Lidia Cierpiałkowska

Helena Sęk

ZDROWIE I ZABURZENIA Z PERSPEKTYWY ROZWOJOWEJ I

PROCESUALNEJ. PRÓBA INTEGRACJI PODEJŚCIA SALUTOGENETYCZNEGO

I PATOGENETYCZNEGO

1. WPROWADZENIE

Zdrowie jest uznawane za istotną wartość, która wiążę się z poczuciem jakości życia,

szczęścia, zadowolenia osób i ich rodzin, i warunkuje wszechstronny, dynamiczny rozwój

społeczeństwa. Każde bardziej cywilizowane społeczeństwo angażuje ogromne siły i środki

przede wszystkim na zabezpieczenie odpowiednich warunków rozwoju we wczesnym okresie

życia dzieci, wychodząc z założenia, że dobry stan fizyczny i psychiczny w dzieciństwie w

dużej mierze warunkuje kondycję zdrowotną ludzi w późniejszych okresach życia.

Nagromadzone w dzieciństwie i adolescencji zasoby, szczególnie w postaci zrealizowanych

zadań rozwojowych i strategii radzenia sobie z czynnikami ryzyka zaburzeń stanowią

niebagatelne wyposażenie jednostki wykorzystywane w dorosłości i starości. Stąd między

innymi większość programów prewencyjnych i profilaktycznych, o charakterze

ogólnorozwojowym i/lub specyficznym, tj. dopasowanym do występujących na danym etapie

rozwoju zewnętrznych lub wewnętrznych czynników ryzyka, kierowana jest do dzieci i

młodzieży.

Dokonując refleksji nad przemianami nauk stosowanych w ubiegłym stuleciu, m. in.

takich jak: medycyna, psychologia czy pedagogika można stwierdzić, że upłynęło ono pod

znakiem szczególnego zainteresowania, troski i dbałości o zdrowie fizyczne i psychiczne

człowieka. W połowie lat 50-tych, ze względu na narastające zjawiska patologii społecznej, a

w konsekwencji gwałtownie rozpowszechniające się problemy w zakresie funkcjonowania

społecznego i psychicznego dzieci i dorosłych,

zintensyfikowano prace na problematyką

prewencji i profilaktyki zdrowia psychicznego, co zbiegło się wprowadzeniem pozytywnej

definicji zdrowia definiowanego zazwyczaj zgodnie z założeniami Światowej Organizacji

Zdrowia, jako: „pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie jedynie brak chorób i

niedomagań” (ŚOZ, 1946). Zanim powstały pomysły podejmowania aktywności

profilaktycznej przez odpowiednio wyszkolone grono specjalistów, różne grupy społeczne

(rodzina, sąsiedzi czy szkoła) uaktywniały na poziomie mikro i makrospołecznym

2

mechanizmy i procesy, przejawiające się w konkretnych działaniach, które minimalizowały

znaczenie czynników ryzyka lub wzbogacały jednostkę w potrzebne zasoby. Dzięki temu

coraz więcej wiadomo o istocie różnych naturalnych zjawisk i procesów, które

przeciwdziałają wystąpieniu problemów natury psychicznej czy społecznej u jednostki. Nadal

wiele kwestii pozostaje nie wyjaśnionych i słabo poznanych.

Istotne wydają się pytania: a)czy po wielu latach stosowania różnych programów

profilaktycznych społeczeństwo, szczególnie jednak młodzież, jest zdrowsze i b)czy

pojawiają się nowe, bardziej komplementarne koncepcje lub modele kształtowania się

zdrowia i zaburzeń, które równocześnie wskazują na znaczenie, pozostających we

wzajemnych związkach, czynników ryzyka i zasobów. Aktualnie można przedstawić kilka

propozycji odpowiedzi na te pytania.

2. KONDYCJA ZDROWOTNA MŁODZIEŻY NA PRZEŁOMIE XXI WIEKU

Wielu specjalistów uznało dwudziesty wiek równocześnie za najlepszy i najgorszy dla

rozwoju zdrowia i zaburzeń u dzieci i młodzieży. Najlepszy, dlatego, że młodzież na całym

świecie, szczególnie zaś w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, a także niektórych

krajach Europy Środkowej, miała korzystniejsze, niż dziesięć lat temu, warunki rozwoju,

bowiem wychowywała się i dorastała w bardziej zamożnych i demokratycznych

społeczeństwach. Jednocześnie można twierdzić, że był to wiek najgorszy dla dorastających,

dlatego, że żyli w niespotykanej dotąd sytuacji tak wielkiego zagrożenia przemocą,

chorobami, ubóstwem i innymi czynnikami, które nie tylko ograniczają rozwój potencjalnych

możliwości adolescentów, ale znacznie zwiększają ryzyko pojawienia się nie

przystosowawczych wzorców zachowania przenoszonych na okres dorosłości. Pomimo

równoczesnego działania z jednej strony zasobów, z drugiej czynników ryzyka generalnie w

populacji młodego pokolenia zaobserwowano: obniżenie ogólnego stanu zdrowia, osłabienie

poczucia dobrostanu oraz wzrost zachorowalności na różne zaburzenia psychiczne i

zaburzenia zachowania (por. Compas, Hinden, Gerhardt, 1995; Reynolds, Gatz, 2001).

Chociaż rozpowszechnienie problemów i zaburzeń natury psychicznej w młodszych

grupach wiekowych wykazuje nieznaczne tendencje wzrostowe, to w okresie adolescencji w

wzrost ten jest bardziej zauważalny i dynamiczny. Wyniki badań empirycznych zarówno

poprzecznych, jak i podłużnych prowadzonych na populacji dzieci, młodzieży i dorosłych

wskazują, że:

3

1) istotnie obniżył się średni wiek wystąpienia pierwszego epizodu depresji; w latach 70-

tych średni wiek wynosił około 30 lat, zaś w 90-tych obniżył się do 16 roku życia

(Petersen, i in., 1993; Carson, Butcher, Mineka, 2003; Kessler, Avenevoli,

Merikangas, 2001);

2) znacząco wzrosła liczba podjętych prób samobójczych i samobójstw, a także zgonów

w wyniku doznania przemocy fizycznej ze strony członków rodziny i rówieśników

(Garland, Zigler, 1993; McCauley Ohannessian, i in., 2005);

3) istotnie obniżył się wiek eksperymentowania z narkotykami, wiek pojawienia się

problemów wynikających z ich nadużywania, w konsekwencji wzrosła liczba

uzależnionych (chłopców i dziewcząt) od substancji psychoaktywnych (Jacobson,

Jacobson, 2001; Nelson, Wittchen, 1998);

4) istotnie wzrosła liczba niechcianych ciąż i narodzonych dzieci, dynamicznie wzrasta

też rozpowszechnienie chorób przenoszonych drogą płciową(Seligman, Walker,

Rosenhan, 2003).

Przytoczone wyniki badań nie pozostawiają wątpliwości, że XX wiek upłynął pod

znakiem dynamicznie rozpowszechniających się w grupie adolescentów różnych problemów i

zaburzeń natury psychicznej. Choć niektóre badania empiryczne potwierdzają pewien poziom

skuteczności oddziaływań profilaktycznych (por. Ostaszewski, 2003), to należy jednak

przyjąć, że mogą być one daleko niewystarczające lub nieadekwatne (nietrafne) do wpływu

czynników zewnętrznych i/lub uwarunkowań wewnątrz psychicznych. Realizowane na rzecz

zdrowia programy są albo w niewielkim stopniu dopasowane do występujących w

środowisku rodzinnym i poza rodzinnym czynników ryzyka i poziomu zasobów, albo nie

biorą pod uwagę przejawianych przez młodzież, a pochodzących z różnych etapów ich życia

deficytów poznawczych, emocjonalnych czy behawioralnych, które w tym okresie

rozwojowym stają się istotnym czynnikiem uaktywniającym konkretne psychopatologiczne

zjawiska.

3. ŚCIEŻKI ROZWOJU ZDROWIA I CHOROBY

Okres dorastania to szczególny czas rozwoju, który najczęściej charakteryzowany jest w

kategoriach „burzy”, kryzysu czy przełomu. Wielu badaczy koncentruje swoją uwagę na tym

okresie rozwojowym, między innymi ze względu na możliwości zaobserwowania w tym

4

stadium procesów związanych zarówno z pojawieniem się niektórych zaburzeń psychicznych,

jak i zjawisk prowadzących do wyzdrowienia.

W okresie tym bowiem, jak pokazuje Rys. 1, zaobserwować można bardzo wyraźne

cztery procesy i mechanizmy, związane ze zdrowiem lub chorobą. Linia 1 pokazuje, że

powstałe w okresie dzieciństwa problemy psychiczne mogą ulegać pogłębieniu lub

przeobrazić się w inny typ zaburzeń. Na przykład wzorce zachowania opozycyjno-

buntowniczego mogą pogłębić się i przyjąć postać aspołecznych zaburzeń osobowości.

Tu Rys.1

Linia 2 zaś, że wchodzące w okres adolescencji zdrowe psychicznie dzieci, pomimo zmagania

się z kryzysami w obszarze tożsamości, więzi czy autonomii, nadal rozwijają się optymalnie,

dzięki czemu pogłębiają się i poszerzają ich osobiste możliwości i potencjały. Z perspektywy

badań nad uwarunkowaniami zdrowia i choroby ogromną uwagę badaczy przykuwają dwa

pozostałe zjawiska. Linia 3 pokazuje bowiem taką sytuację, w której dochodzi do załamania

się mechanizmów podtrzymujących zdrowie i przekształcenie się ich w patomechanizmy,

prowadzące do pogłębiającej się dezadaptacyjności wzorców zachowania aż do stanu

pojawienia się określonego zespołu zaburzeń psychicznych. Takie zjawisko obserwuje się w

przypadku schizofrenii, depresji czy zaburzeń psychosomatycznych. Jeszcze ciekawsze, choć

bardzo mało wyjaśnione zjawisko, polegające na pojawieniu się u dzieci i młodzieży z

problemami natury psychicznej procesów i mechanizmów salutogentycznych, obrazuje linia

4. Nie dysponujemy wystarczająco przekonującymi wyjaśnieniami na przykład zanikania w

okresie wczesnodziecięcym bądź adolescencji lęków separacyjnych i pojawienia się całej

gamy zachowań eksploracyjnych i autonomicznych, bądź warunków przekształcania się

zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi na wzorce zachowania

polegające na bardziej konfrontacyjnych strategiach radzenia sobie ze stresem i

równoważenia procesów pobudzenia z hamowaniem w obszarze aktywności poznawczej i

emocjonalnej. We współczesnej wiedzy o zdrowiu i zaburzenia ciągle jeszcze dominuje

koncentracja na wyjaśnianiu mechanizmów patogenetycznych. Istnieją jednak pewne

propozycje, które uwzględniają zarówno aspekty patologii jak i zdrowia i na dodatek

wykorzystują wiedzę o rozwoju człowieka. Ostatni z możliwych procesów, zachodzących w

okresie adolescencji, odzwierciedla linia 5. Wskazuje, że w tym okresie rozwoju mogą

zarówno pojawić się jak i zaniknąć określone mechanizmy psychopatologiczne, powodujące

u osoby najpierw ujawnienie się zespołu zachowań dezadaptacyjnych, które ulegną

5

przekształceniu na zachowania adaptacyjne. Proces ten jest obserwowany w przypadku

niektórych zachowań o charakterze antyspołecznym.

3. MODELE PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ

Psychopatologia rozwojowa jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się w ostatnich latach

dziedziną wiedzy i badań empirycznych, która, jak nam się wydaje, proponuje odmienne od

pozostałych modeli psychopatologii spojrzenie na istotę i uwarunkowania zdrowia i choroby,

zdrowienia i pogłębiania się problemów oraz zaburzeń psychicznych.

Za największy dorobek ostatnich kilku lat uznaje się koncepcje rozwojowe, które

zajmują szczególne miejsce pośród pozostałych nurtów badawczych, bowiem uwzględniają

zróżnicowany wpływ czynników biologicznych, społecznych i psychicznych w genezie i

mechanizmie powstania problemów natury psychicznej na różnych etapach cyklu życia

jednostki. Rozwojowo-historyczny sposób wyjaśniania zjawiska powstawania zaburzeń

należy rozpatrywać w szerszym kontekście współczesnych koncepcji psychopatologii

rozwojowej. W modelu tym dominują badania empiryczne o charakterze prospektywnym, w

których odchodzi się od prostego „sumowania” stałego oddziaływania dwóch lub więcej

zmiennych na wystąpienie wzorców dezadaptacyjnych zachowań. Uznaje się bowiem, że ich

wzajemne oddziaływania mogą przybierać inną postać na różnych etapach życia dziecka,

gdyż są one zależne zarówno od wartości każdej ze zmiennych, jak i od ogólnej organizacji

systemu związków między wszystkimi czynnikami ryzyka i zasobami. Takie założenie

pozostaje w opozycji do utrzymywanych przez lata twierdzeń o możliwości ustalenia

określonych ścieżek rozwoju, zwanych często „scenariuszami” pojawiania się zaburzeń

psychicznych (por. Windle, Davies, 2003).

Współczesne modele psychopatologii rozwojowej często czerpią podstawowe

założenia z koncepcji Cicchettie’go i Rogoscha (2004), wskazującej na konieczność przyjęcia

określonych założeń podejścia systemowego, w wyjaśnianiu mechanizmów powstania

różnych problemów i zaburzeń natury psychicznej u dzieci i młodzieży. Generalnie

psychopatologia rozwojowa, wywodząca się z badań nad przebiegiem normalnego rozwoju,

próbuje wyjaśnić po pierwsze, jak dochodzi do pojawienia się nieprzystosowawczych

wzorów zachowania u dziecka w kontekście niezrealizowanych zadań rozwojowych, oraz po

drugie, jakie konfiguracje wzajemnych związków między czynnikami (o charakterze ryzyka i

6

zasobów) biologicznymi, społecznymi i psychicznymi wpływają na ich zanikanie

(przemijanie) tych nie adaptacyjnych zachowań, a jakie na ich stabilizowanie się. Przyjmuje

się jednocześnie założenia o ekwipotencjalności i ekwifinalności. Hipoteza o

ekwipotencjalności wskazuje, że te same zaburzenia mogą być spowodowane inną

konfiguracją wzajemnych związków między występującymi u jednostki zasobami i

zagrożeniami biopsychospołecznymi, natomiast hipoteza o ekwifinalności utrzymuje, że

podobny splot wzajemnych związków między czynnikami biopsychospołecznymi na różnych

etapach życia może prowadzić do uaktywnienia mechanizmów zdrowia lub zaburzeń

psychicznych.

Jeśli już uaktywnią się mechanizmy patogenetyczne, to może dojść do utrwalania się

nie adaptacyjnych wzorców zachowania, prowadzących do powstania jakiegoś zaburzenia,

opisanego w podręcznikach diagnostycznych DSM-IV (APA, 1994) czy ICD-10 (ŚOZ,

2000). Psychopatologia rozwojowa szczególną uwagę poświęca porównywaniu nie

przystosowawczych form zachowania do normy rozwojowej, która jest definiowana na dwa

sposoby, albo w kategoriach zadań rozwojowych, z którymi dziecko w określonym etapie

życia powinno poradzić sobie czy je zrealizować, albo w kategoriach powszechności

(częstości) lub rzadkości występowania pewnego zachowania czy sposobu doświadczania

emocjonalnego w konkretnym wieku dziecka (tzw. norma ilościowa) (por. Kazdin, 2003;

Kendall, 2004; Compas, Hinden, Gerhardt, 1995).

Choć często podkreśla się, że psychopatologia rozwojowa nie odwołuje się do żadnej

konkretnej teorii psychologicznej, to łatwo w niektórych koncepcjach zauważyć wpływy

podejścia life-span czy psychodynamicznego (por. Cicchetti, 1993; Cicchetti, Rogosch,

2002).

Na przykład Achenbach (1993, por. także Kendall, 2004) wyróżnił dwa główne

mechanizmy intrapsychiczne kształtowania się zaburzeń, które stały się podłożem do

wyodrębnienia dwóch podstawowych grup problemów natury psychicznej, tj. eksternalizacji i

internalizacji problemów. Pierwszy z nich wiąże się z nie adaptacyjnymi wzorcami

zachowania wynikającymi z niedostatków samokontroli emocjonalnej i doświadczania

nasilonych afektów negatywnych (co zwiększa tendencje do uaktywniania się zachowań typy

acting out), drugi natomiast wiąże się z nadmiarem kontroli ściśle powiązanej z

mechanizmami obronnymi tłumienia i zaprzeczania (zwanymi też strategiami radzenia sobie

ze stresem) u dziecka.

Tu Rys. 2

7

U podstaw psychopatologii rozwojowej leżą założenia, że pojawienie się zaburzeń i

problemów natury psychicznej u dzieci i młodzieży są wynikiem:

1) dynamicznie zmieniających się w cyklu życia jednostki interakcji między jej

wrodzonymi skłonnościami i wydarzeniami stresowymi, występującymi w

środowisku czy to w znaczeniu zadań normatywnych (zadania rozwojowe) czy nie

normatywnych;

2) powstania, na różnych etapach życia dziecka, mechanizmu „błędnego koła”,

wzmacniającego działanie czynników ryzyka i osłabiającego działanie zasobów,

co podtrzymuje procesy utrwalania się nie adaptacyjnych wzorców zachowania;

3) powstania nie adaptacyjnych wzorów zachowania, polegających na eksternalizacji

lub internalizacji problemów psychicznych oraz na ujawnieniu się innych

problemów zdrowotnych.

Rozwojowe modele kształtowania się zaburzeń i problemów natury psychicznej i/lub

somatycznej dzieci wskazują na cztery potencjalne grupy czynników ryzyka: biologiczne,

psychiczne, społeczne rodzinne i poza rodzinne oraz normatywne i nie normatywne

czynniki stresowe, które pozostają we wzajemnych, dynamicznych związkach. Czynniki

te powodują powstanie nie przystosowawczych wzorców zachowań polegających na

eksternalizacji (uzewnętrznianiu) i internalizacji (uwewnętrznianiu) problemów. Wyniki

badań wskazują, że eksternalizacja problemów współwystępuje z zachowaniami opozycyjno-

buntowniczymi, niekontrolowaniem zachowań, wagarowaniem, zaburzeniami socjalizacji, i z

uzależnieniem pojawiającym się już w okresie adolescencji, natomiast zjawisko internalizacji

problemów wiąże się z zaburzeniami lękowymi, zespołem depresyjnym, poczuciem alienacji

oraz z uzależnieniem ujawniającym się u jednostki w późniejszym okresie życia (Kim,

Hetherington, Reiss, 1999; Sher, Trull, Bartholow, Vieth, 2003).

W ostatnich latach poszukiwania empiryczne zmierzają do wyjaśnienia znaczenia

różnych czynników osobowościowych, jako istotnych zmiennych pośredniczących między

niewydolnym wychowawczo środowiskiem rodzinnym a ryzykiem pojawienia się zaburzeń u

dzieci. Do czynników osobowościowych pośredniczących w powstaniu wielu zaburzeń

zalicza się: 1) neurotyczność - uczuciowość negatywną; 2) impulsywność - odhamowanie, 3)

ekstrawersję – towarzyskość. Istotne, z perspektywy wielu badań empirycznych, dla

pojawienia się zachowań związanych z piciem, zespołów lękowych, depresyjnych okazały się

wysoki neurotyzm, niski poziom ugodowości oraz wysoki poziom lęku, natomiast pojawienie

się zachowań agresywnych i opozycyjno-buntowniczych była warunkowana wysoką

8

impulsywnością, poszukiwaniem wrażeń, agresywnością i psychotycznością (Sher, 2000;

Sher, Trull, Bartholow, Vieth, 2003; Windle, Searles, 1990).

Deficyty poznawcze i emocjonalne u dzieci i młodzieży przejawiającej różne problemy i

zaburzenia psychiczne zawsze pozostawały w centrum zainteresowania wielu badaczy, choć

uzyskiwane rezultaty wcale nie były jednoznaczne (por. Nigg i inni, 2004). Część badań

potwierdza różnice między dziećmi z problemami i bez problemów adaptacyjnych,

wskazując, że tzw. dzieci problemowe charakteryzują się: niższym poziomem inteligencji

ogólnej, obniżonym poziomem rozwoju funkcji werbalnych i niewerbalnych, przejawiających

się w upośledzeniu percepcji przestrzennej. Gorzej rozwinięte funkcje wykonawcze tych

dzieci współwystępują ze sztywnym i mało elastycznym podejściem do rozwiązywania

problemów i utrzymywania aktywności ukierunkowanej na osiągnięcie celu ((por. Compas,

Hinden, Gerhardt, 1995).

Oddziaływania rodziców alkoholików należy rozważać z perspektywy ich

niespecyficznych i specyficznych aspektów funkcjonowania. Te niespecyficzne aspekty

związane są ze stylem sprawowania przez nich funkcji rodzicielskich, natomiast specyficzne

konsekwencje dla rodziny i związku małżeńskiego wiążą się z cechami będącymi

bezpośrednimi i pośrednimi skutkami choroby przewlekłej występującej u jednego z

rodziców np. alkoholizmu, zaburzeń psychicznych czy chorób somatycznych. Rodzice z

problemami psychicznymi stanowią bardzo heterogeniczną grupę. Różnią się oni w znacznym

stopniu pod względem stylu sprawowania funkcji rodzicielskich, jak stopnia zróżnicowania

w zakresie uaktywniania specyficznych zdarzeń stresowych wynikających z ich choroby,

takich jak: stosowania agresji, przemocy czy zaniedbania dzieci. Analiza literatury opisującej

znaczenie rodziny w procesie rozwoju dziecka pozwala na sformułowanie dwóch wniosków:

po pierwsze, interakcja rodzic – dziecko jest zdeterminowana przez dwa główne wymiary

rodzicielstwa, tj. opiekowanie się, czyli ciepło i wsparcie oraz kontrolę, czyli nadzór i

dyscyplinę; po drugie, zmienne rodzinne, takie jak: usposobienie rodziców, ich wzajemne

relacje, relacje z rodzeństwem oraz kontekst społeczno-kulturowy, w jakim rodzina

funkcjonuje, wyznaczają interakcje między rodzicem a dzieckiem. Badania empiryczne

wskazują, że rodzice z problemami natury psychicznej i przewlekłymi chorobami

psychicznymi różnią się w zakresie sprawowania funkcji rodzicielskich W tej prezentacji

zaakcentowano wzajemne powiązania różnych czynników, które prowadzą do odmiennych

form patologii. Sprawą przyszłości jest natomiast pokazanie, jaką funkcję pełnią w tym

procesie zasoby, jakie dzieci i młodzież, a potem dorośli zdobywają oraz kiedy układy

9

czynników ryzyka, zasobów i deficytów prowadzą do zachowania zdrowia lub do załamania

procesów zdrowotnych. Pewne przygotowanie do takiego myślenia mogą być studia i badania

empiryczne wskazujące na współdziałanie tych czynników w dynamice procesów

salutogenetycznych i patogenetycznych(por. Kim, Hetherington, Reiss, 1999; McCauley

Ohannessian, i in., 2005).

4. CHARAKTERYSTYKA PODEJŚCIA PATOGENETYCZNEGO I

SALUTOGENETYCZNEGO. PRÓBA INTEGRACJI

Powyżej przedstawiono współczesne i najbardziej złożone modele wyjaśniania zaburzeń i

odporności na różne konfiguracje czynników ryzyka, pojawiające się w ciągu życia

człowieka. Nawet w tych najbardziej złożonych modelach częściej stawia się pytanie o

przyczyny i mechanizmy zaburzeń wprowadzając dodatkowo pojęcie zasobów. Wynika to z

tego, że jest niezwykle trudno jednocześnie prezentować podejście patogenetyczne i

salutogenetyczne.

Gdy stawiamy pytania o patomechanizm zaburzeń myślimy o sytuacjach trudnych i

o stresorach lub wymaganiach w kategoriach patogenów, czyli jako o przyczynie zaburzeń

lub o czynnikach ryzyka. Najczęściej analizujemy wówczas współdziałanie czynników

ryzyka genetycznego, sytuacyjnego, środowiskowego, podmiotowego, behawioralnego, które

zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń i choroby. Tymczasem jak

stwierdzono ryzyko podobnie jak kryzysy mogą sprzyjać rozwojowi i zdrowiu (Sęk, 2004).

W podejściu patogenetycznym bardziej też poszukujemy czynników usposabiających do

powstania zaburzeń, i wówczas najczęściej zgodnie z modelem podatność-stres ( por. Carson,

Butcher, Mineka, 2003; Seligman, Walker, Rosenhan, 2003) poszukujemy w cechach

biologicznych jednostki i jej osobowości deficytów i defektów w funkcjonowaniu.

Predyspozycje jednostki działają w interakcji z czynnikami zewnętrznymi i pozostają w

różnych jakościowych wzajemnych relacjach z zasobami indywidualnymi i środowiskowym.

Dopiero włączenie w ten model zasobów wrodzonych i wyuczonych, które powstają w

różnych fazach życia i także ulegają przemianom umożliwią, naszym zdaniem, doskonalenie

modeli wyjaśniających procesy powstawania zaburzeń, ale też procesy utrzymywania zdrowia

(ścieżka 1) i jego rozwoju lub zdrowienia (ścieżka 3).

Pod koniec wieku XX postawiono pytanie o przyczynę utrzymywania się zdrowia

mimo działania stresorów, sytuacji trudnych i wymagań, czyli otwarto problem salutogenezy

10

i mechanizmów ochrony zdrowia i zdrowienia (Antonovsky, 1979, 1987). W modelu

salutogenezy jaki zaproponował jego twórca (op. cit.) zdrowie ujmuje się na kontinuum, które

rozciąga się pomiędzy biegunami pełnego zdrowia i dobrostanu, a głęboką chorobą i

cierpieniem. Na tym kontinuum można wyznaczyć poziomy zdrowia bio-psycho-

społecznego. Według Antonovskyego (1979) poziom zdrowia wynika z procesów

równoważenia w przebiegu wzajemnego oddziaływania pomiędzy stresorami (patogenami,

czynnikami ryzyka) a zasobami człowieka i wzorami zachowań w określonym kontekście. Do

czynników salutogenetycznych zaliczył przede wszystkim uogólnione zasoby odpornościowe

i poczucie koherencji. Zauważył także, że stresory o określonych właściwościach mogą

sprzyjać zdrowiu. W modelu patogenetycznym w wersji podatność- stres uznano te czynniki

za bufory hamujące działanie czynników ryzyka. W modelu salutogenetycznym przyjmują

one postać jednego z głównych czynników w genezie zdrowia. Ogólne zasoby odpornościowe

są w tym podejściu bardzo szeroko ujmowane. Należą do nich właściwości jednostki, grupy,

środowiska, i kultury wyróżniające się cechą funkcjonalną polegającą na możliwości

uniknięcia stresorów i usprawnianiu procesu radzenia z wymaganiami w ten sposób, że

zapobiegają przekształceniu się napięcia w chroniczny stan stresu i procesy patologiczne.

Pomagając zwalczać stresory sprzyjają ochronie zdrowia i procesom zdrowienia. Najbardziej

rozbudowaną grupą zasobów są cechy psychiczne jednostki, które jako zasoby

odpornościowe określa się też często potencjałami zdrowia, albo zdolnością zdrowotną.

Wśród tych cech na czoło wysuwają się cechy struktury ja, zwłaszcza samoakceptacja,

poczucie tożsamości, poczucie sprawstwa i kontroli, wszelkie kompetencje ( np.

komunikacyjne, emocjonalne, zaradcze), inteligencję i wiedzę. W tradycyjnych i

nowoczesnych badaniach nad stresem nazywano to i badano jako te struktury osobowości,

które gwarantują odporność ogólną i specyficzną na stres. Antonovsky (1995) nawiązuje więc

do wszystkich osiągnięć w tym zakresie. Trzeba też dodać, że zasoby mogą mieć zarówno

charakter wrodzonych predyspozycji jak i uogólnionych i sprawdzonych kompetencji.

Kluczem do zdrowia, czyli najważniejszymi potencjałami zdrowia można zgodnie

koncepcją Antonovskyego (1995) określić zmienne poczucia koherencji: poczucie

zrozumiałości, zaradności i sensowności, Poczucie koherencji zawiaduje zasobami w taki

sposób, że jednostka znajdując się w konkretnej sytuacji obciążeń znajduje i stosuje trafne

sposoby sprostania wymaganiom i skutecznego radzenia sobie z zagrożeniami. Liczne

badania empiryczne potwierdziły prozdrowotną funkcję poczucia koherencji, jednakże nie

udało się wyjaśnić mechanizmów działania tej złożonej zmiennej osobowościowej w

11

interakcji z wymaganiami, patogenami i zasobami oraz strategiami radzenia sobie z

czynnikami ryzyka.(Sęk, Pasikowski, 2001).

4.1. Komplementarność, czy synteza podejścia patogenetycznego i salutogenetycznego

Sądzimy, że najlepiej uda się wyjaśnić mechanizmy i dynamikę procesów zdrowia i

choroby, gdy spróbujemy powiązać podejście patogenetyczne i salutogenetyczne.

Antonovsky (1987, 1995) był zwolennikiem myślenia w kategoriach komplementarności obu

podejść. Podejścia te uzupełniają się, jego zdaniem, w tym sensie, że pozwalają spojrzeć na

dane z innej perspektywy, powodują stawianie innych pytań i sugerują alternatywne hipotezy

wyjaśniania procesów zdrowia vs choroby. Autor ten nie podał reguł postępowania przy

sprawiedliwym dzieleniu uwagi na podejścia saluto- i patogenetyczne, chodziło mu raczej

o sprowokowanie zdolności do myślenia w obu kategoriach. Sam przestrzegał przed błędem

porzucenia myślenia zgodnie z podejściem patogenetycznym (op. cit., s.29). Ponieważ jednak

prace nad koncepcjami zdrowia i mechanizmów salutogenetycznych pojawiały się wyjątkowo

rzadko autor podobnie jak inni badacze są zmuszeni do koncentracji przez pewien czas na

jednym podejściu.

1

Wynikiem takiej okresowej koncentracji są nowe koncepcje i nowe

badania między innymi nad problematyką zasobów odpornościowych i zasobnością (por.

koncepcję Rosenbauma ,1900 o learned resourcefulness oraz koncepcję czynników

ochronnych i skutecznego radzenia sobie -resilience - Manghama i in, 1995, przedstawioną w

ruchu promocji zdrowia), o których piszemy poniżej.

Dzięki nagromadzonej wiedzy możemy już podejmować próby nowego określenia

owej komplementarności. Widać to wyraźnie w modelu podatność - stres, w którym w trakcie

analizy mechanizmów zaburzeń bierze się jednocześnie także pod uwagę zasoby. Jeszcze

wyraźniej przedstawiono to w analizie zaburzeń psychosomatycznych odwołującej się do

działania stresu wydarzeń życiowych (por. Sęk, 2005). W każdej grupie zmiennych jak ocena

sytuacji, typ osobowości, styl behawioralny i właściwości kontekstu społecznego

wyodrębniono zasoby i deficyty, które pozostając w interakcji warunkują procesy zdrowia lub

jego załamania.

Interakcję czynników patogenetycznych (czynniki ryzyka, deficyty oraz defekty) z

czynnikami salutogenetycznymi (zasoby jednostki i środowiska) można przedstawić w taki

sposób, że umożliwia to równoczesne uwzględnianie w diagnozie i terapii lub prewencji

czynników prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz wykorzystanie ich w koncepcjach

wyjaśniających mechanizmy zdrowia i zaburzeń psychicznych, społecznych i somatycznych,

jeżeli ten podział ma oczywiście sens przy tak całościowym podejściu. Przedstawiono to na

12

rysunku 3.

Tu Rys.3

Wydarzenia i sytuacje życiowe stawiają człowieka w ciągu całego życia przed zmieniającymi

się zadaniami, wymaganiami i stresorami, co obciąża jego mechanizm regulacji i wymaga

przystosowywania się i adaptacji do tych wymagań (patrz fragment środkowy schematu). Te

procesy adaptacji – wymagającej samoregulacji - prowadzą do rozwoju zdrowia i jego

ochrony, gdy człowiek zaspokaja swoje potrzeby i zgodnie z wymogami uspołecznionej

kultury realizuje cele i zadania życiowe, specyficzne dla różnych okresów swojego życia.

Procesy regulacji mogą nie być wystarczająco sprawne lub prowadzić do dezadaptacji, gdy

człowiek nie zaspokaja potrzeb i nie realizuje celów i zadań życiowych zgodnie w wymogami

uspołecznionej kultury. Mówimy wówczas o różnych formach dezadaptacji, przybierających

postać różnych form patologii bio-psycho-społecznej w zależności od formy i treści zakłóceń

w procesie adaptacji do wymagań. Procesy zdrowia i choroby zależą więc od sprawności

procesów adaptacyjnych na poziomie funkcji biologicznych, intrapsychicznych,

interpesonalnych i społecznych. Można też powiedzieć, że poziom (stan) zdrowia/choroby

zależy od sprawności procesów dynamicznego równoważenia możliwości i wymagań, które

uwarunkowane są jednoczesnym oddziaływaniem różnorodnych czynników ryzyka i zasobów

odpornościowych, co przedstawiono w bocznych fragmentach schematu. Uwzględniono

odpowiednio różne poziomy funkcjonowania człowieka. Każdy z bloków czynników ryzyka i

zasobów można wypełnić bardzo różnorodną treścią. Tak więc o stanie zdrowia, który może

zmieniać się dynamicznie w czasie, decydują procesy konfrontacji i zestrajania zasobów

decydujących o odporności i zagrożeń, także podatności w procesie radzenia sobie organizmu

i psychiki ze stawianymi wymaganiami. Owe procesy i konfiguracje właściwości jednostki

oraz jej otoczenia nie są jeszcze w psychologii dokładnie poznane. W naukach biologicznych

badających mechanizmy stresu wyróżniono procesy wspomagające normalizację różnych

dysfunkcji lub hamujące rozprzestrzenianie się zaburzeń, albo też zwalczające i niszczące

patogeny. W mechanizmach psychologicznych można wyróżnić takie oddziaływania,

poznawcze, motywacyjne i/lub emocjonalne, które niszczą, ograniczają, zmniejszają działanie

czynników ryzyka i bodźców uszkadzających poprzez wykorzystanie zasobów

odpornościowych.

Gdy chcemy rozpoznać, opisać i wyjaśnić zaburzenie badamy czynniki sprawcze,

czyli patogeny, poszukujemy rozwojowo adekwatnego mechanizmu działania czynników

środowiskowych i sytuacyjnych oraz osobowościowych (np. gotowości do eksternalizacji lub

13

internalizacji) – deficytów, defektów i zasobów. Gdy chcemy uzyskać wszechstronny model

wyjaśniający patomechanizmy i procesy zdrowienia lub zapobiegania zaburzeniom trzeba

uwzględnić jednocześnie mocne strony jednostki i jej środowiska – czyli konfigurację

zasobów odpornościowych.

Na znaczenie czynników ochronnych zwracano szczególna uwagę w prewencji i miało

to na celu doskonalenie programów profilaktycznych. W sytuacji wysokiego ryzyka działano

równocześnie na zmniejszenie czynników zagrażających i wspomagano zasoby jednostki i

środowiska. W sytuacji niskiego i średniego ryzyka rozwijano przede wszystkim zasoby,

wychodząc z założenia, że jednostka dzięki zasobom przeciwstawi się ryzyku.

4.2. Procesy zdrowia, zaburzeń i zdrowienia a interakcja patogenów i salutogenów

Poza modelem salutogenetycznym Antonovskyego (1995) zgromadzono wcześniej wiedzę o

odporności na stres, a w nowszych wersjach zajmują się tym wspomniani już badawcze

zasobów dwóch powiązanych ze sobą koncepcji: resilience (Mahden i inni 1995; Klohnen,

1996; Masten, 2001; Fredrickson, 2003, 2004) i resourcefulness ( Rosenbaum, 1990). Oba te

podejścia są mało znane w literaturze polskiej z zakresu psychologii zdrowia, dlatego też

poświęcimy im nieco więcej uwagi.

Termin resilience trudno dosłownie przetłumaczyć na język polski, tak aby zachować

istotę jego znaczenia. Chodzi tu zarówno o proces jak i właściwości, dzięki którym jednostka

radzi sobie skutecznie ze stresem życia nawet o dużym nasileniu i ze znacznymi

przeciwnościami

2

. Dlatego można użyć opisowego terminu zdolność do skutecznego radzenia

sobie z wymaganiami i przeciwnościami. W słowie resilient ważne są dwie charakterystyki

pogodny i elastyczny. Chodzi tu więc o umiejętności wzbudzania pozytywnych emocji, i

elastycznego stosowania zachowań zaradczych, dopasowanych do potrzeb i kontekstu

sytuacyjnego. Resilience to taka właściwość jednostki, która charakteryzuje się zdolnością do

oderwania się (bounce-back) od negatywnych doświadczeń i elastycznej adaptacji do ciągle

zmieniających wymagań życia (Fredrickson i in. 2003). Ta zdolność do efektywnej adaptacji

jest właściwością dynamicznie rozwijającą się i odnawiającą się u człowieka. Po

przezwyciężeniu doświadczeń, człowiek jest zdolny powrócić do zrównoważonego

funkcjonowania. Można z pewnym przybliżeniem powiedzieć, że jest to potencjał

zdrowienia. Właściwość tę człowiek rozwija w ciągu życia w toku doświadczeń.

Właściwość skutecznej adaptacji do trudnych i zagrażających sytuacji jest ponadto

uwarunkowana umiejętnością rozwiązywania problemów i komunikowania się, tworzenia

realistycznych planów. Stwierdzono też, że osoby takie cechuje ciekawość, zdolność do

14

zaangażowania. Tym kompetencjom poznawczym towarzyszą kompetencje emocjonalne:

zdolnością do regulacji impulsów i silnych emocji, zdolnością do wzbudzania pozytywnych

emocji, co też wiąże się z poczuciem humoru. Jest to także umiejętność spostrzegania

problemów jako wyzwań i szans oraz radzenia sobie proaktywnego. Wreszcie zależy też od

kompetencji społecznych: zdolności tworzenia i kultywowania więzi, umiejętności

mobilizowania oraz dawania różnych rodzajów wsparcia społecznego. (Fredrickson i in. op.

cit.).

Wykazano, że osoby posiadające powyższy zespół zdolności do adaptacji, dlatego

chronią się przed zaburzeniami nastroju typu depresyjnego, gdyż są zdolne do aktywowania

pozytywnych stanów emocjonalnych. Pośrednikiem w tym procesie ochrony zdrowia był w

sytuacjach trudnych nie kontrolowalnych proces przeżywania pozytywnego afektu. Resilience

jako właściwość podmiotu działa za pośrednictwem aktywowanych pozytywnych emocji, a

nie wprost. Byłby to konkretny przykład na to jak funkcjonują zasoby w zetknięciu ze stresem

i czynnikami ryzyka. W późniejszych badaniach (Tugade, i in. 2004) zespół ten wykazał, że

świadome doświadczanie pozytywnych emocji wpływa na poziom dobrostanu poprzez

elastyczne i skuteczne radzenie sobie ze stresem.

W niektórych pracach przedstawiono poszerzone rozumienie resilience jako zdolność

jednostek i systemów (rodzin, grup, i społeczności) do skutecznego radzenia sobie z

przeciwnościami i ryzykiem. Ta zdolność rozwija się i zmienia w czasie, jest podtrzymywana

przez ochronne właściwości jednostki, systemu i środowiska, wpływa na utrzymanie i rozwój

zdrowia (Magham i in. 1995). Współcześnie wskazuje się na trzy najistotniejsze grupy

zasobów uaktywniających potencjały zdrowia: zasoby indywidualne, tj. zrównoważony

temperament, zdolności poznawcze, społeczne i emocjonalne jednostki; zasoby rodzinne,

czyli adekwatne do wymagań rozwojowych relacje rodzic-dziecko, pełna struktura rodziny,

występujące w niej rytuały i rutyny oraz role rodzinne; zasoby środowiskowe, tj. obecność

odpowiednich dorosłych, relacje z konstruktywnymi rówieśnikami oraz bezpieczne

sąsiedztwo i szkoła (Masten, 2001; Shiner, Masten, Tellegen, 2002).

W koncepcji resourcefulness chodzi natomiast o powstały w toku doświadczania i

uczenia się społecznego zespół umiejętności, który sprawia, że jednostka reguluje swoje

reakcje emocjonalne i poznawcze dzięki czemu minimalizuje dysfunkcjonalny wpływ stresu

na zachowania w sytuacjach trudnych i ryzykownych. Ta zasobność (potencjał zasobów)

zawiera zdaniem Rosenbauma (1990) umiejętność kontroli emocji, umiejętność wyboru

właściwych sposobów rozwiązania problemu, umiejętność odraczania gratyfikacji i

spostrzeganą samoskuteczność. Znaczenie tego zespołu kompetencji badano przede

15

wszystkim w sytuacjach trudnych zadaniowo. Stwierdzono między innymi, że osoby

„zasobne w umiejętności zaradcze” dostrajają swoje strategie radzenia sobie do wymogów

sytuacji. Osoby posiadające bardziej rozwinięte umiejętności zaradcze stosują w czasie

przygotowania do egzaminów głównie strategie racjonalne rozwiązywania problemów, ale

także mobilizują wsparcie, podczas gdy studenci ze słabiej wykształconymi zasobami

zaradczymi w okresie przygotowania stosowali myślenie życzeniowe i dystansowanie się od

problemów egzaminu. Natomiast w sytuacji niepowodzenia studenci zasobni częściej się

odwracali do zaistniałego zdarzenia i wykorzystywali redefinicję znaczenia tych wydarzeń.

Koncepcja ta w ujęciu Rosenbauma (op. cit.) i jego współpracowników koncentruje się na

znaczeniu procesów samoregulacyjnych, dzięki, którym jednostka elastycznie dostraja do

konkretnych wymagań i obciążeń zadaniowych i egzystencjalnych najbardziej trafne strategie

radzenia sobie, aby zachować zdrowie i zapobiec patologii.

Bardzo szeroko ujmuje natomiast potencjał zasobów Celiński i Antoniazzi (2001),

który zastosował koncepcje resourcefulness głównie do wyjaśniania i przewidywania procesu

zdrowienia w toku różnych interwencji terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Autorzy ci w

nawiązaniu do badań Rosenbauma i jego następców znacznie poszerzyli zespół zasobów

zaradczych. Główną role wprawdzie nadal odgrywają procesy regulacji i kontroli, ale autorzy

ci odwołują się podobnie jak badacze resilience co właściwości motywacyjnych i

kompetencji emocjonalnych. Głównym ich wkładem jest stworzenie wielowymiarowej skali

badania zasobności w procesach zdrowienia, składającej się z 18 wymiarów. Badania nad

zasobnością i kompetencjami skutecznego radzenia sobie z ryzykiem i stresem są prowadzone

w bardzo różnych grupach osób zdrowych, z zaburzeniami psychicznymi i chorych

somatycznie, bardzo istotne jest też fakt, że wiele studiów i badań poświęcono zwłaszcza

resilience dzieciom i młodzieży dorastającej wskazując zarówno na rozwojowe mechanizmu

kształtowania się tych umiejętności jak i funkcjonowania w sytuacjach różnych przeciwności.

Możemy, więc mówić o symetrycznym nurcie tworzenia rozwojowych modeli

salutogenetycznych (Garmezy, 1993: Staudinger, Marsiske, Baltes,1993; Werner, 1993).

W przyszłości należałoby wykorzystać tę wiedzę w tworzeniu syntez uwzględniających

wzajemną interakcję czynników prozdrowotnych i antyzdrowotnych w różnych fazach życia

człowieka i wyjaśniających mechanizmy osiągania i ochrony zdrowia oraz zdrowienia jak i

powstawania i utrwalania się zaburzeń.

5. PODSUMOWANIE

16

Jak pokazują badania epidemiologiczne i ewaluacyjne związane z tworzeniem i realizacją

programów prewencji zaburzeń u dzieci, młodzieży i dorosłych skuteczność tych działań nie

jest zadawalająca. Generalnie na progu XXI wieku nie udało się zahamować różnych form

patologii pojawiającej się zwłaszcza w okresie dorastania. Być może jest tak, że w stosunku

do coraz bardziej komplikującej się konfiguracji czynników biorących udział w

mechanizmach patogenetycznych i salutogenetycznych interwencje zdrowotne są albo

niewystarczające, nietrafne lub zbyt uproszczone i nie uwzględniają specyfiki czynników

sprawczych, usposabiających, modyfikujących procesy zdrowia i choroby współdziałających

w konkretnej sytuacji wymagań i obciążeń życiowych w różnych okresach rozwojowych.

Nagromadzono znaczną wiedzę w różnych dziedzinach psychologii teoretycznej i stosowanej

zajmujących się zaburzeniami, zdrowiem, rozwojem i znaczeniem kontekstu społecznego. W

każdej z tych dziedzin zawarta jest wiedza, która przydatna jest zarówno w diagnozie zdrowia

vs. choroby jak i planowaniu różnych form pomocy. To, czego prawdopodobnie brakuje są

syntetyczne, systemowe modele scalające wiedzę z tych dziedzin.

Sądzimy, że najbardziej potrzebne są rozwojowe modele mechanizmów regulacji

zdrowia i choroby w cyklu życia człowieka, z uwzględnieniem znaczenia różnych systemów

społecznych, w których ten złożony proces przebiega. Potrzebne są nowoczesne badania nad

przemianami zachodzącymi w obu kierunkach od zdrowia do choroby i od choroby do

zdrowia. Dotychczas wiemy jedynie, że współdecyduje o tym gra sił czynników

uszkadzających i zagrażających zdrowiu oraz sił ochraniających i wspomagających procesy

zdrowia. Wiemy, że zależy to między innymi od kompetencji zaradczych (adaptacyjnych)

wspomaganych przez zbiór właściwości człowieka i jego środowiska, które określono

zbiorczo zasobami odpornościowymi i zasobnością zaradczą. Niektóre z tych czynników pro-

i antyzdrowotnych mają charakter dziedziczny i wrodzony, większość jednak powstaje w toku

zdobywania doświadczenia i uczenia się społecznego. Potrzebna nam jest wiedza o procesach

zachodzących w toku konfrontacji człowieka ze zmieniającymi się wymaganiami życia.

17

1/

Obecny tekst jest wynikiem współdziałania autorek, z których każda jest bardziej skoncentrowana na

modelu pato- lub salutogenetycznym. Stałe dyskusje pokazały jednak, jakie można popełnić błędy,
gdy przyjmujemy jednostronne podejście. Konieczność współdziałania osób o różnych preferencjach
w tym zakresie lub różnych nastawień u tej samej osoby zajmującej się profesjonalnie psychologią
zdrowia i zaburzeń była między innymi przedmiotem naszych wcześniejszych rozważań.
(

Cierpiałkowska, Sęk, 2002)

2 /

Empirycznym dowodem są w tym względzie prospektywne badania Fredrickson o jej

współpracowników nad osobami, które uczestniczyły w ataku terrorystycznym 11 września
2001. Osoby zbadano przed tym wydarzeniem pod względem resilience i po traumie. Osoby
cechujące się wysoką zdolnością skutecznej adaptacji cechowały się po traumie 11 września
wyższą zdolnością do przeżywania wdzięczności, miłości, przyjaźni i tzw. pokryzysowym
wzrostem. Słabiej były też u nich nasilone objawy po traumatycznym stresie.

Bibliografia:

Antonovsky, A. (1979). Health, stress and doping: New perspectives on mental and

physical well-being. San Frasncisco: Jossey Bass

Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health. How people manage stress and

stay well. San Francisco: Jossey Bass.

Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu

Neurologii i Psychiatrii.

Achenbach, T.M. (1993). Conceptualization of developmental psychopathology. W: M.

Levis, S.M. Miller (red.). Handbook of developmental psychopathology (t. 5, s. 2-38).

New York: Plenum Press.

American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental

disorders (4

rt

ed., rev.). Washington, DC: Author.

Aspinwall, L.G. (1998). Rethinking the role os positice affect in self-regulation. Special Issue:

Positive affect and self-regulation. Motivation & Emotion, 1, 22, 1-32

Carson, R.C., Butcher, J.N., Mineka, S. (2003). Psychologia zaburzeń. Człowiek we

współczesnym świecie (tom 1 i 2). Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie.

Cichetti, D. (1999). A developmental psychopathology perspective on drug abuse W: M.D.

Glantz & Ch.R. Hartel (red.). Drug Abuse. Origins & Interventions (s. 97-118).

Washington: American Psychological Association.

18

Cichetti, D., Rogosch, F.A., (2002). A developmental psychopathology perspective on

adolescence. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70, 1, 6-19.Cierpiałkowska

L, Sęk H. (2002). Orientacja na dobrostan i orientacja na cierpienie w rozwiązywaniu

współczesnych problemów zdrowotnych. w: J. Brzeziński, H. Sęk (red.), Kolokwia

Psychologiczne: Psychologia w obliczu zachodzących przemian społeczno-kulturowych

(177-196). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Cierpiałkowska, L. Sek, H. (2005). Psychologia kliniczna i psychopatologia – wzajemne

zależności. W: H. Sęk (red.) Psychologia kliniczna (s. 65 – 81 t.1). Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Compas, B. E., Hinden, B.R., Gerhardt, C.A. (1995). Adolescent development: pathways and

processes of risk and resilience. Annual Review of Psychology, 46, 265-293.

Fredrickson, B. L., Tugade M. M., Waugh, C. E., Larkin, G. R. (2003). What good are

positive emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following the

terrorist attack on the United States on September 11

th

, 2001. Journal of Personality and

Social Psychology, 84, 2, 365-376

Fredrickson, B. L. (2004) Resilient individuals use positive emotions to bounce-back from

negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, 86, 320 –

333. Garland, A.F., Zigler, E. (1993). Adolescent suicide prevention: current research and

social policy implication. American Psychologist, 48, 169-182.

Garmezy, N. (1993). Children in poverty: Resilience despite risk. Psychiatry, 56,127-136.

Jacobson, S.W., Jacobson, J.L. (2001). Alcohol and drug-related effects on development: A

new emphasis on contextual factors. Infant Mental Health Journal, 22(3), 416-430.

Kazdin, A.E. (2003). Psychotherapy for children and adolescents. Annual Reviews of

Psychology, 54, 253-276.

Kendall, P.C., (2004). Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Gdańsk: Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne.

Kessler, R.C., Avenevoli, S., Merikangas, K.R. (2001). Mood disorders in children and

adolescents: An epidemiologic perspective. Biological Psychiatry, 49(12), 1002-1014.

Kim, J. E., Hetherington, E.M., Reiss, D. (1999). Associations among family relationships,

antisocial peers, and adolescent’s externalizing behaviors: Gender and family type

differences. Child Development, 70(5), 1209-1230.

Klohnen, E.C. (1996). Conceptual analysis and measurement of the construct of ego-

resiliency. Journal of Personality and Social Psychology 70, 1067-1079.

19

Nelson, C.B., Wittchen, H.U. (1998). DSM-IV alcohol disorders in a general population

sample of adolescents and young adult. Addiction, 93(7), 1065-1077.

Mangham, C., Mc Graht, P., Reid, G., Stewart M. (1995). Resilience: Relevance to health

promotion. Detailed analysis. Raport niepublikowany, Dalgousie: Atlantic Health

Promotion Centre.

Masten, A. S. (2001). Ordinary magic Resilience processes in development. American

Psychologist, 56, 227 – 238.

McCauley Ohannessian, Ch., Hesselbrock, J.K., Kuperman, S., Bucholz, K.K., Schuckit,

M.A., Nurnberger, J.I. (2005). The relationship between parental psychopathology and

adolescent psychopathology: An examination of gender patterns. Journal of Emotional

and Behavioral disorders, 13(2), 67-76.

Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Petersen, A.C., Compas, B.E., Brooks-Gun, J., Stemmler, M., Ey, S., Grant, K.E. (1993).

Depression in adolescent. American Psychologist, 48, 15155-168.

Reynolds, Ch. S., Gatz, M. (2001). Age-related differences and change in positive and

negative affect over twenty-five years. Journal of Personality and Social Psychology, 80,

136-151.

Rosenbaum, M. (1990). From helplessness to resourcefulness. W: M. Rosenbaum (red.).

Learned resourcefulness (s. 1-33). New York: Springer Publishing Company.

Seligman, M.E.P., Walker, E.F. i Rosenhan, E.F. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-

ka Wydawnictwo.

Serap, A. (2004). The effects situation and learned resourcefulness on coping response. Social

Behavior and Personality, 2,31, 22- 34.

Sęk, H. (2004). Psychologia ryzyka, zdrowie i zachowania zdrowotne w

kontekście rozwoju psychoseksualnego oraz jego zaburzeń. W: M. Beisert (red.),

Seksualność w cyklu życia człowieka (s. 61-84). Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke.

Sęk, H. (2005). Orientacja patogenetyczna i salutogenetyczna w psychologii klinicznej. W: H.

Sęk (red.) Psychologia kliniczna (s. 39 – 54, t.1). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Sęk, H. Pasikowski, T. (red.). Zdrowie – stres – zasoby. Poznań: Wydawnictwo Fundacji

Humaniora.

20

Sher, K.J., Trull, T.J., Bartholow, B.D., Vieth, A. (2003). Osobowość, a alkoholizm: teorie,

metody i procesy etiologiczne. W: K.E. Leonard, H.T. Blane (red.), Picie i alkoholizm w

świetle teorii psychologicznych. (s. 77 – 132). Warszawa: Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Sher, K. J. (2000). Charakterystyka psychologiczna dzieci alkoholików. W: Badania nad

dziećmi alkoholików. Alkohol a zdrowie (s. 164-183). Warszawa: Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Shiner, R.L., Masten, A.S., Tellegen, A. (2001). A developmental perspective on personality

in emerging adulthood: Childhood antecedents and concurrent adaptation. Journal of

Personality and Social Psychology, 83, 5, 1165-1177.

Staudinger, U. M., Marsiske, M., Baltes, P.B. (1993). Resilience and level of reserve capacity

in later adulthood: Perspectives from life-span theory. Development and Psychopathology,

5, 541-566.

Światowa Organizacja Zdrowia (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń

zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Kraków – Warszawa:

Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne ”Vesalius”.

Tugade, M.M., Fredrickson, B.L., Feldman Barrett, L. (2004). Psychological resilience and

positive emotional granularity: Examining the benefits of positive emotions on coping and

health. Journal of Personality, 72, 6, 1162-1187.

Werner, E. (1993). Risk, resilience and recovery. Perspectives from the Kauai longitudinal

study. Development and Psychopathology 5, 503-515.

Windle, M., Searles, J.S., (1990). Children of alcoholics: Critical perspectives. New York:

Guilford Press.

Windle, M., Davies, P.T. (2003). Teoria rozwojowa i związane z nią badania. W: K.E.

Leonard, H.T. Blane (red.), Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych. (s. 209 –

254). Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.