SŁOWNIK

MODY

1

Spis treści

SŁOWNIK MODY....................................................................1
A............................................................................................... 3
B................................................................................................ 9
C.............................................................................................. 19
D............................................................................................. 25
E.............................................................................................. 29
F.............................................................................................. 30
G............................................................................................. 34
H............................................................................................. 37
I............................................................................................... 39
J............................................................................................... 40
K............................................................................................. 42
L.............................................................................................. 54
Ł.............................................................................................. 55
M............................................................................................. 56
N............................................................................................. 58
O............................................................................................. 59
P.............................................................................................. 60
R.............................................................................................. 63
S.............................................................................................. 65
T.............................................................................................. 68
U............................................................................................. 70
V............................................................................................. 71
W............................................................................................. 72
Z.............................................................................................. 74
Ż.............................................................................................. 75

2

A

ADAMASZEK - tkanina sprowadzana do Europy pierwotnie z
Damaszku; na atłasowym tle miała tkane duże wzory
jednobarwne, przedstawiające liście, kwiaty, owoce, zwierzęta, a
nawet całe krajobrazy z ludźmi. Używana na suknie, pokrycie
mebli, zasłony.

ADRIAN, ADRIENNE, ADRYAN - luźny, niewcięty, opadający
swobodnie w szerokich z tyłu fałdach strój kobiecy. Modny na
zachodzie w pierwszej ćwierci XVIII wieku.

AGAŻANT, ANGAŻANT, ENGAGEANTE - długie mankiety z
koronek, zazwyczaj w trzech rzędach, modne od połowy XVII
wieku. Tworzyły całość z żabotem koronkowym lub koronkami
i wstążkami wpinanymi we włosy.

AGNUSEK - z łacińskiego "baranek". Ozdoba w tej formie
zawieszona na łańcuszku na szyi. Agnuski ze złota, nieraz z
drogimi kamieniami nosiły dawne Polki.

AKSAMITKA - opaska na szyję, zazwyczaj z czarnego
aksamitu. Noszona była w okresach odsłoniętych ramion i
głębokich dekoltów, a zwłaszcza w secesji, gdy modna była
długa i wygięta linia szyi. Aksamitka mogła być zdobiona
brylantami, ale bywała też całkowicie gładka, zawieszano na
niej często złoty krzyżyk i w takiej formie była uznanym
elementem polskiej styczniowej żałoby narodowej. Aksamitki
noszono także we włosach lub jako przybranie sukni.

3

AKSELBANTY - plecione sznury jedwabne lub wełniane,
srebrne lub złote, służące za odznakę niektórych stopni lub broni
w mundurze wojskowym. Przytwierdzone bywają jednym
końcem na ramieniu, a drugi koniec opatrzony zwykle, grubymi,
metalowymi iglicami, przeciąga się za guziki munduru na
piersiach. Ozdoba ta wywodzi się podobno od sznurów do
krępowania jeńców, które jazda francuska i polska pancerna
nosiła w XVI wieku na ramieniu. W mundurze pierwszej
połowy XIX wieku iglice akselbantów były to nieraz ołówki,
służące do szybkiego zapiywania rozkazów. Takie akselbanty
nosili adiutanci.

ALENÇON - miasteczko we Francji, w którym w pierwszej
połowie XVII wieku zaczęto podrabiać weneckie koronki. Ten
przemysł chałupniczy tak szybko się rozwinął, że z koronek
utrzymywało sięi to dobrze całe miasto z okolicą. Piękne
koronki musiały robić nawet siedmioletnie dzieci, a cena
koronkowego kołnierzykadochodziła do 2000 złotych liwrów,
co było sumą olbrzymią. Koronka z Alençon była długo wzorem
koronki francuskiej. Dopiero surowa w obyczajach i tępiąca
zbytek rewolucja francuska zniszczyła rękodzieło. W latach
1798-1809 liczba koronczarek w Alençon spadła z siedmiu
tysięcy do tysiąca pięcuset. Niewiele pomógł tu Napoleon,
mimo, że przywrócił do łask dawny przepych.

ALGIERKA - okrycie męskie wierzchnie, dość krótkie,
zastępujące w XIX wieku płaszcz. Nazwa, podobnie jak nazwa
burnusów pochodzi z Algierii, gdzie Beduini używali takiego
odzienia.

ALPAKA - zwierzę należące do gatunku lamy, o długiej,
jedwabistej sierści. Z sierści wyrabia się materię bardzo trwałą,

4

lekką i błyszczącą, znaną od połowy XIX wieku. Starsi
urzędnicy nosili przed II wojną światową czarne marynarki
alpakowe, a uczennice alpakowe fartuszki.

ALSZTUCH - czyli Halstuch, z niemieckiego "chustka na
szyję". W Polsce noszono go od końca XVI wieku, kiedy tak
modne stały się wszelkie kołnierze, a do Polski przyszła moda
niemiecka. Zawiązywano go w odróżnieniu od alszbantu, na
przodzie.

ALTEMBAS - materia jedwabna przetykana złotem, rodem z
Turcji. W Polsce używana od połowy XVII wieku, podona do
złotogłowiu, różniła się od niego tylko tym, że w altembasie
osnaowa jest jedwabna, a wątek złoty, zaś w złotogłowiu
przeciwnie.

AMAZONKA - ubiór kobiet do konnej jazdy. Nazwa pochodzi
od wojowniczych niewiast greckich, które jakoby pozbawiały
się piersi, aby lepiej móc strzelać z łuku. Od XVII wieku
amazonka składała się zwykle z fraczka albo kurtki, z szerokiej
spódnicy, koszuli męskiej i spodni. W Polsce amazonka - zwana
czasem kawalerką lub myśliczkiem - używana była od czasów
Stanisława Augusta, do podróży, do konnej jazdy.

AMELKA - puzderko lub damska torebka (koniec XVII wieku)

ANADEMATA - greckie przepaski na czoło, nie pozwalające na
rozwiewanie się włosów.

ANAZYRIS - długie i szerokie szarawary, używane przez
Persów i inne ludy wschodnie.

ANGIELSKA FRYZURA - fryzura kobieca, modna w okresie

5

biedermeieru: włosy rozdzielone pośrodku nad czołem, spięte
płasko z tyłu, a po bokach zwinięte w spirale długich loków,
zasłaniających brzegi policzków i uszy.

ANGORSKA WEŁNA - albo pospolicie angora, ma włos długi
jest delikatna i lekka jak jedwab. Najlepsza jest z kóz
hodowanych w Turcji, niedaleko miasta Angora, i z Persji.

ANKRY - wkładki żelazne w sukni typu "krynoliny", a potem
suknia kobieca francuskiego pochodzenia, szeroka na biodrach,
podpięta, znana w Polsce za Władysława IV i później.

ANTOLAŻ - gatunek koronki lnianej, nie bardzo kosztownej,
do obszycia sukni lub innej części stroju.

APASZKA - trójkątna chustka, najczęściej z fularu, zawiązana
niedbale na szyi, typowa dla "męskiej" mody, kobiety zaczęły ją
nosić w późnych latach dwudziestych ubiegłego wieku. Przed
pierwszą wojną światową nazywano tak długi, miękki, biały,
jedwabny szal, opatrzony frędzlami, używany wieczorem do
fraka i cylindra, a zarzucany przez bywalców paryskich
bulwarów przez ramię, dla lepszej dekoracji i kontrastu z
czernią. Tak czynili niegdyś ze swymi mniej eleganckimi
szalami paryscy złoczyńcy, czyli apasze. I tu właśnie źródło
słowa.

APLIKACJA - ozdoba polegająca na tym, że ornament wycięty
w materiale naszywa się namateriał inny, który w ten sposób
tworzy tło. Aplikacja - do której należą również wszelkie
pasmanterie, sutasze, a nawet frędzle - stanowi gałąź haftu i
znana jest od dawna. Dekoracja ta bywa modna zwłaszcza w
pewnych okresach sztuki, a mianowicie wtedy gdy ozdobność
przedmiotu nie wynika z jego pięknej budowy i uzasadnionej

6

przeznaczeniem formy, ale jest właśnie z zewnątrz narzucona,
wyraźnie dołączona, nie występuje więc jako element
konstrukcyjny lecz jako dodatek. Aplikacje były bardzo
charakterystyczne dla mody secesji, gdy zarówno w
architekturze, jak meblu czy kostiumie - dekoracje i to
naturalistyczne, podrabiające pracę ręczną, były przykładane do
fabrycznego najczęściej przedmiotu. Aplikacje te utrzymały się
bardzo długo i jeszcze w 1911 r. podręcznik dobrego tonu
zapewniał, że przystrojeniem najbogatszym i najbardziej
eleganckim jest aplikacja.

APRETURA - usztywnienie surowej tkaniny, zdjętej z krosna
tkackiego, nadanie jej zwartości i połysku. Apretura, na którą
składają się różne skomplikowane czynności, wymaga
stosownych urządzeń i dokonana być może tylko w większych
zakładach. Dlatego też apretura jest istotnym zjawiskiem mody
fabrycznej. Wadliwa, tania tkanina uzyskuje za pomocą apretury
pozór drogiego towaru.

ATŁAS - nazwa i tkanina pochodzenia perskiego. Jest to materia
ze szczególnie cienkich włókien jedwabiu, o najwyższym
połysku i delikatności. Nitki jej wiążą się ze sobą w taki sposób,
jak gdyby położone były obok siebie w liniach prostych, bez
przeplatania. W ten sposób powierzchnia atłasu jest bardzo
gładka i błyszcząca. W Polsce znane były najpierw wschodnie
atłasy, później weneckie, a już od połowy XVII wieku -
angielskie. Potem Francuzi założyli w Lyonie i Tours słynne
fabryki atłasu.

AŻUR - ażurowa materia to tkanina przeświecająca, na przykład
koronka. Ażur stosowany był często w modzie zwłaszcza
renesansowych ubiorach, w których szerokie nacięcia pozwalały
na pokazanie bogatej podszewki.

7

8

B

BACZMAG - turecki, chętnie w Polsce używany pantofel męski
lub damski. W połowie XVII wieku otrzymał wysokie korki.
Także za Stanisława Augusta elegantki wkładały jedwabne
pończochy i baczmagi nawysokich kolorowych korkach, szyte
złotymi nićmi, wykładane białą irchą lub atłasem.

BAJA - materiał surowy, gruby, wełniany lub bawełniany, z
długim włosem jakby czesanym. Znana w Polsce od końca XVII
wieku, a używana głównie na czamary, później na bieliznę.
Sprowadzana niegdyś z pasterskiej Anglii, a za Stanisława
Augusta wyrabiana już w kraju. Ponieważ do praktycznego celu,
więc z czarnego lub innego ciemnego koloru. Dziś bają
nazywamy rodzaj grubej flaneli.

BAJOREK - cienki, metalowy drucik złocony lub srebrzony,
używany do haftów i ozdób szmuklerskich, tj. na frędzle,
chwosty, guziki.

BARCHAN - gruba tkanina bawełniana lub lniano-bawełniana,
z jednej strony gładka z drugiej strzyżona. Znany w Polsce już
za Zygmunta III, używany był na podszycie płaszczów, na
spódnice zimowe, na cieplejszą odzież u ludzi uboższych.
Ponieważ bielizna barchanowa była tania, przez obfitość
włosków łatwo się brudziła i służyła głównie do ochrony przed
zimnem, nie zaś dla ozdoby, była więc elementem stroju
ukrywanym i wstydliwym - w przeciwieństwie do jedwabiu.

9

BASKINA - w XVI wieku sztywny staniczek sznurowany,
wzmocniony fiszbinami, bez rękawów, wydekoltowany,
podobny w kształcie do lejka. W XIX wieku, mniej więcej od
roku 1850 nazywano tak gorsecik wierzchni czy też kurtkę
damską z połami wykrojonymi z jednej sztuki i rękawami "w
pagodę".

BASZŁYK - kawałek materii spadający z głowy na ramiona;
strój kobiet na bliskim Wschodzie. Potem zwój tkaniny
wełnianej, tworzącej kaptur na głowę, stanowiący niegdyś
niezbędną część ubioru żołnierza rosyjskiego na Kaukazie.
Wreszcie we Francji w latach sześćdziesiątych XIX wieku
kaptur podróżny dla mężczyzn, który przeszedł do stroju
kobiecego. Był to rodzaj mantylki z kapuzą, ozdobionej
chwastami. Wkładano ją na wizytę, do teatru i odrzucano lekko
na ramiona.

BATYST - białe płótno z odcieniem niebieskawym, bardzo
gęste i cienkie, z najdelikatniejszej bawełny lub lnu. Nazwa
batystu pochodzi od Jana Baptysty Chambrai, który w XIII
wieku zaczął wyrabiać tę tkaninę.

BAWET - w języku francuskim dosłownie "dziecinny
śliniaczek". Ale w modzie oznaczał chusteczkę na piersi,
noszoną w Polsce za Augusta III i za Stanisława Augusta. W
XIX wieku był to rodzaj staniczka.

BAWOLET - przybranie głowy pochodzenia ludowego z
Francji. Była to wstążka, woalka, kawałek materii,
przymocowany z tyłu kapelusza damskiego lub kapturka,
okrywający włosy albo i kark. Również cały stroik na głowę,
zwłaszcza dla ludu. Za Ludwika XIII był jeszcze oznaką
dziewcząt służących. W Polsce spotykamy tą nazwę za

10

Stanisława Augusta.

BEGINA - czepek damski, koronkowy na wzór dziecinnych,
związany tasiemką pod brodą. Nazwa i sam stroik przyszły do
nas z Francji za Stanisława Augusta.

BUKIESZA - ubiór węgierskiego pochodzenia, długi, podbity
futrem, ozdobiony pętlicami i sznurkami, nazwany tak od
Kaspra Bekiesza, starosty lanckorońskiego rodem z Węgier,
który razem z królem Stefanem przybył do Polski. W takim
właśnie ubiorze i jego i króla Batorego możemy oglądać na
portretach. Według Kitowicza bekiesze były modne i za jego
czasów głównie jednak wśród mieszczan i ubogiej szlachty.
Były wtedy tak obszerne, że mogły wejść na żupan i kontusz.
Potem w XIX stuleciu, bekiesze wraz z innymi elementami
kostiumu węgierskiego przeszly i do oficjalnego, eleganckiego
stroju wschodniej Europy.

BERET - początkowo okrągły, płaski strój na głowę z kawałka
cienkiego sukna lub płótna pochodzenia włoskiego.
Przekształcony w miękką czapkę bez ronda i daszka, był już w
XV wieku oznaką uczonych i artystów: zapewne dlatego, że
można było mu nadawać najbardziej indywidualną formę. Jako
plaskie, poszerzające nakrycie głowy stał się bardzo modny w
renesansie. Noszony był zresztą zawsze przez obie płci. W
Polsce zarówno król Zygmunt August jak i dwie jego żony:
cesarzówna Elżbieta Austryjaczka oraz szlachcianka Barbara
Radziwiłłówna, do bardzo paradnego stroju nosili czarne,
aksamitne berety. Później beret przeszedł do stroju
hiszpańskiego, obowiozującego dla ludzi eleganckich z końcem
XVI wieku. Zależnie od zamożności osób noszących go i ich
fantazji upodobniał się czsem do tureckiego zawoju i zdobiony
był drogimi piórami, perłami i diamentami. Obecnie beret ma

11

następujące formy: 1. marynarski - zwykle z obfitym pomponem
na czubku, z napisem na otoku, z wstążeczkami z tyłu; 2.
wojskowy - niewielki bez ozdób; 3. przygięty ku przodowi w
rodzaj daszka - beret pisarzy i artystów; 4. bardzo obfity
spadający ku tyłowi; 5. szeroki i płaski - beret baskijski.

BERLACZE - buciki zimowe, podszyte początkowo futrem
niedźwiedzim, stąd ich nazwa przejęta z niemieckiego. Łączyły
w sobie dwie zalety: lekkość i dobrą ochronę od zimna.

BERMYCA - z niemieckiego "czapka niedźwiedzia" - to bardzo
wysoki i szeroki kołpak wojskowy z niedźwiedziego futra, który
podziwiamy dzisiaj jako część munduru gwardii królowej
angielskiej. Bermyca, której wynalazek przypisuje się
Fryderykowi Wilhelmowi, ojcu Fryderyka Wielkiego, służyła
niegdyś grenadierom i pułkom gwardyjskim: kształt i nazwę
tego groźnego, naprawdę reprezentacyjnego okrycia roznieśli po
świecie gwardziści Napoleona. Noszona była także przez
wojsko polskie Księstwa Warszawskiego, ubrane na wzór
francuski.

BERTA - szeroka opaska z koronki lun jedwabiu, podobna do
kołnierzyka, biegnąca wokół dużego wycięcia sukni kobiecej,
szczególnie w strojach balowych. Koronkowa berta stanowiła
odpowiednik prawdziwego kołnierzyka, nie istniejącego wobec
odsloniętej szyi. Modna szczególnie za secesji, była echem
obfitego przybrania z koronek noszonego za Ludwika XIV.

BIELIZNA - jako część ubioru noszona bezpośrednio na ciele,
pod widocznym w całości strojem, przeznaczona do prania i do
zmiany, zjawiła się w Europie dopiero we wczesnym gotyku,
jednocześnie ze wzrastającą higieną osobistą i wykwintem
mieszkania. U kobiet była to na razie - i dlugo jeszcze bo prawie

12

do końca XVIII wieku, tylko koszula i pasek pod piersi,
ewentualnie chustki i pończochy. Pierwsze gotyckie koszule
były bardzo ozdobne, często dopasowywane, a nawet z
rozciętymi i sznurowanymi bokami, dla większej obcisłości i
pokazania zgrabnej sylwetki. Mniej więcej w połowie XVI
wieku, gdy strój kobiet ściśniętych w pasie gorsetem stał się
sztywny i rozszerzony u dołu, przybierając kształt późniejszej
krynoliny, kobiety włożyły przejściowo krótkie spodenki zwane
we Francji caleçon. Na stałe ta część garderoby pojawiła się
dopiero w XIX wieku. W tym stuleciu najważniejszą bieliznę
stanowiły staniczki połączone z gorsetami i spódnice,
obmyślane i zbudowane jako podstawy dla krynoliny i turniury.
Po czym w roku 1877 wynaleziono kombinację, czyli koszulę
połączoną z majtkami.

BIELIZNY KOLOR - początkowo bielizna wcale nie była biała,
lecz zółta, a mianowicie barwiona szafranem, co jej i miły
zapach i kremową barwę. Potem od XVIII stulecia, ale głównie
w XIX wieku, bielizna stawała się naprawdę bielizną, czyli
otrzymała kolor biały; miało to bliski związek z szacunkiem dla
czystości. Bielizna miała być biała właśnie dlatego, aby widać
na niej było wszelkie zabrudzenie. Stąd białe mankieciki,
kołnierzyki, czepeczki i fartuszki, a więc wzsystkie części
ubioru, które najszybciej tracą czystość.

BIKINI - strój kąpielowy, skromny rozmiarami, modny w latach
1945-1950 i później, złożony z dwóch przepasek.

BINDA - przepaska, wstęga, tasiemka o najrozmaitszym
przeznaczeniu. Były bindy na głowę lub na samo czoło, strojne
w perły i drogie kamienie. Były bindy na szyję ze złotymi
koronkami, z końcami spuszczonumi aż za kolana. Były też
bindy tycerskie, na których zasadzano pałasz. Były bindy do

13

przewiązywania wąsów i nadawania im wymaganego kształtu.
Także przewiązanie kapelusza nazywano bindą.

BIRET - czterorożna czapka sztywna, bez daszka, w czarnym
kolorze.

BISIOR - materia znakomitej jakości, nie znanego już dzisiaj
dokładnie gatunku i koloru. W każdym razie była to tkanina
delikatna, robiona z cieniutkiego włókna sprowadzanego z Indii,
Persji i Egiptu.

BISIORKI - ozdoby w kształcie sznureczków pereł.

BLONDA - rodzaj koronki klockowej z przędzy jedwabnej w
kolorze naturalnym lub czarnym.

BLUZKA - jako luźna z lekkiego materiału zrobiona górna
część stroju kobiecego, zjawiła się na stale w ubiorze pod koniec
XIX wieku i interesująca jest z wielu powodów:
przedewszystkim oznaczała ona zupełne usamodzielnienie
górnej części stroju i odłączenie good spódnicy, a tym samym
zerwanie z systemem jednolitej sukni, szytej przeważnie na
miarę. Przypomnieć tu trzeba, że po próbach sięgających XVIII
wieku, szycia różnego rodzaju stroików dwuczęściowych, jak
karako czy bolero, pojawiły się znowu w pierwszej połowie
XIX stulecia gorseciki i staniczki oddzielone od spódnicy. Ale
uległy one jednolitej krynolinie. I potem dopiero rozwój
przemysłu konfekcyjnego, emancypacja kobiet i sport, złączyły
się we wspólnym dziele, którego wynikiem była bluzka, bardzo
podobna w kroju do męskiej koszuli, tym bardziej, że na bluzkę
wkładały kobiety żakiet, też zasadniczo męski. I tak powstał
kostium konfekcyjny, praktyczny, pozbawiony ozdób, raczej
ciemnego koloru, albo elegantszy uszyty przez krawca, ale

14

zawsze podobny do męskiego. Bluzka związana zwykle z
kostiumem, przetrwała do dzisiaj, zachowując najczęściej
tradycyjną formę, a więc męski kołnierz, męskie mankiety,
nawet krawat. Czasem ma również swe nieśmiałe,
staroświeckie, secesyjne ozdoby.

BŁAWATY - niegdyś materie błękitne, niebieskie z jedwabiu,
początkowo noszone tylko przez kobiety z wyższego stanu,
przeszły już w XVI wieku do ubioru mężczyzn i klas niższych.

BOA - okrycie szyi podobne w kształcie do węża. Sto lat temu
nawlekano na sznur pierścienie z cienko krajanych skórek
futrzanych i nazywano to boa. Walec taki o końcach luźno
opadających lub złączonych, otaczał szyję w niegroźnym, ale
ciepłym uścisku. W secesji gdy szczególnie była modna długa
szyja i nawet ptaki na szyjach o takich szyjach, jak flamingi i
łabędzie, boa były bardzo noszone, z tym, że zamiast futer
używano lekkich i puszystych piór strusich.

BOLERKO - w ubiorze kobiet to albo kamizelka krótka z
rękawami, noszona na bluzce lub na gorseciku, sięgająca do
połowy piersi i umożliwiająca swobodę ruchów, albo krótki
podobnego kroju płaszczyk, lub mały okrągły kapelusik damski
z pomponami. Stroje pochodzenia hiszpańskiego, tak samo jak
taniec bolero. W stroju męskim bolero oznacza kapelusz z
podwiniętymi brzegami, zwykle czarny.

BOLIWAR - kapelusz wysoki, sztywny z wywiniętym rondem.
Nazwa pochodzi od generała Bilivara, bohatera walk o
wyzwlenie Ameryki Południowej. Także cylinder o główce
szerszej u góry, modny w latach dwudziestych XIX wieku.

BONŻURKA - krótki, wygodny surdut domowy na "dzień

15

dobry" czyli na miłe przedpołudnie.

BRAM, BRAMKA - obramowanie, listwa dla wzmocnienia lub
ozdobienia brzegów sukni lub ubrania. Za Jagiellonów słyszymy
ciągle o haftowanych bramach na sztach. Nosiły ją na głowie
także dziewczęta, czyli czółko ze złota.

BRODEKIN - poprzednik bucika, trzewik z materii lub miękkiej
skóry okrywający stopę i część łydki, z reguły sznurowany. W
teatrze antycznym używali go aktorzy komiczni, gdyż koturn
był zastrzeżony dla tragików.

BROKATELA - materia podobna do brokatu, czyli rodzaj
złotogłowiu, ale mniej kosztowna. Najpopularniejsze były
brokatele weneckie. Od XVI wieku brokatela nie zawierała
drogiego metalu, a jej ornament był często wielobarwny.

BROSZOWANIE - dekorowanie tkaniny za pomocą barwnych
lub metalowych wątków, wprowadzanych tylko w części wzoru.

BRYCZESY - spodnie krótkie sięgające zazwyczaj za kolana.
Te praktyczne, codzienne spodnie połączone z pończochami
miały w Europie długą tradycję i istniały zarówno w stroju
ludowym, jak i modnym. Dopiero w czasie wielkiej rewolucji
francuskiej spodnie krótkie culottes, jako charakterystyczne też
dla stroju dworskiego, zostały wyparte przez długie spodnie
rewolucjonistów. Anglicy wracają chętnie do bryczesów,
zwłaszcza w stroju sportowym.

BRYKLA - pręt mocny, ale elastyczny, szeroki i płaski,
stanowiący istotną część każdego damskiego gorsetu i służący
do utrzymania talii w wąskiej i sztywnej postaci. Brykle
męczyły niegdyś kobiety we wszystkich formach krynolin.

16

Uciskały piersi, zniekształcały biodra i były powodem wielu
niebezpiecznych chorób.

BRYZY - haftowane, wyszywane, przetykane różnobarwne
szamerunki w stroju kobiecym. Także gors koszuli i mankiety
nazywano bryzami.

BUDKA - kapelusz damski, najczęściej słomkowy, z dużym
przygiętym do twarzy rondem, romantycznie osłaniający twarz,
modny z pewnymi zmianami i przerwami od 200 lat. Dawniej
nazywano go kapotką.

BUFKA - krótki rękaw bardzo obszerny i zmarszczony.

BUKLE - bardzo modna w połowie XIX wieku materia
naśladująca futro baranka. Dziś tą nazwą określa się wełniane
materiały o gruzelkowtej powierzchni.

BUNDA - samodziałowa. szara, krótka narzutka noszona przez
karpackich górali. Wywodzi sięze skórzanej peleryny noszonej
na Wegrzech.

BURKA - opończa z pilśni wielbłądziej lub sukna. Używana
przez Tatarów, później Kozaków. W Polsce rozpowszechniła się
za czasów Jana III.

BURUŃCZUK - płótno przeźroczyste wyrobu tatarskiego,
używane niegdyś na zasłony okien, a także na stroje kobiece.
Charakterystyczne dla wschodniej mody woalów, kwefów i
welonów: tkanin zasłaniających, a przez to pobudzających
ciekawość.

BUTONIERA - górna dziurka guzikowa w wierzchnim ubiorze

17

męskim, dziergana lub obszywana sznureczkiem.

BUTONY - czyli z francuskiego "guzy"" - dobra ozdoba
aksamitnych beretów.

18

C

CABA - dawny strój perski, obcisły na biodrach, zapinany na
jedną stronę.

CADENETTE - kosmyk włosów lub warkoczyk przewiązany
kolorową wstążeczką i spadający z boku głowy. Modny
szczególnie w pierwszej połowie XVII wieku, za czasów Trzech
Muszkieterów. Wskazywał na przejście od etykietalnej mody
hiszpańskiej, od krezy, krótkich włosów i kapelusza w formie
cylinderka, do swobodnego ubioru męskiego okresu wojny
trzydziestoletniej: do włosów luźnych spadających na ramiona,
leżącego luźno kołnierza i miękkiego, szerokiego, wywiniętego
w najbardziej fantastyczny sposób nakrycia głowy.

CARRICK - płaszcz męski noszony w I poł. XIX wieku, bez
wcięcia, z wielopiętrowymi, opadającymi jeden na drugi
kołnierzami. Podobny płaszcze uzywane były równieżprzez
kobiety. W późniejszych czasach noszony głównie przez
dorożkarzy.

CELPA - rodzaj kaftana modnego u kobiet za Augusta III.
Noszony był z kanaflami, czyli złotymi lub srebrnymi guzikami.

CENTO - wyraz pochodzenia greckiego, od "łatania", oznacza
odzież z różnych kawałków materiału, ułożonych przeważnie w
pola szachownicy. Strój arlekinów, czyniący sylwetkę człowieka
śmieszną.

19

CEPLIKI - warkoczyki spadające na ramiona, zwane tak w
Polsce za Augusta III, fragment stroju modnej wówczas
"kobiety-dziecka", nawiązywały wyraźnie do mody wiejskiej.

CĘTKI - niegdyś blaszki i gałeczki zawieszane u pasa, później
wzór na materiałach; niestosowny dla delikatnych rysów i
drobnej budowy.

CHILAT - honorowy kaftan, podarunek sułtana tureckiego dla
znakomitych osób.

CHITON - w stroju greckim to samo co późniejsza rzymska
tunika, czyli niedługa szata bez rękawów lub z krótkimi
rękawami. Chiton bywał zwykle płócienny, a jakkolwiek
noszono go na ciele nie był uważany jako bielizna, niepotrzebna
Grekom z powodu ciepłego klimatu i częstej kąpieli. Na chiton
w razie potrzeby zarzucano rodzaj płaszcza, zwanego himation.

CHLAMIDA - wierzchnia szata męska w starożytnej Grecji. Był
to prostokątny płat tkaniny spinany na prawym ramieniu pod
brodą na kształt peleryny. Od Aleksandra Wielkiego miał
obcięte naroża. Chlamida stanowiła lekki i krótki płaszcz,
stosowany też do jazdy konnej przez młodzież ateńską. Była
używana głównie jako strój wojskowy, podczas gdy dłuższy
himation pozostał strojem cywilnym.

CHŁOPKA - czyli pejzanka, to stanik i charakterystyczna
spódnica z grubej materii zwykle wzorzystej, suto zmarszczonej
w pasie i puszczonej szeroko w dół. Był to rodzaj chłopskiej
krynoliny.

CHOCHOŁ - czub na głowie, typowa niegdyś polska fryzura
szlachecka, noszona zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety.

20

CHODAKI - staropolskie drewniaki, czyli prymitywne obuwie z
kory lipowej albo najtańszej nie wyprawianej skóry.

CHWAST - frędzel z nici, włóczki lub jedwabiu, a niegdyś ze
złota lub srebra. Używano ich obficie w dawnym stroju polskim:
do delii i opończy, do czapki, do szpady, do liberii i do koni. Za
Zygmunta Augusta nosiły je kobiety przy sukniach. Bardzo
modne były frędzle w liberiach za Stanisława Augusta. W
drugiej połowie XIX wieku stały się popularną ozdobą mebli.

CIASNOCHA - spódnica wiejska nie przestronna i fałdzista,
lecz wąska z oszczędności.

CIŻMY, CIŻEMKI - półbuciki z niską cholewką, bardzo modne
za Zygmunta III.

CUL DE PARIS - znaczy dosłownie "paryski tył". W stroju
kobiecym była to poduszeczka albo małe rusztowanie ze stali,
umieszczone na wysokości bioder pod spódnicą z tyłu i
tworzące w ten sposób wysoki, wydatny, spiętrzony tył. Modny
był w wieku XVIII, tuż przed rewolucją francuską, a w XIX
wieku w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, a więc w
okresie pierwszej i drugiej turniury.

CULOTTE - krótkie spodnie zapinane nad kolanem.

CYLINDER - ten modny kapelusz XIX wieku, pojawił się w
nowej roli jako powszechne, oficjalne nakrycie głowy w trzeciej
ćwierci XVIII wieku w Anglii. Ale w nieco innych formach
istniał już długo przedtem w różnych krajach. Spotykamy go na
przykład na obrazach Van Eycka z około 1400 r. a potem u
lekarzy Rembrandta, a w Polsce cylinderka używał Zygmunt III,

21

a mniej świetne trzcinowe cylindry nosili powszechnie chłopi.
Taki bowiem najprostszy w kształcie kapelusz, z wysoką główką
i chroniącym od słońca rondem był używany przez ludzi
pracujących na roli. Dlatego zapewne w XVII i XVIII wieku,
gdy we Francji i na innych dworach modny był jedynie noszony
w ręce trójrożny wyzłocony kapelusz, cylinder przechował się w
ziemiańskiej Anglii i w jej koloniach, zwłaszcza zaś w surowej
Pensylwanii. Z nieznacznymi zmianami cylinder przetrwał
blisko sto lat. Początkowo był szorstki, z pilśni bobrowej, raczej
niski, szerszy u góry, z wyraźnie wygiętymi do góry brzegami.
W takiej formie pod nazwą słynnego boliwara, modny był we
wczesnych latach dwudziestych XIX wieku. Potem w
gotycyzującym romantyzmie był przeciwnie przesadnie wysoki
z maleńkim rondem. Dopiero w czwartym dziesiątku wieku,
miał jednolitą szerokość rury, zasługując w pełni na nazwę
"cylindra". Bywał czarny, szary czasem biały. Około roku 1850,
kiedy obok cylindra występować zaczęły meloniki, płaskie
kapelusze słomkowe, a nawet czapki, cylinder nosili już raczej
ludzie zamożni czy uczeni, w każdym razie związani z tradycją.
Był on wtedy gładki i przeważnie czarny. Coraz bardziej
usuwany z codziennego życia i coraz bardziej oficjalny,
przetrwał w tej formie widywany jedynie wśród dyplomatów, w
filmach, na pogrzebach i wytwornych weselach. W Polsce, na
ulicy, tylko u kominiarzy.

CZAMARA - suknia perska, a potem i polska, wierzchnia, długa
do ziemi, z rękawami. Dla ocieplenia podszywano ją futrem z
rysia, popielicy, a nawet skórką z zająca.

CZAMARKA - zdrobniały wyraz od czamary, a więc
wierzchnia suknia persko-polska, zapinana pod szyją. Miała
wiele ozdób szmuklerskich i obszyć sznurkami na piersiach i na
stanie. Ponieważ była w wielkiej modzie za Stanisława Augusta,

22

zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego, więc nie
wyobrażamy sobie ówczesnego patrioty inaczej jak w
konfederatce, z wąsami i czarnej czamarce. Węgrzy używali
czamarek jeszcze obficiej wyszywanych, zwanych u nas
węgierkami.

CZAPRAK - wyraz turecki oznaczający pokrycie z sukna,
bławatu lub futra, wkładane na siodło końskie do jazdy.
Ponieważ Polacy ubierali niegdyś swoje konie tak ładnie jak
siebie, więc piękny czaprak wyszywany złotem należał do
przedmiotów modnych.

CZECHCZERY - niegdyś obszerne, płócienne gatki, a za
czasów Królestwa Polskiego spodnie płócienne, białe używane
latem przez żołnierzy do mundurów.

CZECHŁO - czechlik, giezłko, w dawnej Polsce koszula,
najczęściej niewieścia.

CZECHMAN - kontusz tatarskiego kroju ze zwykłymi
rękawami - bez wylotów. Od tego samego wyrazu pochodzi
sukmana polska i ruska, czyli chłopski kontusz bez wylotów.

CZEPEK, CZEPIEC - okrycie głowy noszone w dawnej Polsce
przez mężatki. W XVIII wieku miejsce czepców zajęły bardziej
wykwintne kornety. W pierwszej połowie XIX wieku modne
były znowu czepki, ale już w formie kapelusza czy budki,
noszonej także przez dziewczęta.

CZÓŁKO - lub czółenko, ubiór przystrajający czoło i przód
głowy. Jako czapeczka lub opaska, ozdobiona wstążkami i
kwiatami, występuje do dzisiaj w wielu strojach ludowych.

23

CZUCHA, CZUHA, CZUJKA - przejęty od Tatarów płaszcz z
rękawami. U polskich górali czucha jest krótką narzutką zwaną
także guńką.

24

D

DALMATYKA - długa bluza Dalmatów, antyczny strój
wierzchni z długimi rękawami, wkładany przez głowę. Potem
ubiór wojskowy rzymski, następnie podobny do worka kostium
męski w XI i XII wieku. Dziś dalmatyka utrzymała się w
ubiorze duchownych.

DARAJ - nazwa pstrej materii tureckiej, wprowadzonej do
Polski za czasów Jana Sobieskiego.

DELIA - przejęta od Turków obszerna suknia wierzchnia z
szerokimi rękawami, zastępująca płaszcz lub burkę. Rycerstwo
polskie zarzucało na zbroję delię podbitą futrem, z długim i
szerokim kołnierzem. Delia była więc okryciem szlacheckim,
zwłaszcza, że podbicie musiało być z rysiów, albo innych
drogich zwierząt, a kołnierz im większy tym ozdobniejszy.

DESEŃ - z francuskiego dessein: "rysunek", w zakresie mody
najczęściej wzór haftu lub tkaniny. Deseń dla historii kostiumu
ma ogromne znaczenie, gdyż często pozwala odgadnąć z dużą
dokładnością czas powstania materii. Owoc granatu wskazuje na
włoski renesans, całujące się gołąbki na Ludwika XV, pszczoły
na okres Napoleona. W tkaninie europejskiej deseń czerpał
pomysły najczęściej z przyrody.

DESSOUS - francuski wyraz oznaczający spód, używany do
określania bielizny.

25

DĘTKA - ozdoba pusta w środku. Nazywano tak kiedyś
fałszywe perły, różnych zresztą kolorów. Potem tak określano
bransoletki złote, puste, wydmuchane w przeciwieństwie do
ciężkich, masywnych z litego złota.

DEMISALOPKA - półsalopka, czyli krótka narzucana sukienkę
za czasów Stanisława Augusta, sięgająca do bioder. Utrzymała
się do biedermeieru.

DOMINO - obszerny płaszcz jedwabny z kapturem, najczęściej
czarny, okrywający szczelnie całą postać. Noszony wraz z
aksamitną maską, też czarną, przez tajemnicze kobiety na balach
i przez jeszcze bardziej tajemniczych nieznajomych w starych
powieściach kryminalnych. W tym sensie nazwa występuje od
XVIII wieku. Zwłaszcza w Wenecji domino było
karnawałowym uniformem. Dominem nazywano także woalkę
na twarz.

DORMEZA - z francuskiego dormeuse, obfity, wybrzuszony
ludowy czepek kobiecy XVIII wieku, wiązany pod brodą,
najpierw tylko do sypialni, później noszony i do negliżyka.
Coraz powszechniejszy w ubiorze mieszczańskim, w końcu
przejęty został do modnego oficjalnego stroju drugiej połowy
XVIII wieku.

DRAGON - pasek w talii z tyłu, wszyty w boczne szwy stroju
wierzchniego.

DRAPERIA - tkanina miękka i wiotka, najczęściej wełna lub
jedwab, sfałdowana w naturalny sposób, stąd draperią
nazywamy także same fałdy, zwłaszcza przedstawione w rzeźbie
lub malarstwie. By ocenić znaczenie draperii w antycznej
modzie i w każdym kostiumie klasycyzującym, przypomnieć

26

trzeba, że strój grecki czy rzymski okrywał ciało, ale go nie
ukrywał, zgodnie z tym nie miał gotowych form i nie był
wkładany na ciało, lecz jedynie narzucany. Stąd pod układem
fałdów draperyjnej szaty widoczna była sylwetka. Dlatego dziś
jeszcze po układzie draperii nieznanego fragmentu antycznej
rzeźby odtworzyć możemy jej przedmiot i treść. Z ukadu szaty
dowiadujemy się do kogo ona należała. Draperia stosowana była
nie tylko w ubiorze. Epoki nawiązujące do antyku chętnie się
nią posługiwały także w przystrajaniu wnętrza. Zwłaszcza
baldachim nad łóżkiem, modny przez kilka stuleci, budowany
bywał draperyjnie jako kaskada spływającej z góry, luźno
upiętej materii. W Polsce neoklasycznej ozdabiano draperyjnie
całe pokoje; biały muślin spadał w saloniku od środka sufitu na
ściany, tworząc polski buduar, podobny do wnętrza namiotu.

DRELICH, CWELICH - z niemieckiego Zwillich, tkanina
lniana o specjalnej osnowie, zazwyczaj w pasy lub kostki,
używana na namioty, materace, kitle. Pojawiła się u nas za
panowania Zygmunta Augusta.

DROGIET, DROGIETA - materia półjedwabna, półbawełniana,
używana w XVI i XVII wieku.

DUCHNA - czapka nocna z puchu, także poduszeczka pod
głowę.

DYFTYK, DYWDYK - najkosztowniejsza materia turecka z
puchu kóz tybetańskich, robiona na osnowie jedwabnej.

DYMA, DYMKA - tkanina bawełniana, konopna lub lniana, o
splocie atłasowym, gładka, jednobarwna lub w pasy. W
pierwszym gatunku używana na ubrania i poszewki; tańsza - na
obicia sprzętów.

27

DŻEMPER - niegdyś luźny żakiecik marynarski, potem rodzaj
swetra kobiecego, dzianego, przeważnie wzorzystego,
wkładanego przez głowę.

DŻERSEJ - materia lekka, dziana fabrycznie z wełny, bawełny.
Także sweter dziany, zwykle w poprzeczne paski, z rękawami
ściśle przylegającymi do ciała.

DŻETY - ozdoba sukni, pośrednia między sztuczną biżuterią i
naszyciem. Są to sznureczki z koralików, zwykle czarnych,
przymocowanych do materiału, błyszczące i brzęczące na
sukniach elegantek z drugiej połowy XIX wieku. Dżety
stanowiły istotny element mody konfekcyjnej, przemysłowej,
zwłaszcza w jej początkach, gdy próbowała konkurować z
rzemiosłem artystycznym.

28

E

EDEN - rodzaj melonika, kapelusz męski, czarny lub szary,
filcowy, półsztywny, z wygiętą pośrodku główką, z
podniesionym wzdłuż boków rondem. Ulubione nakrycie głowy
bylego angielskiego premiera i ministra spraw zagranicznych
Edena.

EDREDON - puch z kaczki edredonowej, używany niegdyś do
watowania sukien.

EGRETKA, EGRETA - kitka do kapelusza czy czapki, pęk piór
prosto postawionych. Niegdyś ozdoba kasku i innych
wojennych nakryć głowy, przeszła z czasem do stroju kobiet. W
ubiorze męskim noszona była za czasów Henryka III, który
pożyczył ją wraz z malutkim beretem od renesansowych
elegantek.

ELKI - futra z łasicy noszone często w XIX wieku.

ETOLA - długi pas z szerszymi zakończeniami, zarzucany na
ramiona. Niegdyś najmodniejsze bywały skromne etole z
niebieskich lisów lub norek.

29

F

FACELOT, FACOLET - wyraz z włoskiego oznaczający
chustkę przeznaczoną do wszystkich celów, a więc także do
nosa. Faceloty zarzucane na głowę używane były już za
Zygmunta Augusta i sięgały aż do ziemi. Chustki przeznaczane
do nosa skrapiano olejkami.

FALANDYSZ - sukno holenderski lub angielskie, mięsiste,
grube, ciężkie. W czasach Jana Kazimierza ustąpiło miejsca
tkaninom lżejszym; zatrzymała je tylko uboższa szlachta, także
służba i domownicy.

FALUŃSKIE BRYLANTY - klejnoty szklane, niegdyś
wyrabiane w Szwecji, oprawiane w błyszczący stop cyny i
ołowiu.

FAŁSZ - gorsze sukno, czasem płótno, którym sztukowano
niewidoczny tył lub spód ubrania, kiedy zabrakło właściwego
materiału.

FAŁSZURA - długa suknia wierzchnia, używana w Polsce w
XVI wieku.

FAWORYTY - bokobrody

FELPA - tkanina jedwabna lub zmieszana z wełną, podobna do
aksamitu, używana w XIX wieku do pokrywania męskich
kapeluszy. Miała włos dłuższy niż aksamit, jedwabisty,

30

przygładzony w jedną stronę.

FERET - sprzączka w stroju kobiecym, oczywiście ozdobna. Do
alszbantów złotych używano sprzączek srebrnych i odwrotnie.

FEREZJA - z początku turecka suknia wierzchnia, długa,
nieprzepasana, z szerokimi rękawami, z wiszącym z tyłu
kołnierzem. Kobiety tureckie by uchronić się od niedyskretnego
wzroku obcych, wychodziły na ulice okryte takim ciemnym
płaszczykiem. Od dam tureckich przejęła ferezję polska szlachta
XVI i XVII wieku jako szeroki, nieprzepasany męski płaszcz,
zwykle kosztowny, czerwony, podbity lisami lub sobolami. Od
szlachty zwykłą koleją przeszła do służby dworskiej.

FERMOAR - damski klejnocik do sczepiania sznurów pereł lub
łańcuszków. W fermoarze można osadzić było na wierzchu
drogocenny kamień, a w środku pukiel włosów lub inną równie
drogocenną pamiątkę.

FISZBIN - pręt z masy rogowej lub z płyt znajdujących się w
paszczy wieloryba. W zakresie mody to elastyczna, a mocna
zarazem wkładka gorsetu, za pomocą której kobiety w XIX
wieku uzyskiwały wysoko podniesiony biust i wciętą talię.
Płytki takie, proste lub wygięte, ale zawsze plastyczne, były
także konieczne w kostiumie męskim w okresie mody "gęsich
brzuchów". Robiono je również z drzewa, z metalu, z kości
słoniowej.

FISZMENTY - tak nazywały się za czasów króla Sobieskiego
płaszczyki kobiece.

FLANELA - miękka włochata tkanina wełniana lub bawełniana,
strzyżona z obu stron, używana na odież bezpośredni dotykającą

31

ciała i w stroju sportowym. Ponieważ dobrze zabezpiecza od
chłodu, ale nie jest zbyt wytworna, była kiedyś w pogardzie u
ludzi wykwintnych. Dopiero Anglicy w ubiorach nad morzem w
XVIII i z początkiem XIX wieku oraz praktyczni Niemcy
drugiej połowy XIX wieku uczynili ją popularną.

FLORA - materia, zapewne kwiecista, za stroje okazałe, balowe,
teatralne.

FLORANS - materia jedwabna o pięknym połysku, kwiecista,
stąd nazwa; wynaleziona i modna pod koniec XVIII wieku.

FLORENTYŃSKI KAPELUSZ - kapelusz słomkowy z bardzo
szerokim, zagiętym rondem, z niską główką, najbardziej modny
w pierwszej połowie XIX wieku. Nazwa kapelusza pochodzi
prawdopodobnie od słomki z ryżu, uprawianego w okolicach
Florencji.

FOLOWANIE - czyli pilśnienie, zagęszczanie surowej wełny
przez gniecienie, ściskanie, uderzanie. W ten sposób uzyskuje
się rodzaj materiału na pantofle, spodnie góralskie, kapelusze.

FONTAŻ - wstążka zawiązana w sutą kokardę. Nazwa i zwyczaj
używania tej ozdoby pochodzą rzekomo od pani de Fontanges,
kochanki Ludwika XIV, która swoje wysokie fryzury upinała
wstążkami i koronkami.

FARBOTY - tak nazywano w dawnej Polsce koronki.

FORGA - kita, pióropusz noszony w dawnej Polsce do
kapelusza przez kobiety, do szyszaka przez rycerzy, i do grzywy
przez konie. Piękne damy miały w swych zawojach pióra
strusia, a rumaki - orle.

32

FRĘDZLE - obramowanie tkaniny nitkami opadającymi w dół.
W Polsce tworzyły zakończenie pasów. Poza tym modne były
wtedy, gdy podkreślić chciano bogactwo i wystawność stroju,
dlatego też frędzle jako wykończenie tapicerki stosowano w
baroku, a potem w drugiej połowie XIX wieku.

FURIATKA - strój niewieści lekki, krótki i podpięty. Modny w
Polsce w końcu XVI wieku, dotrwał do czasów Sobieskiego.

33

G

GABARDYNA - tkanina wełniana, prawie nieprzemakalna,
używana na płaszcze damskie i męskie.

GALON - taśma przeważnie złota lub srebrna, dość szeroka do
obszywania męskich i kobiecych strojów. W XVII i XVIII
wieku konieczna część modnego dworskiego ubioru, przeszła
później do dworzan, a później do liberii. Obszywano galonami
nie tylko kołnierze i rękawy, ale też kapelusze. W armi galony
były oznaką stopni w hierarchi wojskowej.

GARIBALDIEGO KAPELUSZ - cylinderek stożkowaty z
piórem i rondem dziarsko podgiętym.

GAZA - lekka tkanina bawełniana lub jedwabna, tkana w
specjalny sposób. Delikatna i przeźroczysta, stosowana na
woalki, szaliki, dyskretne chusty na ramiona.

GEMMA - mała, wklęsła płaskorzeźba w szlachetnym
kamieniu, oprawiona i noszona jako biżuteria.

GETRY - okrycie zasłaniające górną cześć trzewika.

GIBUS - kapelusz nazwany tak od nazwiska fabrykanta
francuskiego, słynnego za II cesarstwa. Wynalazł on cylinder
składany na sprężynce, rozciągający się na całą długość przy
jednym mało widocznym ruchu palca. Złożony na płasko gibus
noszono pod pachą. Był modny do stroju wieczorowego.

34

GIPIURA - koronka z nici jedwabnych lub lnianych, modna w
drugiej połowie XIX wieku.

GODET - klin materiału wstawiony w rozcięcie spódnicy u dołu
dla jej poszerzenia, wygody i ozdoby.

GOFROWANIE - dawniej wytłaczanie na powierzchni tkaniny
wzorów o liniach regularnych, wyrytych na powierzchni
wałków wytłaczarki. Wyraz używany obecnie przeważnie w
znaczeniu plisowania.

GOLILLA - kołnierz talerzowaty, gładki, sztywny, lniany,
horyzontalnie umieszczony nad małym stojącym kołnierzykiem
kaftana, charakterystyczny dla mody hiszpańskiej początku
XVII wieku. Początkowo była to sztywna podkładka pod krezę,
którą podtrzymywała. Pozostawiona po odrzuceniu krezy jako
"samodzielna" ozdoba szyi. W sylwecie mężczyzny kołnierz
taki odcinał głowę od reszty tułowia i był bardzo
charakterystyczny dla manierystycznej, etykietalnej i teatralnej
mody. Noszono go po krezie, a przed kołnierzem koronkowym.
W Hiszpanii chodził w takim kołnierzu król Filip IV. Modny
szczególnie od roku 1605 do 1630.

GRECZYNKA - piękna sukienka noszona za Stanisława
Augusta. Robiona była z drogiej materii tureckiej, granatowego
lub purpurowego koloru. Zgrabnie obejmowała stan, nie miała
rękawów, z przodu krótka po kolana, z tyłu ze świetnym
ozdobnym trenem. Wkładana na białą suknię atłasową,
przysypaną blaszkami złotymi lub srebrnymi, noszona wraz z
bogatym zwojem tureckim albo greckim przybranym kitą czy
też pękiem piór, pokazywała świetnie urodę przystojnej,
zgrabnie zbudowanej, podobnej do greckiej rzeźby elegantki.

35

GUIMPE - rodzaj woalu z płótna lub muślinu,
charakterystyczny dla stroju kobiet XIII i XIV wieku. Zasłaniał
szyję, policzki, czasem nawet i brodę. W Polsce jeszcze królowa
Bona nosiła w późniejszym wieku taki stroik. Potem zachował
się w ubiorze zakonnic, wdów i innych dam prowadzących
poważne życie.

GUNIA - okrycie wierzchnie z wełny, białego lub brunatnego
koloru, zwykle przed kolana, używane przez naszych górali.
Nosi się je wkładane na ręce lub zarzucone i spięte.

36

H

HABA - grube, białe sukno, pochodzące z Turcji. Robiono z
niego siermięgi i opończe.

HAFTKA - rodzaj spinki służącej do połączenia dwu części
kostiumu w sposób luźny i łatwy do odpięcia. Używana też dla
uzyskania gładkiej powierzchni, bez zmarszczek. Składa się z
uszka, czyli kobyłki, oraz haczyka, czyli konika, i podobnie jak
guzik była niegdyś przedmiotem ozdobnym, biżuterią. Haftka
spinała obuwie lub zamiast agrafy zdobiła damskie kapelusze.
Potem stała się rzeczą użytkową i tanią, ukrytym szczegółem
garderoby. Tak mosiężne haftki niewidoczne pod spodem
łączyły poły żupana aż do pasa, a kontusza w części górnej.

HAIK - sztuka lekkiej materii wełnianej, charakterystyczny strój
arabski. Mężczyźni drapują biały haik na głowie i przytrzymują
go ciemnym sznurkiem wełny lub niezbyt sztywną obręczą.
Kobiety wychodząc z domu okrywają twarz czarnym haikiem
pokazując jedynie oczy.

HAŁAJ - materia jedwabna lub półjedwabna, ze szlakami lub
bez, używana w XVIII wieku na suknie i żupany.

HARAS - lekka, szorstka materia wełniana. Chodzili w niej
zakonnicy i zakonnice. Także wielki mistrz Krzyżaków chodził
w białym harasowym ubiorze.

HAWELOK - płaszcz bez rękawów, z półdługim spadającym na

37

barki kołnierzem. Noszony w drugiej połowie XIX wieku.

HAZUKA - polska szata pochodzenia tureckiego; przedostała
się do nas za pośrednictwem Węgier. Długa do kostek, obcisła
na piersiach i wcięta w pasie. Szczególnie piękna była hazuka
jeździecka z wzorzystym leżącym kołnierzem, rozłożona
szeroko na końskim grzbiecie.

HIMATION - oznaczał u starożytnych Greków, rodzaj okrycia
przeznaczonego na ulicę. Był to prostokątny kawał materii, o
przybliżonych wymiarach dwa na trzy metry, często wzorzysty,
narzucony na ciało i udrapowany, bez żadnego szycia czy
przewiązywania. Noszono go na chitonie albo, jeżeli było
ciepło, i bez niego. Za czasów Alcybiadesa, gdy zaczęto w
Grecji stosować purpurę, modne były himationy tego koloru.

HULETKA - laska pasterska, nieodzowny element wiejsko-
sielankowej mody za Stanisława Augusta.

HUNCFOTY - tak nazywano w Polsce za Stanisława Augusta i
później kawałki skóry przy butach na piętach do podparcia
ostróg.

38

I

IGŁA - niegdyś sporządzana z ości rybich i kolców drzewnych,
decydująca jest dla historii mody o tyle, że posługiwanie się igłą
to oznaka odzieży szytej, wkładanej na ciało, do niego
dopasowanej.

IMITACJA - w zakresie mody to tańsze naśladownictwo.

INDERAK - to spódnica kobieca, wkładana na suknię. Niemniej
inderaki bywały wspaniałe. Za czasów Jana Kazimierza
elegantki polskie nosiły adamaszkowe czerwone, podszyte
popielicami, ze złotymi pasamonami.

INGERINA - ubiór szwedzki, nazwany tak od prowincji
Ingermanlandii, w modzie w Polsce za Władysława IV i Jana
Kazimierza. Jest przykładem stroju zdobycznego, jak tureckie
wąsy Jana Sobieskiego albo węgierskie parzenice naszych
zbójników, a dziś spokojnych górali.

39

J

JADWISZKA - miała w modzie dwa znaczenia. Była to albo
poduszeczka używana przez szyjące panie do zatykania igieł i
szpilek, albo krótka suknia w rodzaju kontusika, bardzo modna
za Stanisława Augusta.

JAŁOWATY KOLOR - to kolor żółtawy, od jałowca. Był za
czasów Zygmunta III powszechną barwą kontuszy.

JAMURLACH - nazwa turecka gęstej tkaniny używanej na
opończe od deszczu.

JARMUŁKA - czapeczka sukienna lub aksamitna, miękka,
bardzo obcisła, okrywająca tylko szczyt głowy, używana w
Polsce od XVI wieku, przez księży, doktorów i ludzi starszych.
Czasem kładziono ich kilka i przyszywano do nich zioła jako
lekarstwo na bóle. Najdłużej przetrwała jako część stroju
Żydów, wkładana pod czapkę lub kapelusz.

JEDWAB - tkanina uzyskiwana z oprzędu gąsienicy
jedwabnika. Jedwab miał okres wielkiego powodzenia w
gotyku, po krucjatach, i księżniczki ówczesne sypiały podobno
w jedwabnych koszulach. Gdy w odrodzeniu reprezentacyjny
dla mody stał się mężczyzna, jedwab ustąpił trochę, aż do
ponownego objęcia władzy nad kostiumem przez kobiety, to
znaczy do XVIII wieku. To stulecie wykwintu i
zniewieściałości, a do tego jeszcze wpływu Chin, było nie bez
powodu okresem królowania jedwabiu. Za wielkiej rewolucji

40

wydało mu walkę angielskie sukno, z którym francuski jedwab
musiał się podzielić znaczeniem.

JEDWABNICA - bławat, materia jedwabna, pod tą nazwą była
bardzo modna w Polsce w XVI stuleciu. Używana przez kobiety
na zasłony twarzy przed słońcem i wiatrem, oraz na szaty.

JOŁOM - czapka ukraińska Kozaków z baraniego futra, zwykle
czarnego, z wierzchem obwisłym, niegdyś u Kozaków
nadwornych - pąsowym, ozdobiona frędzlem włóczkowym albo
srebrnym.

JUPKA - dawny polski ubiór kobiecy. W połowie XVIII wieku
strojem domowym były spódniczki i zgrabne staniki, nieco
przedłużone za stan, zwane właśnie jupeczkami. Na konieczną
wtedy sznurówkę kładziono taki stanik wcięty w pasie, z materii
takiej samej jak spódnica, zapinany z przodu na guziczki, z tyłu
fałdzisty. Jupkę uzupełniano chustką muślinową pod szyję. Była
ona z jedwabiu, złotem i srebrem haftowana w kwiaty,
różnokolorowa, a końce jej, na krzyż na przedzie złożone,
osłaniały pierś, pozwalając dojrzeć przez materię cienką i
przeźroczystą dekolt i szyję. Taki stanik z niedługimi rękawami,
a zwłaszcza chusteczką na piersiach, jest stałym elementem
stroju wiejskiego.

41

K

KABAT - z perskiego kaba, krótki kaftan, strój otwarty zupełnie
z przodu, z tyłu sznurowany, nieco podobny do munduru,
ponieważ miewał mankiety innej barwy. Noszony przez kobiety
i mężczyzn. Kabaty niemieckie modne za panowania Zygmunta
III i Władysława IV, bywały ze złotogłowiu, haftowane. W
XVIII wieku kabat damski był dłuższy, sznurowany z tyłu i bez
fałdu. Potem kabat był ubraniem raczej dla dzieci, jako kabacik.

KALCEDUS - obuwie rzymskie, zrobione z jednego kawałka
skóry tworzącego zarazem podeszwę i cholewkę.

KALETA - mały woreczek skórzany, noszony przy pasie lub w
kieszeni. Znany w modzie kobiecej pod rozmaitymi nazwami,
zawieszany bywał na pasku w okresach obcisłych sukienek.

KALIGA - obuwie wojowników rzymskich, przywiezione z
Galii. Podobne do naszych sandałów, było po prostu podeszwą
przytwierdzoną do stopy rzemieniem. Zdobiono je brązowymi
gwoździami, czasem złotymi.

KAŁAMAJKA - jedwabny materiał w piękne kolorowe pasy,
noszony w prążkowanej "tygrysowatej" modzie za Stanisława
Augusta. Używana była na ranne suknie i szlafroki, które
bywały w pasy jak teraz piżamy. Później przeszła na spódnice
chłopek i mieszczek.

KAMBRA - wyraz oznaczający według starych słowników

42

rąbek, tylko bardziej przeźroczysty.

KAMCHA - materiał jedwabny chiński lub turecki, a także
suknia z niego zrobiona. Był to rodzaj adamaszku w wielkie
bukiety kwiatów. Władysław Jagiełło kazał wojewodzie
wołoskiemu, by składał mu jako coroczną daninę sto sztuk
kamchy.

KAMLOT - materia tkana z runa wielbłąda. Tkanina ta była
znana w Polsce od dawna, gdyż już poseł króla cypryjskiego w
roku 1429 wręczył Jagielle kilka sztuk kamlotu jako praktyczny
podarunek. Potem fałszowano ją włosami kozy angorskiej albo
po prostu zwykłą wełną i wtedy stała się modna w Polsce,
szczególnie za Stanisława Augusta, na letnie żupany i kontusze,
a także na niewieście stroje.

KAMPANA - siateczka srebrna lub złota, wzorzysta do stroju.
Jak wskazuje nazwa, pochodzenia zapewne włoskiego, modna w
okresie renesansu.

KAMPAZEL - czworograniasty sznurek węgierski, którym
wyszywano czamarki i kapoty dawnego kroju. Powszechnie w
użyciu za czasów Stanisława Augusta.

KAMZUCIK - szeroki, wykładany kołnierz damski z batystu
lub muślinu, zapinany na plecach, okrywający piersi i tył, ale
raczej ramiona, i tak długi, że poły przechodziły pod paskiem.
Był to więc rodzaj pelerynki, obrzeżonej krezą lub płaską
koronką.

KANAK - naszyjnik, często bardzo kosztowny. Konieczne do
niego były manele na ręce, a do uszu kolczyki, czyli nausznice.

43

KANAWAC - płótno lniane lub konopne do usztywnienia
odzieży. Wyraz ten oznaczał również materiał jedwabny czasem
bawełniany w prążki.

KANDYBURA - perkal w wielkie kwiaty, modny w ostatnich
latach panowania Stanisława Augusta. Używany początkowo na
sukienki, później na meble i firanki.

KANWA - rzadka i przejrzysta tkanina bawełniana, podobna do
płótna, służąca za tło do haftu. Splot jej jest tak od siebie
oddalony, że łatwo można przeprowadzić przezeń igłę z nitką
użytą do wyszywania. Haftuje się więc na kanwie włóczką, czyli
nićmi wełnianymi lub jedwabiem.

KAPIK - strój kobiecy na głowę za czasów Augusta II, podobny
do kaptura, ale mniej osłaniający głowę.

KAPOTA - obszerny, wygodny surdut, zwłaszcza XIX wieczny.
Także wierzchnie okrycie, podobne do dzisiejszego płaszcza,
szczególnie do podróży.

KAPUZA - czapka najczęściej futrzana, z lisa lub łapek
baranich, głęboka, spuszczana na kark, a nawet zasłaniająca
twarz. Zwykle z czterema klapami wiązanymi na czubku głowy,
opuszczanymi w mrozy. Kapuzą nazywano również kaptur na
głowę, stąd nazwa "kapucyna" zakonnika noszącego takie
przybranie głowy.

KARAKO - gładki żakiecik, poprzednik górnej części obecnego
kostiumu. Wyglądał jak stanik z rękawami i fałdzistym
ogonkiem, marszczonym, noszony był do sztywnej spódniczki.
Z początkiem XVIII stulecia biały karako był ubiorem
mieszczanek, a przejęty został do stroju wykwintnego najpierw

44

w ubiorze do konnej jazdy i do polowania. Potem, w latach
osiemdziesiątych stawał się coraz modniejszy i w zakresie
kobiecego ubioru konkurował z angielskim fraczkiem. Za Marii
Antoniny otrzymał wycięte i przedłużone poły, wyłogi, podobne
jak u fraka klapy kołnierza, a nawet takie same guziki. W Polsce
modny był od czasów stanisławowskich do Księstwa
Warszawskiego. Karako był prototypem damskiego kostiumu
jako dwuczęściowego swobodnego stroju, podobnego do ubioru
męskiego.

KARAKUŁY - czarne futro ze specjalnych rosyjskich owiec,
bardzo drogie i stosowne dla pań w dojrzałym wieku.

KARKAS - żeberka druciane, na których w dawnej Polsce szyto
damski kornet.

KARMANIOLA - wierzchni kaftan z długimi rękawami, z
połami prostymi. Ma kołnierz wyłożony, kieszenie i dwa rzędy
dużych guzików z metalu lub z kości. Przeniesiona do Francji
przez piemonckich robotników, noszona później przez lud
marsylski, przyjęta została jako demonstracyjny strój wielkiej
rewolucji. Karmaniola była noszona ze spodnią kamizelką,
zwykle czerwoną i z pantoflami w paski o barwach narodowych.

KARWAT - krótka sukmana, bez połów na wzór odzieży
Kroatów.

KASTOROWY KAPELUSZ - czyli bobrowy, okrycie głowy
zrobione z ciemnej pilśni bobra, najczęściej w formie cylindra.
Modny od schyłku XVIII wieku, z początku także dla kobiet.
Wtedy te kapelusze były włochate i niekoniecznie czarne, więc
można było poznać bobrowe pochodzenie.

45

KASZMIR - kraina w północnych Indiach, słynie z hodowli
cienkowłosych kóz, z których wełny wyrabia się najdroższe na
świecie kaszmirskie szale. Były one tkane ręcznie wełną
wielobarwną we wzory palm. We Francji wyprawa Bonapartego
do Egiptu spowodowała modę szarf i kaszmirowych szalów, już
nie tak dobrych, ale jeszcze ogromnie drogich. Wnet oczywiście
powstała tu fabryka produkująca kaszmir lżejszy, tańszy, o
bardziej regularnych wzorach.

KATANKA - krótki ubiór do bioder, jak góralska gunia,
zarówno kobiecy jak i męski. Dawni polscy żołnierze chętnie
wkładali do jazdy konnej takie katanki z odwijanymi z przodu
połami.

KAZAKINA - ubiór kobiecy, obcisły kaftan bez rękawów, letni
lub zimowy. Te ostatnie podszywano gronostajami lub
popielicami. Pod kazakinkę Polki wkładały opięte gorseciki z
wąskimi rękawami, na wierzch zaś kazakinek kładły kontusiki.
Wyraz i sam strój pochodzą podobno od Kozaczek ukraińskich.

KAŹMIREK - materiał wełniany, bardzo powszechny od
czasów Stanisława Augusta do okresu powstania listopadowego.
Służył na ubiory kobiet i mężczyzn. Zwłaszcza spodnie
elegantów były w pierwszej połowie XIX wieku zawsze
kaźmirowe. Nazwa wbrew pozorom nie wywodzi się z Polski
lecz z Anglii, od słowa cassimir, wskazującego na świetny
materiał opatentowany w roku 1766.

KHAKI - kolor brązowo-żółtawy, mało widoczny na tle
przyrody. Zastąpił on w mundurze wojskowym nierozsądne
barwy niebieskie i czerwone, które panowały powszechnie od
Ludwika XIV, do pierwszej wojny światowej.

46

KIECZA - wyraz pochodzenia tureckiego, który z czasem łączy
się z kiecką. Najpierw oznaczał grubą tkaninę filcową, na
kołdry, czapki, dywaniki. Stąd kiecza to był koc, dera, gunia,
grubo tkany płaszcz zarzucany na zbroję. Ale bywały również
kiecze podszyte sobolami.

KIECKA - znowu wyraz, który jak to bywa w modzie - zmieniał
swoje znaczenia. W XVI wieku oznaczał płócienną suknię
kobiecą niezbyt elegancką, dziś używany w żartobliwym sensie
określa gorszą, ale lubianą sukienkę.

KIEREJA - strój zdobyczny, przywożony najpierw z wojen z
Turkami. Była to kapota, rodzaj długiego kaftana, podszytego
futrem, mniej uroczysta od delii zarzucanej w razie zimna na
ramiona.

KIMONO - strój pochodzenia japońskiego, zwykle barwny,
bardzo luźny, przewiązany szarfą o szerokich niewszywanych
rękawach.

KINET - gatunek kamlotu używanego na żupany i suknie
kobiece.

KIR - początkowo sukno śląskie w średnim gatunku, szare lub
czarne. Nazwane tak podobno z tureckiego kara: "czarny" jak
słynny Kara Mustafa. Takim czarnym suknem wybijano w
czasie żałoby kościoły i stroiło się w nie konie ciągnące
karawan.

KITAJ - od rosyjskiej nazwy Chin, chińskie, a później wszelkie
płótno bawełniane, cienkie, glansowane; także nankin nazywano
czasem kitajem.

47

KITEL - płócienna, wierzchnia suknia ochronna, wkładana dla
oszczędzenia lepszej odzieży. W dawnej Polsce szlachta
używała kitli jako domowego, letniego ubioru, zwłaszcza w
upał.

KIWIOR - wysoka i szeroka czapa tatarska. Zwano tak również
i zawoje tureckie.

KLAMRA - spięcie pasa lub paska. W dawnej Polsce szlachta
używała do pasów ze skóry łosiej lub bawolej klamer z herbami
rodzinnymi lub państwowymi. Kobiety używały klamerek
kosztownych; złotych, z brylantami i perłami. W końcu XVIII
wieku, w neoklasycyzmie, modne stały się klamry stalowe,
emaliowane lub z kameami.

KLIN - dosztukowany fragment ubioru w kształcie zbliżonym
do trójkąta.

KLIPSY - ozdoba zapinana przy pomocy sprężyście działającej
klapki, spinająca często dekolt lub fałdy sukni.

KŁOBUK - kapelusz z czarnej krepy, u góry szerszy, bez ronda,
używany przez duchownych kościoła wschodniego.

KNAFEL - dawna nazwa guzika przy sukni. Bywały rogowe,
jedwabne, srebrne, złote.

KNAFLAS - w dawnej polszczyźnie obcas przy trzewiku
mężczyzny lub kobiety.

KOC - grube sukno, po obu stronach kosmate, zastępujące
niegdyś kobierzec czy dywan. Rycerze polscy osłaniając się
przed śniegiem i deszczem zarzucali na głowy i ramiona. A w

48

XIX wieku, zapewne pod wpływem praktycznej Anglii, modne
stało się podróżowanie z grubym kraciastym kocem, czyli
pledem.

KOLCZUGA - długa, sięgająca prawie do kolan zbrojna
koszula, zrobiona z metalowych kółek. Dla mody ważna, gdyż
wykluczała noszenie brody. Charakterystyczna dla XIII wieku,
ustąpiła później wieloczęściowemu uzbrojeniu z płyt, bardziej
wygodnemu i umożliwiającemu swobodny ruch. Po kolczudze
nastąpił więc pancerz, którego ostatnim wspomnieniem był
ryngraf.

KOLET - kamizelka skórzana sięgająca nad kolana, do konnej
jazdy, w Polsce najczęściej z łosiej skóry, modna była w okresie
wojen szwedzkich.

KOLORETKA - strojny kołnierzyk z koronki, z delikatnego
płótna, z haftu, rodzaj kryzy.

KOMINIARKA - zimowa czapka wełniana, z workowatym
przedłużeniem na szyję i z niedużym wycięciem na oczy, usta,
nos. Stanowi dosłowne powtórzenie w miękkim materiale
odpowiedniej części zbroi.

KONSYDERATKA - kieszeń przy sukni kobiecej. Noszona ją
zwykle pod spódnicami, na które wkładano suknie, a rozporek z
boku dawał do niej łatwy dostęp. Za czasów Stanisława Augusta
przywiązywano ją na sznurówkach.

KONTRAFAŁD - założenie materiału w rurkę, mocno
sprasowane u góry lub na całej długości. Stosowany najczęściej
w spódnicy.

49

KONTUSIK - wierzchni polski narodowy strój kobiecy, w kroju
podobny do kontusza. Z początku bardzo długi, sięgający
niemal do kostek, później coraz krótszy, wreszcie ledwo do
kolan. Podbity futrem służył za okrycie zimowe; bogatsze panie
miały pod spodem sobole, kuny, popielice, uboższe - lisy albo
wiewiórki. Do takich kontusików wkładały na głowę rogatywki
z piórkami.

KOPIENIAK - polska szata pochodzenia turecko-węgierskiego.
Było to okrycie bez rękawów, jakby przedłużony serdak góralski
z obszyciem u wylotu ramion. Służyło jako ochrona od deszczu
i słoty. Kopielniak był ulubionym strojem Stefana Batorego na
łowach i w czasie wypraw wojennych. Podobno właśnie Batory
rozpowszechnił ten ubiór w Polsce.

KORDYBAN - specjalnie wyprawiona kozia skóra używana do
przedmiotów ozdobnych. Za Zygmunta III, hiszpańsko-
jezuickiego króla, elegantki polskie nosiły trzewiki z kordybanu.
Także kordyban tłoczony złotem, był używany do wykładania
ścian barokowych komnat, jak na Wawelu. Obijano nim też
fotele.

KORKI - podwyższenie pięty schowane w trzewiku, albo
występujące na zewnątrz, a więc podobne do koturnów. Korki
przy trzewikach niewieścich były często stosowane od końca
XVII wieku do końca XVIII wieku, kiedy szerokie suknie
przejęte powszechnie z Zachodu zmuszały do sztucznego
podwyższenia figury. W XIX stuleciu rolę korków przejęły
obcasy ze skóry.

KORT - tkanina wełniana o splocie najczęściej skośnym,
używana głównie na męskie ubrania.

50

KOŻUCH - odzież zimowa, zrobiona z samych futer. W Polsce,
o klimacie chłodnym, a obfitej zwierzynie, kożuch był ubraniem
najbardziej pospolitym i szyto go dla wszystkich, dla
najbiedniejszego chłopa i dla króla. Władysław Jagiełło jako
ubioru powszedniego używał baraniego kożucha. W wojsku
kościuszkowskim kożuchy były krótkie, dlatego cenę ich
zakupu obniżono z 20 złotych na 14. Kożuchy długie były
potrzebne tylko dla wart. W Polsce dawnej kożuch był długo
uznanym podarunkiem wyrażającym cześć.

KRAJKA - brzeg sztuki sukna, utkany z wełny odmiennej
barwy niż sama tkanina. Potem wszelki pasek materii,
zwłaszcza bardzo kolorowy.

KREPA - szorstka tkanina bawełniana, wełniana lub jedwabna,
podobna do gazy. Czarna gofrowana stanowiła oznakę żałoby.
Biała była najlepszym materiałem na sukienkę balową dla
młodej panienki.

KRETON - tkanina z konopi i lnu, biorąca swą nazwę od
miasteczka Creton w Normandii.

KROAZA - tkanina jedwabna lub bawełniana, ukośnie
prążkowana, od francuskiego słowa "krzyż". Bardzo modna za
Stanisława Augusta, kiedy paski i prążki były za przykładem
Francji chętnie noszone.

KRYNOLINA - tak nazywamy potocznie, choć niesłusznie,
każdą suknię bardzo poszerzającą biodra. "Krynoliny" zjawiły
się w europejskim kostiumie trzy razy: pierwszy raz w drugiej
połowie XVI wieku i w pierwszych latach XVII wieku jako
vertugadin, drugi raz w XVIII wieku jako rogówka, trzeci raz w
XIX wieku jako krynolina właściwa, wtedy dopiero pod tą

51

nazwą. Pierwsza "krynolina" powstała w Hiszpanii jako jedna z
form hiszpańskiego dworskiego kostiumu. Była ona noszona na
gorsecie, sztywna, bez fałdów i dokładnie odpowiadała ustalonej
konstrukcyjnej formie. Suknia ta była obszerna, sztywna i
niewygodna tak, że trudno było znaleźć dla niej fotel. Damy
dworu i dziewczynki najchętniej siadywały w niej na podłodze.
Przeszła ona do innych krajów razem z kostiumem hiszpańskim,
ale w formie mniej ceremonialnej, i przetrwała do schyłku
manieryzmu, do około 1620 roku. Potem, mniej więcej w
okresie 1615 - 1715, spódnice były swobodniejsze, sfałdowane
bez fiszbinów. Dopiero z początkiem XVIII wieku modna stała
się sztywna rogówka, suknia charakterystyczna dla rokoka,
spłaszczona z przodu i z tyłu, ale z boków tak szeroka, że można
było na niej położyć łokcie. W XIX wieku pojawiła się
krynolina właściwa, wywodząca swą nazwę od francuskiego
słowa "włosie", noszona od lat czterdziestych i sześćdziesiątych.
Przeszła ona w tym okresie różnorodne koleje, a powstała w ten
sposób: obfita suknia biedermeierowska, rozszerzająca się coraz
bardziej na kształt dzwonu, wymagała dużej ilości spódniczek
czy halek, które by ją podtrzymywały. Było ich nieraz
kilkanaście. Pod koniec panowania króla Ludwika Filipa
zastępowano je więc coraz częściej jedną halką, usztywnioną u
dołu obręczami z fiszbinu. A gdy ktoś wpadł na pomysł
usztywnienia całej spódnicy wkładkami z włosia, powstała
krynolina. Było to w roku 1842. W kilkanaście lat później
wprowadzono inne zmiany, zgodne z nową techniką. Zamiast
włosia dano szkielet ze stali, oczywiście bardzo lekki, i na takiej
klateczce upinano spódnicę. Wreszcie wszywano stalowe
obrączki bezpośrednio do samej sukni. Najszersze rozmiary
osiągnęła krynolina z roku 1859, potem zrezygnowała z
wielkości na rzecz turniury, mającej poduszeczkę z włosia albo
stalowe podpórki tylko z tyłu.

52

KUBRAK - skromny kontusz bez wylotów, noszony raczej
przez służbę, szczególnie za Augusta III.

KUCZBAJA - materia kosmata, wełniana. Z grubszej i
kolorowej kuczbaji szyto kapoty dla uboższej szlachty i
mieszczan, z cieńszej robiono podszewki do płaszczów. Za
czasów Jana Sobieskiego czerwona kuczbaja była bardzo
modna.

53

L

LAMBERKIN - w XIV i XV wieku woalka spadająca z
szyszaka na ramiona; potem górna część firanki, zawieszona
oddzielnie.

LAMPASY - paski kolorowego sukna naszyte na bocznych
szwach spodni wojskowych lub innych - odświętnych.

LANSOWANIE - dekoracja tkaniny jedwabnej wykonana
dodatkowymi watkami lub osnowami, wprowadzanymi na całej
szerokości lub długości tkaniny. Wątki i osnowy dekoracyjne
widoczne są po lewej stronie tkaniny, poza obrebem wzoru.

LISIURKA - w narodowym polskim ubiorze miała dwa
znaczenia: była to czapka zimowa z lisa, której końce,
podwiązane u góry, w czasie mrozu i słoty spuszczano dla
osłony całej głowy - i suknia podbita lisami, ciepła i wygodna,
bo lekka, używana na polowaniach i podróży.

LNIANKA - żupan płócienny lniany noszony w Polsce przez
lud i uboższą szlachtę.

LODEN - tkanina wełniana podobna do sukna, z długim
włosem, ciepła i nie przepuszczająca wody.

LUNDYSZ - lub sukno luńskie, pospolite sukno sprowadzane z
Holandii.

54

Ł

ŁABĘDZIK - puch łabędzi przyszyty na irchę, na drewnianej
osadce z rączką. Gładzono nim lekko fryzurę lub ścierano puder
z twarzy, gdy panowała moda pudrowania włosów i peruk.

55

M

MAGIERKA - węgierska czapka, ulubiona w XVI wieku.

MANTYLA - hiszpański strój na głowę i ramiona. Jest to szal z
jedwabiu i koronek, przetykany złotem lub srebrem, zwykle
długi, skrzyżowany pod brodą. Noszony chętnie w okresie
bardzo szerokich sukien. Razem z kwiatem w czarnych włosach,
tradycyjny strój hiszpanki. W XIX wieku mantyle z czarnej
koronki upinano na wysokim grzebieniu zatkniętym w szynion.

MEDALION - mała, płaska skrytka, zwykle w formie owalnej;
zawieszona na łańcuszku na szyi przechowywała w zamknięciu
złotym lub srebrnym czyjeś włosy lub fotografię. Modna
zwłaszcza w romantyzmie.

MEREŻKA - ażurowa ozdoba bielizny lub bluzek, powstała
przez wyciągnięcie z tkaniny nitek osnowy lub wątku i przez
różnorodne wiązanie nitek pozostałych.

MERYNOSY - owieczki o cienkim, miękkim, długim runie,
sprowadzane z Berberii do Hiszpanii w XIV wieku. Potem
przeszły do innych krajów, także do Polski. Tkanina z ich runa
zwana w Polsce merynosem; podobny do niej bywa tybet.

MESZTY - pantofle tureckie, bardzo lekkie, przeważnie z
safianu.

MITENKA - rękawiczka zwykle z siatki jedwabnej lub

56

wełnianej, sięgająca często aż do łokcia, ale za to u dołu tylko
do połowy dłoni, czasem okrywająca również mały palec.

MORA - wzorzysta tkanina o wydatnych, gęstych i
równoległych liniach fal, lśniących z każdej strony inaczej.

MULTAN - gatunek bardzo miękkiej i cienkiej materii
wełnianej, którą wyrabiano w Persji i Indiach.

MUŚLIN - delikatna przejrzysta tkanina bawełniana lub
jedwabna, o splocie płóciennym, niekiedy z haftem. Nazwana
tak od Mosolu, miasta w Mezopotamii nad Tygrysem.

57

N

NAGOLENNIK - część zbroi chroniąca goleń. Zjawił się mniej
więcej w połowie XIII wieku. Po sześciuset latach nagolennik
powrócił w różnych sportach.

NICIELNICA - część krosna tkackiego w formie strun z
oczkami, służąca do przewlekania nici osnowy, umożliwiająca
ich podnoszenie w w trakcie tkania.

NELSONKA - ubiór, który wszedł w modę po zwycięstwie nad
Trafalgarem i po chlubnym zgonie admirała Nelsona w 1805 r.
Był to surducik z sukna lub kaźmirku, z obszyciem u dołu, z
podszewką karmazynową, zwykle rozpięty. Miał naśladować
mundur Nelsona.

NIESOKOR - tak nazywano niegdyś w Polsce przędzę
jedwabną surową, z której pleciono koronki i wyrabiano pasy do
żupana i kontusza.

58

O

OBRĘB - wykończenie brzegu tkaniny lub części ubioru, aby
się nie strzępił. Nieobrębione materiały dały zapewne początek
frędzlom.

OPOŃCZA - wierzchnia luźna suknia męska z kapturem, bez
stanu, z szerokimi rękawami. Jako płaszcz chroniący od deszczu
i zimna przejęta została podobno w Polsce od Tatarów, po bitwie
w 1512 r. Ze względu na możliwość zupełnego zakrycia postaci
stanowił ulubiony strój złoczyńców i złodziei, zwłaszcza w
galicyjskiej sensacyjnej powieści XIX wieku.

OTOK - pas stanowiący dolną część czapki od zewnątrz. Na
otoku białego kaszkietu pierwszych rowerzystów umieszczano
piękną wstęgę z czarnej mory. Marynarze na otoku mają nazwy
swoich okrętów.

OPUCHA - to obramowanie lub wyłogi, najczęściej z futra.

59

P

PALATYNKA - poprzedniczka XIX wiecznego boa; okrycie na
szyję i piersi z futra, a czasem z materiału, którego końce
puszczano luźno z przodu albo owijano nimi stanik i upinano z
tyłu. Uszyte z puszystych soboli lub z tumaków, czyniły twarz i
gors jeszcze gładszymi. Potem używano palatynek z piór
strusich. W pierwszej połowie XVII wieku palatynka, niby
chustka na piersi czy kołnierzyk na ramiona, zakrywała dość
duży dekolt kobiecy.

PALENDRA - wierzchnia suknia kobieca z sukna lub aksamitu,
noszona za czasów Jana Kazimierza. Wyszywana zwykle haftem
srebrnym i podbijana drogim futrem. Potem także ubiór księży,
to samo co reweranda.

PALLIUM - płaszcz udrapowany za pomocą broszki lub spięcia
na ramieniu; wierzchnie ubranie rzymian. Nosili go na tunice,
zamiast togi. Także kobiety zarzucały pallium, ale raczej od
święta. Średniowieczne pallium królewskie nawiązywało do
tego płaszcza.

PANAMA - słomkowy kapelusz, bardzo lekki, miękki z
szerokim rondem. Wyplatany z żyłek liści tropikalnej rośliny
amerykańskiej.

PASAMON - alon do obramowania sukien a zwłaszcza liberii.
W końcu XVIII wieku zawiązywano włosy pasamonikiem
jedwabnym z drobnymi, srebrnymi nitkami.

60

PĄTLIK - kapturek wyszywany złotem i perłami, noszony przez
mężczyzn w czasach odrodzenia. Zastępował czapkę. Także
siatka na głowę na wzór czepca.

PELERYNKA - okrycie wierzchnie zasłaniające postać wraz z
rękami, sięgające do pasa lub tylko do połowy pleców. Modne
zawsze w okresach szerokich sukien.

PELISA - wygodny płaszcz podbity futrem, bardzo modny od
XII do XV wieku.

PERKAL - tkanina bawełniana sprowadzana najpierw z
dawnych Indii Wschodnich, później z Anglii. Prekaliki
naprawdę modne i powszednie stały się dopiero w pierwszych
latach rewolucji francuskiej, jako widoczny znak
mieszczańskiej, a nie dworskiej mody i przymierza z fabryką.
Anglia rozpowszechniła w końcu XVIII wieku modne suknie z
drukowanych perkalików.

PIKOWANIE - w modzie to łączenie ręczne lub maszynowe
dwu warstw tkaniny, między którymi znajduje się wata lub inna
wyściółka. W XV wieku pikowano kaftany pod zbroję, w XVIII
i XIX stuleciu poduszeczki, które poszerzały biodra ówczesnych
elegantek ubranych w rogówki i krynoliny. W XIX wieku w
epoce bidermeieru, wprowadzono modę mebli wygodnych,
miękkich; kanapy i fotele dopiero wówczas otrzymały poduszki
estetycznie pikowane.

PLASTRON - niegdyś część zbroi, pokrywająca piersi. W
modzie cywilnej - odrębne okrycie górnej części piersi, na
przykład gorsu koszuli. Wymienny, oddzielony od koszuli,
modny był w drugiej połowie XIX wieku.

61

PLISA - fałd zaprasowany sztywno na stałe. Ma on formę
własną, niezależną od kształtu ciała, od gestu i rzutu materiału.
Plisy wskazują więc z zasady na konstrukcję kostiumu nie
przylegającego do naturalnej sylwetki.

PŁÓTNO - gładka tkanina lniana, konopna lub bawełniana o
najprostszym splocie, wyrabiana dawniej w warsztacie
domowym. Płótno żaglowe to tkanina z nici konopnych, mocna
i ciężka, nie przepuszczająca wody.

POMPON - gruba kitka lub kuleczka z wełny albo jedwabiu,
którą zdobiono stroje kobiece, czapki wojskowych, meble.

POPELINA - lekka tkanina półjedwabna o splocie płóciennym z
silnym połyskiem, używana chętnie na męskie koszule. Zaczęła
być modna w latach trzydziestych XIX wieku, wtedy zwykle w
kraty.

62

R

RAGLAN - początkowo angielski płaszcz męski, zwykle
nieprzemakalny, sportowy i na złą pogodę. Wprowadzony w
drugiej połowie XIX wieku, ma wygodny luźny krój; szeroki
rękaw w górnej części doprowadzony jest aż do kołnierza i tam
dopiero pod nim wszyty. Kieszenie bez klapek. Nazwa płaszcza
pochodzi od generała Raglana, znanego z wojny krymskiej.

RAJTUZY - z niemieckiego "spodnie do konnej jazdy".
Nazywano tak przede wszystkim spodnie podszyte dla trwałości
skórą. W dawnej Polsce szlachta i dworzanie ubierali się w kurty
i rajtuzy do podróży.

RACIMORA - materia jedwabna; robiono z niej letnie kontusze
za Stanisława Augusta, kobiety używały jej też na salopy, a
bogaci żydzi na świąteczne suknie.

RIUSZA - pasek materiału plisowany lub marszczony, służący
do ozdobienia brzegu damskiego stroju. Bardzo modna w
drugiej połowie XIX wieku.

ROBDESZAN - czyli dawna suknia polska do pokoi własnych,
a nie do wyjścia czy na wizytę.

ROBRON - suknia damska z połowy XVIII wieku, na wzór
francuski, okrągła i tak sztywna, że spódnica sama utrzymać się
mogła na podłodze. Później bardziej spłaszczona z przodu, za to
z tyłu ogoniasta. Był to więc rodzaj rogówki, poprzedniczki

63

krynoliny.

ROTUNDA - obszerny płaszcz kobiecy, krojony w kształt koła,
a więc podobny do peleryny, zwykle watowany.

RYPS - gęsta, mięsista tkanina jedwabna, wełniana lub
bawełniana, z biegnącymi wzdłuż lub w poprzek wydatnymi
prążkami. Modna w drugiej ćwierci XIX wieku.

64

S

SAFIAN - skóra wyprawiona i farbowana, niezmiernie
delikatna, giętka i miękka. Oryginalny safian zwany także skórą
marokańską albo turecką, wyrabiany jest ze skór kozich,
nieprawdziwy z owczych. W dawnej Polsce safian był skórą
turecką, z której robiono obuwie męskie i kobiece.

SAJA - materia lekka, włoska używana w dawnej Polsce.

SAJAN - krótka suknia męska, rodzaj kaftana, noszona przez
dworzan i żołnierzy w Polsce w czasach odrodzenia. Nazwa i
strój przyszły z Włoch. Wskazują na żywe w czasach królowej
Bony wpływy Italii na modę polską.

SAJETA - suknia z sai, zbytkowna i kosztowna. Król Jan
Sobieski w odsieczy wiedeńskiej walczył w błękitnej sajecie.

SALOPA - obszerna, wierzchnia odzież kobieca z kapturem,
rodzaj płaszcza zarzucanego lekko na suknię i okrywającego
całą postać.

SAMODZIAŁ - tkanina wełniana lub lniana domowej roboty, a
więc zwykle mniej ścisła, wiotka. Samodziały były modne
zazwyczaj z konieczności, w okresie wojny lub zaraz po niej,
gdyż przedsiębiorstwa nie mogły dostarczać materiałów z
dobrego surowca.

SARAFAN - wierzchni szlafrok, suknia długa niewieścia, u dołu

65

rozwarta, u góry zapięta na guziki z miedzi lub ze srebra. Wyraz
pochodzenia perskiego oznaczać ma rzekomo suknię
okrywającą od stóp do głów. Za Zygmunta III zwykle czarna i
podszyta kunami. W każdym razie sarafany noszone w Polsce w
XIX wieku były luźne, powiewne, z rozpuszczonymi połami.

SIEDEM SPÓDNIC - zastępujących jedną krynolinę, noszono
w biedermeierze i noszą je do dziś kobiety z Górnego Śląska. Są
to według ludowych nazw: odziemek, wierzchniok, spódnica
biała, spódnica kolorowa, fryzka, watówka i suknia wierzchnia
bogato fałdowana. Na tym wszystkim dopiero jedwabna
zapaska.

SKUBANKA - wełna lub materia podobna do dzisiejszej
watoliny. Używano jej w dawnych domach polskich zamiast
waty do podszywania kołder zimowych i odzieży, a także do
wyściełania poduszek i materacy.

SMOKING - uroczysty strój męski, modny u schyłku XIX
wieku. Jest to marynarka lekko wcięta, z czarnego sukna, z
jedwabnymi klapami; wycięta z przodu owalnie, zapięta na
jeden guzik. Spodnie do niego mają szerokie wypustki jedwabne
wzdłuż szwów bocznych. Smoking jest używany w okazjach
ceremonialnych tam, gdzie nie obowiązuje bardziej od niego
wykwintny frak.

SOBOLE - jedno z najdroższych futer. Soból żyje na Syberii i w
Ameryce podbiegunowej; futerko jego z długich jedwabistych
włosów ułożyć można we wszystkich kierunkach; włosy
spodnie stanowią puch gęsty i miękki. Najpiękniejsze skórki
mają kolor czarny z końcami włosów białymi.

SOMBRERO - kapelusz o szerokim rondzie, przepasany

66

sznurem, modny w Europie już w XVI wieku. Z Hiszpanii
przedostał się na stepy Ameryki. Pozostał strojem narodowym w
Hiszpanii, Chile i Meksyku.

SUKNO - tkanina z czystej wełny; powierzchnia sukna wskutek
folowania pokryta jest meszkiem, uniemożliwiającym
rozróżnienie splotu. Sukno jest materią świetnie chroniącą od
zimna i wody, użyteczną, ale arystokratom ze schyłku XVIII
wieku wydawało się mniej elegancką od innych. Sukno było
powszechnie materią cenną, ale raczej niestrojną i
niewykwintną. W Polsce najpierw było sukno flamandzkie,
później francuskie, angielskie, potem dopiero - krajowe.

SZARAWARY - spodnie długie i szerokie z miękkiej materii,
nie zaprasowane, z kozacka wkładane na wierzch butów.

SZŁYK - polska czapka futrzana, zwężająca się ku górze.
Najpierw tylko królowie nosili szłyki baranie. Na Litwie
używano szłyków wilczych; dodawały powagi i grozy. Kobiety
nosiły szłyki z soboli i popielic. Lud nawet ze słomy.

SZWEDKA - suknia niewieścia na wzór szwedzki, noszona w
Polsce w okresie wojen szwedzkich w XVII wieku. Robiono ją z
ciężkich materii jedwabnych albo z aksamitu, obszywano
złotym galonem i podbijano drogim futrem.

67

T

TABIN - wschodnia, drogocenna jedwabna kitajka. W XVII
wieku szyto z tabinu sukienki i sporządzano czepeczki.
Najdroższy tabin przerabiano złotymi nićmi i używano go na
pelisy z soboli. Bywał w kolorze czarnym, fiołkowym,
niebieskim.

TAFTA - tkanina jedwabna, sztywna, po obu stronach
jednakowa. Nadaje się na sukienki szerokie, kloszowe, raczej
strojne niż praktyczne.

TARTAN - materia wełniana w grube kraty, wyrabiana i
noszona w Szkocji. Rodzaje krat i kolory pasów na tartanach są
w tym kraju przywilejem i oznaką klanów. Dla nas zaś
spódniczka lubpled z tartanu stanowi symbol Szkota.

TELET - materia jedwabna na suknie niewieście, prawie tak
kosztowna jak złotogłów, modna w Polsce od ostatnich
Jagiellonów do Jana Sobieskiego i używana na pokrycie szubek
kobiecych z drogich futer. Sprowadzana zawsze ze Wschodu,
najmodniejsza była w białym kolorze.

TRENCZ - wojskowy płaszcz angielski z okopów I wojny
światowej. Od lat dwudziestych XX wieku oznacza płaszcz
męski, a także kobiecy, o pewnych cechach wojskowych (na
przykład epolety), z wymienną zapinaną na guziki podszewką.

TURNIURA - sukienka kobieca z wydatnym spiętrzeniem z tyłu

68

bioder, modna pod tą nazwą w latach siedemdziesiątych i
osiemdziesiątych XIX wieku. Turniura z lat siedemdziesiątych,
tak zwana pierwsza, rozwinęła się z krynoliny przez zebranie
zbytniej obfitości z przodu i z boków i upięcie kaskady wstążek,
wolantów, pienistych materii - z tyłu, na poziomie bioder. Po
turniurze pierwszej, mniej więcej w roku 1878 modna stała się
princesse, suknia futerał, wąska, długa, z trenem w kształcie
ogona gołębia. Potem znowu druga turniura, bardziej jeszcze
wydatna niż pierwsza. Turniury te upinano na gorsecie oraz na
małej poduszce, przypinanej z tyłu bioder , a czasem na
rusztowaniu w kształcie podkowy. Te "drugie" turniury, ułożone
w szerokie fałdy, przystrojone bogato w różne obszycia i
ozdoby, przedstawiały się zgrabnie w majestatycznym chodzie
po miękkich kobiercach lub czysto utrzymywanej posadzce,
były jednak bardzo niewygodne do pracy. Na ulicy strój taki
stawał się przykry i krępujący. Turniury ustąpiły więc miejsca
około roku 1890 bardziej praktycznym sukienkom secesyjnym.
Poprzednikiem turniury było spiętrzenie tyłu sukni, modne
zwłaszcza we Francji, w końcu XVII i XVIII wieku, a więc na
200 i 100 lat przed wystąpieniem turniury prawdziwej, w pełni
godnej swej nazwy.

TUŻUREK - słowo z francuskiego, oznaczało biedermeierowski
surdut "na co dzień". Tużurek z lat 40-tych XIX wieku miał
zwykle aksamitny kołnierz, kieszonki po lewej stronie na
piersiach, rękawy z bardzo wąskimi mankietami i na przodzie 5
guzików.

69

U

ULSTER - wygodny płaszcz noszony do końca XIX wieku, z
grubego, szorstkiego materiału wełnianego, wyrabianego w
północnej Irlandii w angielskiej prowincji Ulster. Ma zwykle
pasek dokoła lub tylko przez plecy, kaptur, często odłączany i
nieraz małą kieszonkę na wierzchu lewego rękawa, tuż pod
mankietem.

USARKA - tak nazywano w Polsce strój husarski noszony w
XVII wieku. Była to kurtka aksamitna karmazynowa ze złotymi
guzikami.

UTRECHTSKI AKSAMIT - ma osnowę z nici lnianych albo
konopnych, wątek zaś z wełny owczej lub koziej. Jest więc
mocny i puszysty. Używany na obicia mebli, wyrabiany był
pierwotnie w Utrechcie. Na fotelach namalowanych przez
flamandzkich malarzy baroku, podziwiamy do dziś ten aksamit.

70

V

VATERMÖRDER - modne w pierwszej połowie XIX wieku
wysokie i ostre kołnierzyki sięgające aż do policzków.

VERTUGADIN - poprzedniczka krynoliny, szeroka od bioder w
dół suknia kobieca, upięta na obręczach, modna od drugiej
połowy XVI wieku do około 1620 roku.

71

W

WATOWANIE - nadanie ubiorowi samodzielnej formy przez
wyłożenie watą jego fragmentów i uniezależnienie go od
budowy i gestu ciała. Stosowane jest w każdym kostiumie o
sztucznej, sztywnej sylwetce, deformującej człowieka i
zmieniającej jego kształty. W średniowieczu podwyższano
rękawy kaftana, co było jednym ze sposobów wyostrzenia
sylwetki gotyckiej. Rycerze podczas turniejów rycerskich
okładali się różnymi podpinkami, aby wyglądać okazalej i
groźniej i zmniejszyć siłę natarcia. Wywatowany był również
teatralny, manierystyczny kostium hiszpański drugiej połowy
XVI wieku, który musiał być sztywny bez fałdu.

WĘZEŁ - to specjalne skrzyżowanie sznurów, wstążek,
pasemek włosów czy końców chusty dla ich złączenia, albo
ozdoby. W stroju antycznym greckim i rzymskim węzeł miał
ogromne znaczenie, właśnie praktyczno-dekoracyjne, gdyż
ubiór ten obywał się bez krawca, bez nici , bez igły; królowały
wtedy węzły i spinki. W średniowieczu, lubiącym symbole,
robiono na stroju węzły na znak ślubów lub życzenia. Gdy
wszystko stało się jak trzeba węzeł kasowano. Na pamiątkę tego
wiążemy dziś supełki na chusteczkach.

WIAGNO - suknia dworska za Stanisława Augusta, fałdzista, ze
stanem pod samymi piersiami, pozostająca pod niewątpliwym
wpływem antycznej tuniki.

WOALKA - cienka, rzadka, przejrzysta tkanina do okrycia

72

twarzy. W ogromne grochy była ulubioną ozdobą w okresie
secesji. Wraca często do mody jako przybrania eleganckich
kapeluszy.

WOLANT - cięta kloszowa falbana doszywana do ubioru,
wykańczano nią czepce, rękawy, brzegi sukien, spódnic i
fartuchów.

WYLOTY W POLSKIM STROJU - czyli rękawy rozprute do
łokcia, były niezbędnym elementem kontusza w XVIII wieku.
Miały ułatwiać ruchy ręki, ale tak naprawdę przeszkadzały.
Kiedy więc wypadało bić się na szable albo rozpocząć
poważnego poloneza, kontuszowiec wyrzucał przedtem w tył
wyloty, potem chwytał za rękojeść broni lub podawał rękę
damie. Między tym podkręcał oczywiście wąsa.

WYPUSTKA - wąski pasek tkaniny najczęściej odmiennego
koloru, wykańczający brzeg ubioru lub wszyty między jego dwa
elementy.

73

Z

ZAMSZ - albo ircha, to skóra niezwykle miękka i rozciągliwa.
W dotyku przypomina sukno; odporna na wilgoć, może być
prana w wodzie z mydłem.

ZANKIEL - starodawna nazwa zapinki albo klamerki, czyli
teraźniejszej broszki.

ZARĘKAWEK - znany często jako "mufka" , więc pod nazwą
przejętą z niemieckiego, używany był zarówno przez kobiety,
jak i przez mężczyzn dla ochrony rąk i piersi przed zimnem.
Powstał prawdopodobnie z obszernego mankietu rękawów
płaszcza lub kaftana, podbitego obficie futrem.

ZĄBKI - czyli wycięcia wykańczające u dołu spódnicę, rękawy,
kołnierz, modne były w każdym choć trochę ozdobnym stroju.
Najbardziej w gotyku lubiącym ostre wykończenie. W XIX
wieku w drugiej jego połowie, fabrycznie ozdobne lamówki w
ząbki miały być namiastką drogich koronek i modnym
obszyciem spódnic.

ZUPICA - rodzaj kitla bez rękawów, modny w Polsce w XVI
wieku.

74

Ż

ŻABOT - koronkowe przeważnie obrzeżenie męskiej koszuli.
Zjawił się jak twierdzą niektórzy za Ludwika XIV, gdy kołnierz
koronkowy, zasłaniany wtedy ogromną peruką państwową
zwężał się ku tyłowi i pozostał w tej właśnie ograniczonej
formie koronki na piersiach. Żabot był bardzo modny w XVIII
wieku. Coraz węższy w XIX stuleciu używany tylko w bardziej
tradycyjnym stroju, pozostał do niedawna w szczątkowej formie
krochmalonego przodu koszuli do fraka.

ŻAKIET - jest strojem bardzo dawnym, bo pochodzącym z
połowy XIV wieku. Był to wtedy ubiór wierzchni, noszony w
domu na kaftanie, wcięty w talii, sięgający trochę powyżej
kolan, czasem z paskiem.

75