Justyna Kalita
Sytuacja osób niepełnosprawnych
na rynku pracy oraz rola organizacji
pozarządowych świadczących usługi
dla tej grupy beneficjentów
:
i
i i
. .
' :
' i
i
. i . .
Justyna Kalita
Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku
pracy oraz rola organizacji pozarzÄ…dowych
świadczących usługi dla tej grupy
beneficjentów
Warszawa 2006
Spis treści
a
Wprowadzenie 5
1. Diagnoza problemów specyficznych dla osób niepełnosprawnych
zwiÄ…zanych z poszukiwaniem pracy 6
2. Mapa instytucji, które mają lub powinny mieć znaczenie w poszukiwaniu pracy
przez osoby niepełnosprawne; rola organizacji pozarządowych na powyższej mapie
 kluczowe inicjatywy, wzory działań, określenie kompetencji organizacji pozarządowych 9
3. Rekomendacje 11
Wprowadzenie
a
Narodowy Spis Powszechny przeprowadzony w 2002 wych inicjatyw, wzorów działań i kompetencji organiza-
roku szacuje liczbę osób niepełnosprawnych w Polsce cji pozarządowych aktywnych na rynku pracy w Polsce,
na 5456,7, co stanowi 14,3 % mieszkańców. Według w raporcie jest określona rola organizacji pozarządo-
badań GUS 2,5 mln. niepełnosprawnych jest w wieku wych (na powyższej mapie), jako prywatnych agencji
produkcyjnym i powinno pracować. Ponad 80% osób zatrudnienia współpracujących i uzupełniających dzia-
niepełnosprawnych w Polsce funkcjonuje poza rynkiem łania publicznych służb zatrudnienia.
pracy, podczas gdy w krajach UE wskaz
nik zatrudnienia
w tej grupie wynosi średnio 40% - 50 %. Nadal mamy Na koniec, w kontekście Narodowej Strategii Polityki
jeden z najniższych wskaz
ników zatrudnienia osób nie- Społecznej dla Polski, są przedstawione rekomendacje
pełnosprawnych w Europie, mimo że na zatrudnienie i postulaty zmian o charakterze regulacyjnym i systemo-
tej grupy Polska przeznacza dość wysokie kwoty (w roku wym, które mogłyby sprzyjać lepszemu wykorzystaniu
2004 ze środków PFRON na dofinansowanie do wyna- kompetencji organizacji pozarządowych działających
grodzeń i refundację kosztów zatrudnienia osób niepeł- w Polsce na polu rehabilitacji społeczno-zawodowej
nosprawnych, dofinansowanie zakładów aktywności osób niepełnosprawnych, a przez to większemu uak-
zawodowej, dofinansowanie oprocentowania pożyczek tywnieniu samych niepełnosprawnych na otwartym ryn-
dla zakładów zatrudniających niepełnosprawnych pra- ku pracy.
cowników oraz programy służące rehabilitacji społecz-
no-zawodowej osób niepełnosprawnych przeznaczono
1 181 716 zł1; do końca lipca 2005 roku w ramach re-
alizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój
zasobów ludzkich. Zintegrowany program operacyjny
rozwoju regionalnego, na projekty dotyczące działania
1.4, czyli integrację zawodową i społeczną osób niepeł-
nosprawnych zakontraktowano kwotę 15 221 863 zł2,
przy czym to działanie jest współfinansowane w 28%
ze środków PFRON, a w 72% ze środków Europejskie-
go Funduszu Społecznego). Jednocześnie, gdy wydatki
te porównamy do kwoty wydawanej w Polsce na świad-
czenia rentowe wydajÄ… siÄ™ one ciÄ…gle zbyt niskie w sto-
sunku do potrzeb i środków przeznaczanych w Europie
na integrację zawodową oraz społeczną grup szczegól-
nego ryzyka, w tym niepełnosprawnych.
Niniejszy raport jest próbą odpowiedzi na pytanie o inne,
niż tylko finansowe, przyczyny tak niskiego, na tle roz-
winiętych krajów europejskich, udziału osób niepeł-
nosprawnych w rynku pracy, przedstawiajÄ…c diagnozÄ™
problemów specyficznych dla osób niepełnosprawnych
w kontekście bezrobocia i poszukiwania pracy. Raport
ilustruje również mapę organizacji oraz instytucji, które
mają i powinny mieć znaczenie w poszukiwaniu pracy
przez osoby niepełnosprawne. Poprzez opisanie kluczo-
1 Dane ze sprawozdania z wykonania budżetu Państwa za okres od 1 stycznia
do 31 grudnia 2004 r. przedłożonego Sejmowi RP przez premiera rządu RP
Marka Belkę, przyjętego przez Radę Ministrów.
2 Dane ze sprawozdania z realizacji Narodowego Planu Rozwoju Podstaw
Wsparcia Wspólnoty opracowanego przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy,
Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej, InstytucjÄ™ ZarzÄ…dzajÄ…cÄ…
Podstawami Wsparcia Wspólnoty (sprawozdanie za II kwartał 2005 r. wraz
z aktualizacją opartą o informacje miesięczne z programów według stanu z 31
lipca 2005 r.).
1. Diagnoza problemów specyficznych dla osób niepełnosprawnych
a
zwiÄ…zanych z poszukiwaniem pracy
Podstawowym z
ródłem problemów osób niepełno- kie napotykają pracodawcy na drodze do uzyskania
sprawnych na rynku pracy w Polsce wydają się być dofinansowania do tworzonego miejsca pracy, mała
bariery edukacyjne i niski poziom wykształcenia. Nie- elastyczność form tego dofinansowania versus rodzaj
pełnosprawni nadal mają gorszy dostęp do edukacji, niepełnosprawności pracownika. Brakuje także po-
szczególnie edukacji wyższej, w porównaniu do ludzi wszechnej mody na zatrudnianie niepełnosprawnych.
sprawnych i w efekcie słabszy dostęp do rynku pracy.
Prawie 50 % osób niepełnosprawnych posiada najwyżej U z
ródeł problemu związanego z pracodawcami leży
wykształcenie podstawowe a liczba niepełnosprawnych polityka państwa w kwestii zatrudnienia osób niepeł-
kończących studia wyższe nie przekracza kilku procent. nosprawnych. Dotychczasowy system zatrudniania
Istnieje system wsparcia niepełnosprawnych na polskich osób niepełnosprawnych miał wiele braków, a jeszcze
uczelniach wyższych, ale nie jest ujednolicony i przej- nie dopracowaliśmy nowych rozwiązań zgodnych z wy-
rzysty (inaczej niż, np. w Irlandii3). Na poziomie szkól tycznymi Komisji Europejskiej, mimo że one już obo-
podstawowych, gimnazjów oraz szkół średnich placów- wiązują. To bardzo trudny moment przejścia od starego
ki oświatowe w niedostatecznym stopniu odpowiadają nieefektywnego modelu do nowego sprawniejszego.
na specyficzne potrzeby edukacyjne młodzieży niepeł- Aby wyjść z tej próby zwycięsko, Polska powinna korzy-
nosprawnej. Mimo możliwości technicznych i finanso- stać z doświadczeń innych krajów europejskich. Janusz
wych związanych z ułatwieniami w kształceniu osób nie- Gałęziak w opracowaniu Sprawni w pracy opisując za-
pełnosprawnych, istnieje problem z zastosowaniem tych trudnienie osób niepełnosprawnych w politykach euro-
możliwości w praktyce. Zbyt często, bez zastanowienia pejskich, wyróżnia trzy rodzaje instrumentów interwen-
się nad konsekwencjami orzeka się nauczanie indywi- cji państwa na rynku pracy, tj.: regulacje (np. system
dualne, które oznacza odsunięcie niepełnosprawnego kwotowy, opodatkowanie pracodawców niezatrudnia-
od rówieśników i luki w jego wiedzy. Skutkuje to potem jących osoby niepełnosprawne, wymóg zatrudniania
trudnościami w dostaniu się na studia i w terminowym osób niepełnosprawnych przez pracodawców, którzy
ich ukończeniu. Natomiast w uzupełniającej edukacji ubiegają się o uzyskanie kontraktów rządowych bądz

zawodowej brakuje powszechnego systemu doskonalÄ…- samorzÄ…dowych, inne), rekompensaty majÄ…ce zapew-
cego w ramach indywidualnej ścieżki rozwoju, podno- nić niepełnosprawnym konkurencyjną pozycję na rynku
szącego wiedzę oraz umiejętności osób niepełnospraw- pracy (np. środki na rehabilitację zawodową, przystoso-
nych. Edukacja zawodowa powinna dotyczyć nie tylko wanie miejsc pracy, zatrudnienie dotowane lub wspo-
ogólnej wiedzy, ale także umiejętności komunikacji magane), a także zastępowanie, czyli tworzenie miejsc
społecznej, umiejętności informatycznych i znajomości prac dla osób niepełnosprawnych w specjalnie tworzo-
języków obcych. nych i wydzielonych miejscach w sektorze publicznym
oraz w sektorze zatrudnienia chronionego. Oczywiście
Z powodu braków w wykształceniu nie zwiększa się w krajach UE kładzie się nacisk, w mniejszym lub więk-
zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce, choć szym stopniu zależnie od kraju, na promocję zatrudnie-
bariery edukacyjne to nie jedyna przyczyna, dla której nia, kampanie informacyjne, itp. Jak pisze Gałęziak:
wciąż niewielka liczba pracodawców w Polsce oferuje  polityki zatrudniania osób niepełnosprawnych związa-
zatrudnienie osobom niepełnosprawnym. Inne bariery ne są albo ze specjalnymi programami kierowanymi
niż poziom wykształcenia i umiejętności (z punktu widze- do osób niepełnosprawnych albo z włączaniem nie-
nia pracodawców) to postrzeganie niepełnosprawnych pełnosprawnych w ogólnodostępne instrumenty rynku
jako niewydajnych pracowników, przysparzających kło- pracy (...) Zatrudnianie osób niepełnosprawnych re-
potów, niekonkurencyjnych w stosunku do osób spraw- gulowane jest aktami prawnymi bądz
w formie umów
nych. Przeszkodą w zatrudnieniu są trudności, na ja- zbiorowych pomiędzy pracodawcami a związkami
zawodowymi w danym sektorze, nawet na poziomie
przedsiębiorstwa. Coraz większą rolę odgrywa za-
trudnienie dotowane i wspomagane, asysta osobista,
3 Opis systemu wsparcia edukacji wyższej osób niepełnosprawnych w Irlandii
można znalez
ć w anglojęzycznej, dostępnej w Internecie broszurze pt. Acces- doradztwo. Wyraz
nÄ… tendencjÄ… jest indywidualizacja
sing Third Level Education in Ireland. A handbook for students with disabilities
programu przygotowania do zatrudnienia. Analiza sku-
and learning difficulties. Polskie tłumaczenie tego tekstu ukaże się w 2006 r.
na stronie internetowej jednego z projektów Inicjatywy EQUAL. teczności rozwiązań pokazuje wyraz
nie, że precyzyjnie
adresowane, dostosowane do indywidualnych i lokal- zainteresowania pracodawców z otwartego rynku pracy
nych potrzeb i warunków zdecentralizowane programy zatrudnieniem niepełnosprawnych (na początku 2004 r.
odnoszą sukces. (...) Skuteczność polityk zatrudnienia było to około 2000  3000 pracodawców, natomiast
osób niepełnosprawnych zależy w znacznym stopniu w czerwcu 2005 r. około 4400 pracodawców). W Pol-
od zaangażowania samych osób niepełnosprawnych, sce, tak jak w Europie, odchodzi się od systemu pracy
pracodawców, związków zawodowych i władz lokal- chronionej, ponieważ nie zdał on egzaminu, a wręcz
nych. Rezultaty osiągnięte w Danii pokazują, że można poniósł klęskę stając się polem do nadużyć i fikcyjnego
prowadzić skuteczną politykę zatrudnienia nie mając zatrudnienia niepełnosprawnych (tzw.  martwe dusze ).
nawet prawdziwej definicji niepełnosprawności. Ten Długo oczekiwana zmiana uprawnień zakładów pracy
przykład pokazuje również przewagę polityk opartych chronionej w kierunku zrównania ich sytuacji z pozycją
na stosowaniu zachęt dla pracodawców zatrudniają- pracodawców z otwartego rynku poprawiła nieco sytu-
cych osoby niepełnoprawne nad politykami bazującymi ację, ale nie przyniosła znacznych efektów.
na wysokich karach w przypadku ochrony zatrudnienia.
Szczególnie ważnym elementem polityki zatrudnienia Innymi formami wspierania przez państwo zatrudnienia
jest zapobieganie pułapkom bezrobocia. Chodzi tutaj osób niepełnosprawnych funkcjonującymi w Polsce są:
o uniknięcie sytuacji, w których wzrost dochodu przy zwroty kosztów poniesionych przez zakład pracy na cele
podjęciu zatrudnienia jest nieznaczny w porównaniu rehabilitacji zawodowej tych osób (szkolenia, ochrona
do zasiłku i nieproporcjonalny do nakładów związa- miejsc pracy, zwiększone koszty dostosowania miejsc
nych z zatrudnieniem (praca, koszty transportu, itd.). pracy w przypadku niektórych rodzajów niesprawności,
Możliwość zawieszenia części zasiłku lub renty (Dania, takich jak: epilepsja, choroby psychiczne, upośledzenie
Szwecja, Wielka Brytania) motywuje do podjęcia legal- umysłowe), finansowanie odsetek od zaciągniętych po-
nego zatrudnienia . życzek na wcześniej wymienione cele.
Jak na tym tle Polska wypada w zakresie polityki za- W Polsce wszyscy pracodawcy zatrudniający więcej niż
trudnienia osób niepełnosprawnych? Polski model pra- 25 osób (w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy)
cy dla osób niepełnosprawnych obejmuje zatrudnienie mają obowiązek zatrudnienia osób niepełnosprawnych,
osób niepełnosprawnych, głównie osób zaliczonych których liczba ma stanowić minimum 6% personelu.
do znacznego stopnia niepełnosprawności, w warszta- Jeżeli pracodawca nie spełnia tego obowiązku, musi
tach terapii zajęciowej (WTZ) lub w zakładach aktywno- odprowadzić  karną opłatę z przeznaczeniem na Pań-
ści zawodowej (ZAZ), pracę w zakładach pracy chronio- stwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnospraw-
nej i, w niewystarczającym stopniu, pracę na otwartym nych (PFRON). Opłata ta odniesiona jest do różnicy
rynku pracy. Celem warsztatów terapii zajęciowej oraz w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych między ustalo-
zakładów aktywności zawodowej, jako przejściowych nym poziomem (6% personelu) a zatrudnieniem rzeczy-
form zatrudnienia, miałoby być przygotowanie ciężej wistym takich osób. Iloczyn tej różnicy i 40,65% prze-
niepełnosprawnych do pracy bezpośrednio na sta- ciętnego wynagrodzenia daje wysokość karnej opłaty.
nowisku pracy. W praktyce WTZ i ZAZ nie nadążają Obciążenie pracodawców karną opłatą jest niekiedy
za wymogami otwartego rynku pracy i nie przygotowu- krytykowane ze względu na to, że zwiększa koszty pracy
ją uczestników do samodzielnego starania się o pracę i bywa narzędziem fikcyjnego zatrudniania inwalidów,
na otwartym rynku. Według danych Ministerstwa Pracy albo tendencji do zatrudniania tylko osób z umiarkowa-
i Polityki Społecznej, w większości przypadków zatrud- nym stopniem niesprawności. Przy tym, jest znamienne,
nienie osób niepełnosprawnych miało charakter za- że administracja publiczna w Polsce była w stanie wy-
trudnienia chronionego w zakładach pracy chronionej musić na prywatnych pracodawcach płacenie podatku
(200 000 w I półroczu 2004 r., w drugim półroczu spa- od niezatrudniania osób niepełnosprawnych, podczas
dek do około 190 000 osób). Zatrudnienie to jest fi- gdy przy obsadzaniu funkcji publicznych nie uwzględ-
nansowane poprzez system subwencji dla podmiotów nia się zatrudniania w sposób planowy, na większą
o statusie zakładu chronionego oraz poprzez stosowa- skalę osób niepełnosprawnych i nie płaci się za to kar.
nie ulg i zaniechań podatkowych wobec tych zakładów. W większości krajów europejskich administracja za-
Od stycznia 2004 r. nie tylko zakładom pracy chronio- czyna w tej mierze działania od siebie. Czy decydenci
nej, lecz wszystkim przedsiębiorcom, którzy zatrudniają w Polsce wstydzą się niepełnosprawnych w urzędach
co najmniej 6% osób niepełnosprawnych, przysługuje państwowych? Jednocześnie nie kupuje się usług nie-
prawo do miesięcznego dofinansowania do wynagro- pełnosprawnych, mimo iż rynek ekonomii społecznej
dzeń pracowników niepełnosprawnych w wieku produk- na świecie w dużej mierze opiera się na przeforsowa-
cyjnym. Ta regulacja wpłynęła na nieznaczne zwiększenie
nym prawnie transferze zakupu usług ze strony sektora
publicznego.
Poprzez działania organizacji pozarządowych i stowa-
rzyszeń zaczęło rozwijać się zatrudnienie wspierane (job
coaching) szczególnie dla osób ze znacznym stopniem
niepełnosprawności lub niepełnosprawnością intelek-
tualną. W tym modelu osoba niepełnosprawna jest za-
trudniana w przedsiębiorstwie na otwartym rynku, przy
zapewnieniu jej odpowiedniego wsparcia asystenta za-
wodowego lub trenera, który pomaga jej przystosować
się do wykonywania zadań i obowiązków zawodowych
w środowiska pracy.
Innym problemem związanym bezpośrednio z zatrud-
nieniem niepełnosprawnych jest istniejący w Polsce
system prawny, regulujący sytuację osób niepełno-
sprawnych. System ten zamiast motywować niepełno-
sprawnych do podejmowania pracy na otwartym rynku,
pogłębia ich bierność i wyizolowanie społeczne. System
orzecznictwa nadaje niepełnosprawnym etykietki w ro-
dzaju  całkowitej niezdolności do pracy i samodziel-
nej egzystencji , co powoduje liczne nieporozumienia
dotyczące tego, czy w ogóle wolno osobie z takim
orzeczeniem pracować (sic!) oraz pogłębia poczucie
nieprzydatności u osób niepełnosprawnych. Z drugiej
strony w Polsce istnieje duża liczba ludzi niepełno-
sprawnych z tzw. trzeciÄ… grupÄ… o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności i są to głównie osoby  uciekające
przed bezrobociem w rentÄ™. Poza tym, system rento-
wy jest sztywny, nie przewiduje żadnego zróżnicowania
ze względu, np. na koszty, jakie dana osoba niepełno-
sprawna musi ponieść, aby zniwelować skutki swojej
choroby i móc podjąć pracę  czym innym jest przecież
konieczność zakupu kuli, a czym innym zakup aktyw-
nego wózka w celu dotarcia do miejsca pracy. Progi
dochodów umożliwiające zachowanie renty są zbliżo-
ne do jej wysokości, więc  nie opłaca się pracować
i zawieszać świadczenia rentowego. Jest to mechanizm
redukujący motywacje do podjęcia pracy, a nie ma
możliwości odroczenia zawieszenia lub częściowego
zawieszenia renty. IstniejÄ…cy system ulg i dodatkowych
uprawnień z racji niepełnosprawności również nie speł-
nia swojej funkcji, gdyż generuje negatywne postawy
społeczeństwa, w tym pracodawców, i przez wielu nie-
pełnosprawnych jest uważany za z
ródło dyskryminacji.
Zamiast przywilejów ci ludzie woleliby dostać lepsze
narzędzia i środki wyrównania szans, pozwalające uzy-
skać  protezy niwelujące skutki ich niepełnospraw-
ności  są gotowi radzić sobie samodzielnie na rynku
pracy jedynie z minimalnym wsparciem.
2. Mapa instytucji, które mają lub powinny mieć znaczenie
a
w poszukiwaniu pracy przez osoby niepełnosprawne; rola
organizacji pozarządowych na powyższej mapie  kluczowe
inicjatywy, wzory działań, określenie kompetencji organizacji
pozarzÄ…dowych
Instytucje publiczne w Polsce nie sprawdzają się w ak- 2004 r. Biuro Karier i Agencję Pośrednictwa Pracy dla
tywnym organizowaniu pracy dla niepełnosprawnych. Osób Niepełnosprawnych działające w Warszawie.
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnospraw- Biuro w ramach projektu współ-finansowanego przez
nych, chociaż bardzo istotny ze względu na prowadzo- Fundusz PHARE zrealizowało następujące usługi:
ne programy celowe, wciąż wymaga reformy i kontroli. Að prowadzenie punktów konsultacyjnych: punktu do-
W skali kraju samorządy nie mają dostatecznej wiedzy radztwa zawodowego, punktu doradztwa środowi-
o potrzebach niepełnosprawnych na swoim terenie. skowego i konsultacji psychologicznych;
UrzÄ™dy pracy, centra pomocy spoÅ‚ecznej ograniczajÄ… siÄ™ Að prowadzenie programu aktywizacji zawodowej i ko-
do rejestrowania oraz kontrolowania, utrwalając częstą munikacji społecznej;
wÅ›ród niepeÅ‚nosprawnych postawÄ™ wyuczonej bezrad- Að przeprowadzenie cyklu wirtualnych spotkaÅ„ (cha-
ności. Instytucje publiczne nie są systemowo zobligowa- tów) ze specjalistami z różnych dziedzin;
ne do zatrudnienia niepeÅ‚nosprawnych, a jest to obszar Að nawiÄ…zywanie oraz utrzymywanie kontaktów z pra-
chyba najbardziej stabilnego zatrudnienia, w którym codawcami; prowadzenie bazy danych pracodaw-
niepełnosprawni mogliby się czuć silnie zmotywowa- ców;
ni do inwestowania w siebie, w indywidualnÄ… Å›cieżkÄ™ Að pozyskiwanie ofert pracy i poÅ›rednictwo na otwar-
rozwoju zawodowego. Pozytywnym akcentem, chociaż tym rynku pracy;
kroplÄ… w morzu potrzeb i niewystarczajÄ…cym instrumen- Að monitoring zatrudnienia;
tem aktywizacji osób wyizolowanych, sÄ… Kluby Pracy Að prowadzenie Internetowej GieÅ‚dy Pracy;
dziaÅ‚ajÄ…ce jako centra informacyjne i telekomunika- Að uruchomienie zatrudnienia, praktyk i staży w przed-
cyjne, które sprawdzają się w przypadku bezrobotnych, siębiorstwach, organizacjach pozarządowych, jed-
również niepełnosprawnych, aktywnie poszukujących nostkach samorządowych oraz w biurze Fundacji;
pracy. Að skompletowanie biblioteczki  wydawnictwa doty-
czące prawa oraz pracy osób niepełnosprawnych
Rolę sektora publicznego, tak w jak w większości kra- w Polsce;
jów UE, przejmujÄ… w Polsce organizacje pozarzÄ…dowe. Að prowadzenie kawiarenki internetowej.
Gama ich usług na rynku pracy osób niepełnospraw-
nych wciąż się rozszerza  od edukacji, poprzez zmia- W wyniku realizacji projektu do Biura Karier zgłosiło
nę postaw społecznych wobec niepełnosprawności, się 421 osób niepełnosprawnych. W trakcie trwania
zmiany prawne, organizowanie dialogu społecznego projektu przeprowadzono: 45 konsultacji doradcy śro-
i zatrudnienia, aż do rzecznictwa oraz rekomendowa- dowiskowego (stacjonarnie i zdalnie), 106 konsultacji
nia rozwiązań systemowych. Organizacje pozarządowe doradcy zawodowego (stacjonarnie i zdalnie), 49 kon-
podejmujÄ… tworzenie koncesjonowanych agencji po- sultacji psychologicznych (stacjonarnie). Program Ak-
średnictwa pracy i centrów doradztwa zawodowego dla tywizacji Zawodowej i Komunikacji Społecznej (grupy
osób niepełnosprawnych, chociaż utrudnieniem są tu- wsparcia) ukończyło 91 słuchaczy. Na staże zakwali-
taj zarówno przepisy lokalne dyskryminujące niepełno- fikowało się 18 osób. Zatrudnienie znalazło 31 osób.
sprawnych (np. ustawa o promocji zatrudnienia oraz 5 osób niepełnosprawnych wznowiło edukację (rozpo-
instytucji rynku pracy blokująca możliwość płatnych częło naukę w średniej szkole lub podjęło studia wyż-
staży dla osób niepełnosprawnych), jak i założenia pro- sze). Po zakończeniu finansowania z PHARE działalność
gramów w ramach Europejskiego Funduszu Społeczne- Biura Karier i Agencji Pośrednictwa Pracy dla Osób
go nie uwzględniające, np. potrzeby finansowania staży, Niepełnosprawnych znajduje finansowanie z innych
szkoleń zawodowych, pośrednictwa pracy dla niepeł- z
ródeł (program Partner, środki EFS) i jest kontynuowa-
nosprawnych. Mimo to istnieją przykłady pozytywnych na. Twórcy Biura Karier, bazując na doświadczeniach
praktyk. Fundacja Pomocy Matematykom i Informaty- projektu, opracowali procedurÄ™ wsparcia bezrobotnych
kom Niesprawnym Ruchowo uruchomiła we wrześniu osób niepełnosprawnych, która została udostępniona
w Internecie do użytku wszystkich zainteresowanych. formy pracy i dostrzega przede wszystkim potencjał
Innym przykładem dobrej praktyki na rynku usług za- zawodowy tej grupy, a nie jej deficyty. Organizacje
trudnienia może być program Trener prowadzony przez pozarządowe promują samo-zatrudnienie niepełno-
Wrocławski Sejmik Osób Niepełnosprawnych. Benefi- sprawnych prowadząc projekty dotyczące mikroprzed-
cjentami programu były osoby, chyba najbardziej dys- siębiorczości.
kryminowane na rynku pracy, tj. osoby z zaburzeniami
psychicznymi oraz niepełnosprawne intelektualnie. Tre- W kontekście doświadczeń niekomercyjnych w Holandii,
ner realizuje koncepcjÄ™ job-coaching u. Model job- Australii, Danii, Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczo-
coaching u jest oparty na zmianie podejścia do usług nych (zebranych i poddanych wnikliwej analizie w ra-
w zakresie aktywizacji zawodowej osób niepełnospraw- porcie Zofii Szymańskiej o organizacji i działaniu rynku
nych na otwartym rynku pracy poprzez zmianę myśle- usług zatrudnienia w warunkach wolnej konkurencji
nia z tradycyjnego: przeszkolić  zatrudnić, na zgodne oraz doświadczeniach niekomercyjnych organizacji po-
z procesem wspomaganego zatrudnienia: zatrudnić zarządowych działających na tym rynku), zilustrowane
 wyszkolić  utrzymać. powyżej wysokie kompetencje i dobre praktyki polskich
organizacji pozarzÄ…dowych, pokazujÄ… ich ogromny
Zakres wspomagania osoby zatrudnianej przez trenera potencjał jako tzw. prywatnych agencji zatrudnienia
pracy obejmuje: funkcjonujących obok, a właściwie, współistniejących
Að ocenÄ™ możliwoÅ›ci klienta; i współpracujÄ…cych na zasadach podwykonawstwa
Að wyszukiwanie miejsc pracy (aktywizacja); z publicznymi sÅ‚użbami zatrudnienia, oferujÄ…cych usÅ‚ugi
Að zatrudnienie na konkretnym miejscu pracy; i pomoc bardziej zindywidualizowanÄ… niż sektor pub-
Að szkolenie osoby zatrudnianej w miejscu pracy liczny, także grupom beneficjantów o specyficznych po-
i jej uczestnictwo w grupie wsparcia; trzebach, takich jak osoby niepełnosprawne.
Að staÅ‚e monitorowanie przebiegu pracy.
Zakres dokształcania osoby zatrudnianej dotyczył takich
umiejętności jak:
Að samodzielne przychodzenie do pracy;
Að orientacja przestrzenna w zakÅ‚adach pracy;
Að orientacja czasowa;
Að wyuczenie konkretnych czynnoÅ›ci, jakie ma wykonać
osoba zatrudniona na stanowisku;
Að wyuczenie tzw. umiejÄ™tnoÅ›ci spoÅ‚ecznych (radzenie
sobie z krytyką, współpraca w zespole, komuniko-
wanie się ze współpracownikami, itp.).
Realizacja programu wspomaganego zatrudnienia
we Wrocławiu zaowocowała zatrudnieniem 17 osób
na otwartym rynku pracy, głównie w sieciowych firmach:
McDonalds, American Restaurants, Hotelu Holiday Inn,
i innych. Ponadto około 30 osób zostało przygotowa-
nych do podjęcia pracy, a 20 uczestniczyło rotacyjnie
w praktykach zawodowych u pracodawców na otwar-
tym rynku. Finalizowane są porozumienia o współpracy
w realizacji programu z kolejnymi pracodawcami. Po-
nadto w oparciu o doświadczenia programu i doświad-
czenia innych krajów europejskich zostały wypracowa-
ne zasady organizacyjne i procedury działania Agencji
Wspomaganego Zatrudnienia z różnymi jego formami
(praca przy wsparciu trenera, zatrudnienie przejściowe,
praktyki zawodowe u pracodawców, itp.).
Również trzeci sektor jawi się jako otwarty na niepeł-
nosprawnych. Pracodawca oferuje bardziej elastyczne
3. Rekomendacje
a
Podsumowując powyższe rozważania, należałoby zare- czenie, system kwotowy nie jest dostatecznie efektywny
komendować pewne zmiany o charakterze regulacyj- (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, 2004
nym i systemowym, które mogłyby sprzyjać lepszemu r., za Golinowską, 2003), jednak pozwala na urucho-
wykorzystaniu kompetencji organizacji pozarządowych, mienie programów aktywizacji zawodowej, które ina-
a przez to większemu uczestnictwu niepełnosprawnych czej nie powstałyby w ogóle, albo nie na tak szeroką
na otwartym rynku pracy. skalę. Nie ma też, oprócz środków unijnych dostępnych
pod warunkiem wykazania inicjatywy przez podmioty
W obszarze edukacji jest niezbędne wypracowanie zmian uprawnione do korzystania z nich, alternatywnych z
ró-
regulacyjnych na poziomie programu działania Minister- deł finansowania, które mogłyby zastąpić ten system.
stwa Edukacji, mając na celu wsparcie osób niepełno- Wydaje się więc, że należy zachować system kwotowy,
sprawnych w dostępie do edukacji wyższej i wykorzystanie a jednocześnie rozwijać finansowanie ze środków uzy-
kompetencji trzeciego sektora. Proces ten powinien obej- skanych z karnych opłat od pracodawców nie zatrud-
mować planową, uregulowaną odpowiednimi rozporzą- niających osób niepełnosprawnych, tzw. pozytywne pro-
dzeniami współpracę z organizacjami pozarządowymi, gramy działania. Jednocześnie jest konieczne podjęcie
świetnie przygotowanymi do świadczenia usług w obsza- kroków na rzecz zwiększenia wykorzystania funduszy UE
rze edukacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Taka przeznaczonych na integrację społeczno-zawodową
współpraca służyłaby wsparciu osób niepełnosprawnych osób niepełnosprawnych, głównie funduszy struktural-
jeszcze przed rozpoczęciem starania o przyjęcie ich na stu- nych (1 106 mln. Euro w budżecie działania 1.4 SPO
dia (inaczej niż to się dzieje obecnie, np. w programie RZL na lata 2004 - 2006). Ponadto, w tworzeniu miejsc
STUDENT prowadzonym przez PFRON, który udziela pracy jako pracodawca powinien aktywnie i w sposób
wsparcia niepełnosprawnemu studentowi dopiero po sa- planowany uczestniczyć sektor publiczny.
modzielnym sfinansowaniu i ukończeniu z powodzeniem
pierwszego semestru studiów). System ten włączałby or- Odnośnie uregulowań prawnych dotyczących sytu-
ganizacje pozarządowe, które najlepiej znają potrzeby acji osób niepełnosprawnych, jak zauważają auto-
swoich beneficjentów, do prowadzenia uznanych przez rzy raportu przygotowanego przez Program Narodów
Ministerstwo Edukacji kursów przygotowujących osoby Zjednoczonych ds. Rozwoju (2004), polskie przepisy
niepełnosprawne do edukacji wyższej, umożliwiając im nie zajmują się w dostateczny stopniu problemem mo-
przechodzenie z sukcesem poszczególnych poziomów tywacji niepełnosprawnych do pracy. Nie ma przecież
kształcenia, od szkoły średniej do podjęcia i ukończenia żadnego obowiązku aktywizacji zawodowej tych osób,
studiów wyższych. Równie ważne jest wzmocnienie po- który warunkowałby, np. przyznanie renty. Ponadto
przez zmiany regulacyjne sektora organizacji pozarzÄ…do- w polskich warunkach funkcjÄ™ wynagrodzenie za pra-
wych, które wspierają osoby niepełnosprawne chcące się cę osoby niepełnosprawnej spełnia renta. Motywacja
przekwalifikować oraz wspomagają edukację tych osób do pracy związana jest bardziej z potrzebami integracji
poprzez kursy umiejętności zawodowych, dostępnych społecznej, czy samorealizacji niż z potrzebą zarobko-
według indywidualnych potrzeb i nieodpłatnie. Podsu- wania. De facto, motywacja osoby niepełnosprawnej
mowując, konieczne jest uregulowanie roli organizacji może zwiększyć się albo w sytuacji ograniczenia dostę-
pozarzÄ…dowych od dawna aktywnych w obszarze edu- pu do renty, albo zmniejszenia jej znaczenia w relacji
kacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Wiele z tych do wynagrodzenia, bądz
też w sytuacji powiązania wa-
organizacji jest już wstępnie formalnie przygotowanych runków do uzyskania renty z zobowiązaniem do reha-
do pełnienia swojej roli edukacyjnej, posiadając status bilitacji oraz aktywności zawodowej.
niepublicznych ośrodków oświatowych certyfikowanych
przez Ministerstwo Edukacji. Wszystkie regulacje adresowane do osób niepełno-
sprawnych wymagajÄ… znacznie bardziej precyzyjnego
W odniesieniu do pracodawców jest rekomendowane oraz wystandaryzowanego definiowania niepełno-
uzupełnienie podejścia opartego na opłatach karnych sprawności. Potrzebny jest również jednolity, przejrzysty
za niezatrudnianie, poprzez działania na rzecz zachęt system orzecznictwa, zamiast podwójnego, niezrozu-
do zatrudniania osób niepełnosprawnych, ułatwiania miałego zarówno dla samych niepełnosprawnych, jak
uzyskania dofinansowania przez pracodawców, two- i dla osób pracujących na ich rzecz. Można przecież
rzenia miejsc pracy, informowania o korzyściach z za- wyobrazić sobie uproszczone orzekanie tylko stopnia
trudnienia niepełnosprawnych. Jak pokazuje doświad- niepełnosprawności z prawem do renty, bądz
bez ta-
10
kiego prawa. Standaryzacja orzecznictwa powinna iść tradycyjnego systemu. Prywatne agencje zatrudnienia
w parze z pewną elastycznością w podejściu. Przy za- coraz częściej stają się regularnymi podwykonawcami
łożeniu, że powstanie zobowiązanie do rehabilitacji, usług oferowanych przez publiczne służby zatrudnienia,
można mieć nadzieję, że osoby niepełnosprawne będą a zlecenia przyznawane są drogą przetargów publicz-
odzyskiwać zdolność do pracy i wówczas byłyby gotowe nych. Niektóre kraje zdecydowały się nawet na całko-
do wejścia na rynek pracy. Musiałyby mieć bodz
ce do re- wite (Holandia, Australia) lub częściowe wprowadzenie
zygnacji z renty oraz podjęcia pracy. Jeśli renta byłaby wolnej konkurencji na rynek usług zatrudnienia (Dania,
zastąpiona świadczeniem rehabilitacyjnym, to elastycz- Wielka Brytania, Stany Zjednoczone)  oczywiście przy
ne podejście byłoby znacznie prostsze. Podsumowując, zachowaniu pewnego stopnia regulacji tego rynku. .
należałoby wypracować system w większym stopniu Ten model poddajemy więc pod rozwagę decydentom.
motywujący do podjęcia pracy poprzez bardziej ela-
styczne podejście do wypłacania świadczeń rentowych Jako postulat skierowany bardziej do środowiska poza-
i zmienioną nomenklaturę orzecznictwa, a w efekcie rządowego trzeba wyznaczyć potrzebę powstania dobrze
zastąpienie modelu wykluczenia osób niepełnospraw- zorganizowanej reprezentacji interesów bezrobotnych
nych, opartego na dostrzeganiu jedynie deficytów oso- osób niepełnosprawnych. Narodowa Strategia Integra-
by niepełnosprawnej, na model aktywizujący. cji Społecznej dla Polski w punkcie zakładającym wspar-
cie organizacji pozarządowych działających w obszarze
W sferze polityki społecznej i mapy instytucji istotnych zwalczania wykluczenia społecznego, w tym stworzenie
na rynku usług zatrudnienia niepełnosprawnych po- systemu konsultacji społecznych dotyczących polityki
trzebne jest partnerstwo publiczno-społeczne, które, społecznej państwa z organizacjami pozarządowymi,
według Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla dobrze wpisuje się w tę potrzebę, ponieważ nie ma ta-
Polski na lata 2007 - 2013, jest  kwintesencją kon- kiej reprezentacji, mogącej występować w rzeczonym
stytucyjnej zasady pomocniczości, której szczególnego systemie konsultacji społecznych. Wzmocnienie organi-
znaczenia nadaje stwierdzenie: tak mało państwa, jak zacji parasolowych, oczywiście wyłonionych jawnie i de-
to jest możliwe, tak dużo państwa, jak to jest konieczne. mokratycznie z zaangażowaniem tych, w imieniu których
W tym kontekście, niezbędne jest nadanie inicjatywom chcą występować, działających na poziomie regional-
obywatelskim, z udziałem sektora organizacji pozarzą- nym i ogólnopolskim, a także branżowym oraz terytorial-
dowych, odpowiedniego znaczenia, tworząc warunki nym jest warunkiem skutecznego rzecznictwa interesów
dla rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego, osób niepełnosprawnych na rynku pracy, skutecznym
dialogu obywatelskiego, postaw obywatelskich kształtu- narzędziem rozwijania współpracy wzajemnej między
jących różnorodne formy partycypacji społecznej, a tym organizacjami pozarządowymi, sposobem na wypraco-
samym przyczynić się do dynamicznego rozwoju kon- wanie i dystrybucję standardów działania, modelowych
cepcji uspołecznionej formuły usług społecznych. Taka projektów, dobrych praktyk, know-how, a także łączni-
koncepcja może być realizowana, np. poprzez kontrak- kiem między organizacjami a sektorem publicznym.
towanie usług publicznych rozumiane jako przekazanie
wykonywania usług społecznych konkurującym ze sobą Poza zbudowaniem reprezentacji konieczne jest wypra-
niepaństwowym, publicznym organizacjom oraz zleca- cowanie zasad i form współpracy pomiędzy organiza-
nie na zewnątrz (outsourcing) działalności pomocniczej cjami pozarządowymi a partnerami z sektora publicz-
i uzupełniającej, poprzez zamówienia publiczne, gwa- nego. Posłuży to zwiększeniu wpływu na modyfikowanie
rantujące konkurencyjność ofert. Ten model admini- istniejących lub tworzenie nowych regulacji prawnych,
stracji publicznej może być z powodzeniem stosowany strategii rozwoju na poziomie regionalnym, wzmocnie-
wobec działań trzeciego sektora poprzez oddelegowa- nie kształcenia oraz finansowania trzeciego sektora.
nie pewnej gwarantowanej puli zadań związanych z in-
tegracją zawodową osób niepełnosprawnych z urzędów Na koniec rozważań, jeszcze raz, w kontekście planów
centralnych i lokalnych do organizacji pozarządowych zawartych w Narodowej Strategii Integracji Społecznej
kierowanych przez apolitycznych liderów (menedżerów). dla Polski dotyczących wdrożenia aktywnej polityki spo-
Jak pisze Zofia Szymańska w swoim raporcie:  trady- łecznej, wspierania aktywności zawodowej i edukacyj-
cyjnie, publiczne służby zatrudnienia mają monopol nej poprzez system pomocy społecznej, rozwoju form
na świadczenie usług zatrudnienia finansowanych z bu- ekonomii społecznej, wsparcia dla rodzin z dziećmi
dżetu państwa. Ich relacje z prywatnymi agencjami za- niepełnosprawnymi, autorzy raportu postulują konsul-
trudnienia kształtują się na zasadzie współistnienia oraz towanie się decydentów z przedstawicielami trzeciego
nieregularnego podwykonawstwa. W ostatnich latach sektora doświadczonego i kompetentnego w zakresie
pojawiła się jednak tendencja odchodzenia od tego aktywizacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy.
11
BIBLIOGRAFIA
1. Justyna Żukowska (redakcja),  Dobre Praktyki. Dziesięć najlepszych przedsięwzięć z zakresu rehabilitacji zawo-
dowej osób niepełnosprawnych zrealizowanych przez organizacje pozarządowe, Państwowy Fundusz Rehabili-
tacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2005.
2. Gałęziak J., Sprawni w pracy. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w politykach Unii Europejskiej i wybranych
państw członkowskich, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej , Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa
2004.
3. Hausner J., Od idealnej biurokracji do zarządzania publicznego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, pub-
likacja internetowa.
4.  Strategia Polityki Społecznej 2007  2013 , Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 września 2005 r. w ra-
mach Narodowego Planu Rozwoju 2007  2013, Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2005.
5. Szymańska Z., Raport o organizacji i działaniu rynku usług zatrudnienia w warunkach wolnej konkurencji oraz
doświadczeniach niekomercyjnych organizacji pozarządowych działających na tym rynku w poszczególnych
krajach, na zlecenie Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, 2005.
6. W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym, Polska 2004, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju,
Warszawa 2004.
12