tej pory mówiliśmy głównie o warstwie treściowej tekstu, teraz przyjrzymy się jego
warstwie językowej. Sam zapewne wielokrotnie dostawałeś od nauczyciela pokreślone na
czerwono wypracowanie z licznymi adnotacjami na marginesie: styl, fraz., leksyk., ort. i
innymi, co znacznie obniżało ocenę. Pamiętaj, że to, co chcesz powiedzieć, powinieneś
umieć dobrze wyrazić, posługując się językiem polskim. W tej części e-booka postaram się
pomóc Ci w tym.
1. Spójność językowa tekstu
A. Co to znaczy: tekst spójny?
Twój tekst powinien być tekstem spójnym. Możemy mówić o dwóch rodzajach spójności 
treściowej i językowej. Spójność treściowa to odpowiednie uporządkowanie myśli,
klp.pl 33
poświęciliśmy już jej uwagę przy omawianiu rozwinięcia. Ważne jest, żebyś związek
logiczny między swoimi myślami potrafił pokazać stosując konkretne środki językowe.
Zasadniczo powinieneś kierować się zasadą, że początek drugiego zdania nawiązuje do
końca pierwszego, koniec drugiego do początku trzeciego itd. To, co w pierwszym zdaniu
przedstawiasz jako nowe, powinno być w drugim zdaniu traktowane jako punkt wyjścia do
podania kolejnej nowej informacji.
Najczęstszym błędem jeśli chodzi o spójność jest podawanie po sobie zdań
niepowiązanych ze sobą. Tekst, który jest zlepkiem oderwanych zdań, jest tekstem
niespójnym, z
le się go czyta. Zadbaj więc o to, aby zarówno tezy Twojego wypracowania,
jak i język były spójne.
B. Wykładniki spójności
Jakich środków należy użyć, aby nasz tekst był spójny? Do podstawowych należą:
1) Zaimki
Zaimki stosujemy, gdy w drugim zdaniu chcemy odnieść się do jakiegoś elementu
poprzedniego, a nie chcemy się powtórzyć.
Przykład:
Zanim przejdę do analizy konkretnych dzieł chciałbym zwrócić uwagę na to, że refleksja
nad rolą czterech żywiołów pojawiała się już u starożytnych Greków. To oni są autorami
poglądu, że substancją świata są właśnie cztery żywioły.
2) Elipsa
Elipsa to pominięcie pewnego słowa w miejscu, gdzie mógłby pojawić się zaimek.
klp.pl 34
Przykład:
Ostatni z żywiołów, powietrze, jest także wieloznaczny. [ominięcie zaimka] Może
oznaczać tchnienie, duszę, jak w biblijnej wizji stworzenia człowieka, kiedy to Bóg tchnie w
nozdrza Adama, aby w jego ciało wlać duszę.
3) Wyrazy spajające
Istnieje wiele wyrazów, które spajają tekst, pokazując związek logiczny między zdaniami.
Używaj ich jak najczęściej.
Przykłady:
ale, toteż, jednak, tak więc, za to, natomiast, z drugiej strony, tymczasem, chociaż, mimo
to, w istocie, w gruncie rzeczy, w rzeczywistości, widocznie, wreszcie, ponieważ, jeśli...
to...,
4) Różne sformułowania, które uwydatniają organizację tekstu, bieg myśli
Warto, żebyś w swoim wypracowaniu posługiwał się sformułowaniami, które będą
pokazywały, jak przebiega Twoje myślenie, jak dochodzisz do pewnych wniosków, jak
tworzysz swój tekst.
Przykłady:
Zacznę od sprawy..., Przedstawiłem taki a taki punkt widzenia, Z kolei przejdę do
zagadnienia..., Na zakończenie ..., I ostatni problem..., Po pierwsze (drugie, trzecie), Z
jednej strony ..., a z drugiej strony ..., Pokazałam, że ..., Kolejny przykład... Z kolei przejdę
do...
Oczywiście każde z tych sformułowań powinno być użyte w odpowiedni sposób i w
odpowiednim miejscu  tak, aby oddawać logikę Twojego wywodu.
klp.pl 35
2. Abyś miał dobry styl
A. Czym charakteryzuje się dobry styl? Błędy stylistyczne
Zachowanie odpowiedniego stylu wypowiedzi bywa zmorą wypracowań uczniowskich.
Pamiętaj o tym, że istnieją różne style  zależnie od funkcji, jaką ma spełniać dany
komunikat. Inaczej pisze się podanie do urzędu, inaczej list do kolegi, a jeszcze inaczej
artykuł w gazecie. Pisząc wypracowanie powinieneś posługiwać się zasadniczo stylem
naukowym, ponieważ analizujesz literaturę. Oczywistością jest, że Twoje wypracowania
nie są dziełami naukowymi, powinieneś jednak pisząc je postawić się w roli badacza
literatury.
Jakie są cechy dobrego stylu naukowego? Powinien on być:
" jasny i zrozumiały  tak, żeby każdy mógł zrozumieć, co masz do przekazania,
" precyzyjny  powinieneś używać słów w ich właściwym znaczeniu,
" prosty  bez przesadnych ozdobników,
" zwięzły  bez przysłowiowego  lania wody .
Do podstawowych błędów stylistycznych należą:
1) Mieszanie stylów (w przypadku uczniów są to zazwyczaj wtręty ze słownictwa
potocznego, zdarzają się także sformułowania, jak je nazywam  patetyczno-pseudo-
naukowe )
2) Powtórzenia wyrazów
Aby uniknąć powtarzania tych samych wyrazów, stosuj metody:
" zastąp dany wyraz innym wyrazem bliskoznacznym (np. myśl  pogląd)
" zastąp dany wyraz zaimkiem (np. on, ona),
" zastąp dany wyraz jego opisowym omówieniem (tzw. peryfrazą)  np. Mickiewicz 
autor  Pana Tadeusza ,
" stosuj elipsę  pomiń wyraz, jeśli jest to możliwe (patrz wyżej).
klp.pl 36
3) Nieprawidłowy szyk wyrazów
Przykłady błędów: pomieszanie stylów
Wtręty ze słownictwa potocznego:
W  Krótkiej rozprawie pleban przedstawiony jest lako leń, obibok, którego nie interesują
problemy wiary jego parafian.
Życie Wokulskiego kręci się wokół panny Izabeli.
Wokulski miał pecha być zakochanym w Izabeli.
Wtręty  patetyczno-pseudo-naukowe :
 Lalka Prusa jest powieścią o straconych ideałach. W tejże powieści...
Przykład błędu: nieprawidłowy szyk wyrazów:
Urszula odrzuca niemal miłość Boga. (Powinno być: niemal odrzuca)
B. Błędy językowe
Poza błędami stylistycznymi powinieneś się także strzec błędów językowych. Nie będę
tutaj dokładnie omawiać ich rodzajów, bo nie o teorię nam chodzi, pamiętaj jednak, że
musisz dbać o poprawność:
1) Składni
Przykłady błędów:
[Kochanowski] wciąż szuka odpowiedzi gdzie znajduje się jego ukochana pociecha.
(Powinno być: wciąż szuka odpowiedzi na to, gdzie...)
klp.pl 37
[Wokulski] chciał kochać idealnie, nie pożądając lecz tylko kochać.
Starość to nieuchronny okres w życiu każdego człowieka. Może być pełen radości i
spokoju, ale często zdarza się, że jest taki jaki uosabia go postać Cecylii Kolichowskiej w
powieści  Granica Zofii Nałkowskiej.
2) Dobieranych słów (leksyki)
Przykłady błędów:
Jest to pogwałcenie wiary chrześcijańskiej. (Powinno być: pogwałcenie zasad)
Błędność takiego myślenia pokazuje nam Pieśń XI. (Powinno być: nieprawidłowość)
3) Odpowiedniego łączenia wyrazów (frazeologii)
Przykłady błędów:
W efekcie śmierć stała się z
ródłem nieszczęścia u obu stron. (Powinno być: dla obu
stron)
Kochanowski prowadzi jakby monolog do nieżyjącej córki. (Powinno być: z nieżyjącą
córką)
4) Odmiany wyrazów (fleksji)
5) Ortografii i interpunkcji (odpowiedniego zapisu)
V.  Nikt nie jest doskonały  poprawiamy
Każdy z nas popełnia błędy, których nie zauważa. W przypadku pisania wypracowania jest
to normalne. Dlatego ostatnim etapem pracy nad wypracowaniem powinno być
przeczytanie go raz jeszcze.
klp.pl 38
Najlepiej jest, gdy po napisaniu praca sobie trochę  odleży (dzień, dwa) i sprawdzisz ją po
tym czasie. Sprawdzając potraktuj tekst jak nie swój! Wyobraz
sobie, że dostałeś
wypracowanie, które napisał Twój kolega i masz je ocenić. Pamiętaj - czas na ostateczne
poprawki trzeba znalez
ć zawsze!
Na koniec jeszcze kilka dobrych rad i refleksji:
" Nie spiesz się podczas pisania.
" Jeśli piszesz na czas, kontroluj, ile Ci go zostało.
" Żadnego fragmentu tekstu nie zostawiaj bez sprawdzenia.
" Jeśli masz taką możliwość, daj tekst do przeczytania komuś innemu. Co dwie głowy
to nie jedna!
" Nie bądz
zbyt krytyczny wobec własnego tekstu, ale też nie ufaj zanadto jakości
tego, co piszesz.
" I ostatnie, choć może najbardziej oczywiste: nie przepisuj! Tekst powinien być w stu
procentach Twój. Każdy plagiat wprawiony nauczyciel bardzo łatwo rozpozna z
powodu różnicy w stylach tekstu Twojego i przepisanego. Poza tym przepisywanie
czy kopiowanie cudzych tekstów jest przestępstwem.
Połamania piór... ;)
VI. Podziękowania
Bardzo dziękuję moim uczniom: Katarzynie Sobczak, Katarzynie Starzyckiej, Edycie
Winnickiej, Jakubowi Bochniarzowi i Piotrowi Staszewskiemu za zgodę na wykorzystanie
fragmentów ich prac jako przykładów.