Lucjan Rutkowski

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,

Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, e-mail: [e-mail]

INWAZJA ROŚLIN OBCEGO POCHODZENIA

W NASZYCH LASACH

INVASION OF ALIEN PLANTS IN POLISH WOODS

Słowa kluczowe: flora polska, lasy, gatunki egzotyczne, gatunki inwazyjne

Key words: Polish flora, woods, exotic species, invasive species

Abstract. Polish flora is relatively young and sparse in woody species. Due to the demand for

various wooden raw materials, exotic trees have been introduced for many years. Some of these

have proved to be invasive species. In recent years, thermophilous fruit trees, lianas and shrubs

are frequent. The expansion of herbaceous plants is a particular problem in the riparian forests.

Gatunki obce (obcego pochodzenia) to według definicji encyklopedycznej „ –

gatunki wprowadzone na tereny, na których wcześniej nie występowały… mogą

dostawać się na nowe tereny w sposób naturalny, lecz obecnie coraz częściej

sprawcą zamierzonych lub niezamierzonych introdukcji jest człowiek.” [Jura

1998]. „Gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci

osobników lub zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części

osobników, dzięki którym mogą one rozmnażać się.” [Ustawa o ochronie przyrody

2004]. Określenie to przeciwstawiane często pojęciu „gatunków rodzimych” jest

nieostre i różnie rozumiane. Należy pamiętać, że większość obecnych składników

naszej flory i fauny przybyła i zadomowiła się w ciągu ostatnich kilku (kilkunastu)

tysięcy lat. Szczególnie w północnej części kraju, jeszcze przed około 12 tysiącami

lat pokrytej lądolodem, na powierzchni którego mogły bytować niektóre

mikroorganizmy. Bez wątpienia rodzime są prawie wszystkie endemity (za

wyjątkiem tzw. „wędrujących”). Najbardziej „rodzimymi” są w naszej florze

nieliczne paleoendemity – gatunki wieku trzeciorzędowego o bardzo małych,

górskich zasięgach – mniszek pieniński Taraxacum pienninicum, oraz

zachodniokarpackie (więc i słowackie) ostróżka tatrzańska Delphinium

oxysepalum i skalnica tatrzańska Saxifraga wahlenbergii. Wśród roślin

naczyniowych na około 2500 gatunków i ważniejszych podgatunków rodzimych

i niespełna 500 trwale zadomowionych [Mirek i in. 2002] – 169 (129 gatunków i 40

podgatunków), to endemity i subendemity wychodzące poza nasze terytorium

[Mirek, Piękoś-Mirkowa 2009]. Nieliczne endemity niżowe to prawie wyłącznie

neoendemity powstałe w okresie holocenu. Jeden z nich – jeżyna notecka Rubus

czarnunensis opisana przez Spribillego z lasu pod Czarmuniem w powiecie

sępoleńskim, rośnie w Borach Tucholskich wg moich obserwacji miejscami dość

licznie.

199

DOI: 10.5604/20811438.1158070

W ciągu pierwszej połowy okresu polodowcowego, w miarę ocieplania się

klimatu, stopniowo roślinność tundrowa została wyparta przez leśną wędrującą

z ostoi na południu (początkowo widne lasy sosnowo-brzozowe, potem

wielogatunkowe liściaste i mieszane). Ze względu na położenie geograficzne,

gdyby nie działalność człowieka, na terenie Polski niżowej dominowałaby flora

leśna (z nitro- i światłolubnymi gatunkami pożarzysk i wiatrołomów) z udziałem

miejscami wodnej i bagiennej. Żyjące w początku holocenu nieliczne grupy

łowców-zbieraczy nie wywierały większego wpływu na florę. Jednak przed około

6000 tysiącami lat pojawiły się ludy rolnicze z bliskiego wschodu, przynosząc

ze sobą uprawę zbóż (najpierw pszenic i jęczmienia, potem innych) wraz

z towarzyszącymi im chwastami – dzikimi roślinami regionu wschodnio-

śródziemnomorskiego. Przy siedliskach ludzkich rozprzestrzeniły się rodzime

i obce gatunki nitrofilne, a z wypasem zwierząt domowych – światłolubne, odporne

na deptanie i zgryzanie. Wzrost zaludnienia, przybywanie nowych grup ludzkich

i postęp gospodarczy oraz wymiana handlowa z okresu wpływów rzymskich ciągle

zwiększały ilość antropogenicznych elementów roślinnych. Po regresie rolnictwa

w okresie Wędrówki Ludów, średniowiecze to dalszy wzrost antropopresji.

Jednakże do czasów wielkich odkryć geograficznych około roku 1500 przybywały

zawleczone lub celowo wprowadzane gatunki południowo-europejskie

i zachodnio- czy środkowoazjatyckie (z minimalnym udziałem północno-

afrykańskich czy indyjskich). Rośliny wprowadzone lub przybyłe do tego czasu

i później zadomowione, nazywamy archeofitami. W wielu wypadkach przy

ocieplaniu się klimatu (jak szereg gatunków leśnych mogły by one dotrzeć do nas

spontanicznie).

Dotarcie Europejczyków do odległych obszarów klimatu umiarkowanego

Ameryki Północnej i Azji Wschodniej oraz rozwój handlu z tymi terenami

spowodował napływ gatunków, które mogłyby dotrzeć do nas spontanicznie

dopiero wskutek np. połączenia się kontynentów. Ponadto nasilenie się podróży

w ramach Starego Świata, rozwój nauk przyrodniczych, rolnictwa, ogrodnictwa

ozdobnego spowodowało trwający po dziś dzień lawinowy napływ gatunków, które

mogą rosnąć i samorzutnie rozprzestrzeniać w naszych warunkach klimatycznych.

Rośliny przybyłe i zadomowione od początku XVI wieku to kenofity (neofity).

Jeszcze większą grupę stanowią rośliny uprawne przejściowo dziczejące

(ergazjofigofity) i zawlekane (efemerofity). Niektóre gatunki jednoroczne

i dwuletnie uprawiane u nas nawet od kilku tysięcy lat (zboża pochodzące ze stepów

zachodniej Azji), czy śródziemnomorskie warzywa bądź rośliny okopowe – mogą

bez pomocy człowieka utrzymywać się 1, 2, 3 lata na odłogach czy wysypiskach,

potem jednak giną wypierane przez byliny czy rośliny drzewiaste. Oczywiście

to samo dotyczy roślin pochodzenia tropikalnego czy subtropikalnego, które

z samosiewu nie zdążą przed przymrozkami wydać dojrzałych nasion, bądź te zimą

obumierają. Inaczej ma się rzecz z roślinami wieloletnimi o zimotrwałych

korzeniach lub pędach, które nawet jeżeli nie są w stanie samorzutnie się

rozmnażać, to posadzone czy przypadkowo zawleczone mogą trwać w danym

200

miejscu długie lata (w przypadku długowiecznych drzew nawet setki lat). Wiele

z obecnych kenofitów przeszło w ciągu kilkuset czy kilkudziesięciu lat etapy

rośliny wyłącznie uprawianej, jak np. północnoamerykańskie ozdobne

i miododajne nawłocie Solidago sp. czy klon jesionolistny Acer negundo, które

w naszym regionie po raz pierwszy w stanie zdziczałym stwierdzono w końcu XIX

wieku, a już w połowie XX wieku – zaczęły dominować nie tylko w nadrzecznych

zaroślach i nieużytkach ale nawet naturalnych lasach łęgowych. Szereg z tych

gatunków objęto zakazem wprowadzania do środowiska [Rozporządzenie Ministra

Środowiska 2011]. Przyczyną są nie zawsze lub nie tylko zmiany klimatyczne, ale

także procesy mikroewolucji. W czasie długotrwałej uprawy pojawiają się mutanty

lepiej dostosowane do naszych warunków lub o większych zdolnościach

konkurencyjnych. Uprawiane różne ekotypy krzyżują się dając początek

żywotniejszym osobnikom, gatunki obce krzyżują się z rodzimymi, jak np. topole

czy modrzewie, lipy etc. W skali kraju wielokrotnie omawiano problem

z najbardziej ekspansywnymi drzewami świadomie wprowadzanymi do lasów

(Acer negundo, dąb czerwony Quercus rubra, robinia akacjowa Robinia

pseudoacacia, czeremcha późna Padus serotina i najrzadziej jesion pensylwański

Fraxinus pennsylvanica), które w wielu miejscach wymknęły się spod kontroli

[Tokarska-Guzik i in. 2012]. W kilku nadleśnictwach kujawsko-pomorskich

obserwowano wprowadzanie do upraw leśnych - jako domieszkę amerykańską-

olszę pomarszczoną Alnus rugosa (syn. A. incana ssp. rugosa) jako rodzimą olszę

szarą. W ostatnich latach rozsiewają się też lub są zawlekane ciepłolubne drzewa

owocowe uprawiane od stuleci w najcieplejszych regionach kraju (orzech włoski

Juglans regia, brzoskwinia Persica vulgaris, morela Armeniaca vulgaris czy

winorośl Vitis vinifera – ta ostatnia obecnie głównie w postaci mieszańców

z gatunkami amerykańskimi), które do niedawna prawie nie dziczały, a obecnie

pojawiają się nawet w chłodnych regionach pojeziernych Polski Północnej. Nadto

coraz liczniejsze są liany (winobluszcze Parthenocissus inserta, P. quinquaefolia,

powojnik pnący Clematis vitalba, wiciokrzew przewiercień Lonicera caprifolium

obce podgatunki i odmiany bluszczu Hedera helix s.l.), krzewy (Amelanchier sp.

div. ,Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp. div. i in.). Roślin zielnych

obcego pochodzenia w lasach jest już kilkadziesiąt gatunków. Szczególnie

w lasach łęgowych problem stanowią inwazyjne rośliny zielne z rodzajów:

Solidago, Rudbeckia, Reynoutria, Impatiens, Echinocystis, Heracleum i inne

[Tokarska-Guzik i in. 2012]. Od kilku lat obserwowano w regionie kujawsko-

pomorskim wyraźne nasilanie się zjawiska rozsiewania gatunków roślin

drzewiastych, które rosły tu od kilkuset lat (orzech włoski) czy prawie 100 lat

(świdośliwa jajowata Amelanchier spicata, śliwa ałycza Prunus cerasifera, irga

błyszcząca Cotoneaster lucidus, sosna Banksa Pinus banksiana i wejmutka

P. strobus, żywotnik olbrzymi Thuja plicata, cyprysik groszkowy Chamaecyparis

pisifera, orzesznik pięciolistkowy Carya ovata, morwa biała Morus alba) nie dając,

poza ogrodami i parkami, trwałego samosiewu. Większość z drzewiastych

przybyszów posadzonych w lasach regionu (daglezja Pseudotsuga menziesii,

201

świerk kłujący Picea pungens, sosna czarna Pinus nigra, świdośliwa Lamarcka

Amelanchier lamarckii) nie rozprzestrzenia się jeszcze spontanicznie na naszym

terenie.

Zagadnieniami inwazji obcych gatunków roślin zajmowała się głównie

fitogeografia [Podbielkowski 1991; Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002], natomiast

ochrony przyrody, nawet współcześnie, stosunkowo mało [Symonides 2008;

Wiśniewski, Gwiazdowicz 2009; Tomanek, Witkowska-Żuk 2008] lub prawie

wcale. Kapuściński [2009] poświęca uwagę niebezpieczeństwom stwarzanym

przez ekspansyjne gatunki roślin. Jednak poza powszechnie znanymi czynnikami

zagrażającymi rodzimej florze, naturalnej bioróżnorodności, są niektóre gatunki

obcego pochodzenia, które nie tylko konkurują z rodzimymi wypierając je, ale

i nawet przekształcając całe zbiorowiska roślinne [Król 2000]. Dopiero niedawno

podjęto na szerszą skalę badania nad obcymi elementami całej naszej flory

(wcześniej głównie w południowej i zachodniej części kraju, gdzie problem

ekspansywnych przybyszów był wcześniejszy i jest bardziej nasilony niż

w regionach chłodniejszych). Powstało zbiorowe opracowanie dostępne także

w internecie – „Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym

uwzględnieniem gatunków inwazyjnych” [Tokarska-Guzik i in. 2012]. Omawia-

nych jest tam ponad 935 gatunków i ważniejszych podgatunków, w tym 88 gatun-

ków inwazyjnych i potencjalnie inwazyjnych (ponadto 4 gatunki jeszcze u nas nie

stwierdzone). Nie uwzględniono roślin uprawianych i przejściowo dziczejących

oraz 20 gatunków o wątpliwym statusie i około 100 gatunków efemerofitów

zamieszczonych w „Flovering plants and pteridophytes of Poland. A checklist.

Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski” [Mirek i in. 2002]. Wśród 88

gatunków roślin inwazyjnych:

- 35 to inwazyjne w skali kraju (a z nich 12 występuje w lasach),

- 31 inwazyjne regionalnie (8 w lasach),

- 10 zadomowionych i tylko lokalnie inwazyjnych (4 w lasach ),

- 12 potencjalnie inwazyjnych, występujących w kraju (3 w lasach ).

W sumie 27 gatunków roślin naczyniowych inwazyjnych lub potencjalnie

inwazyjnych występuje głównie lub w znacznym stopniu w lasach.

Ponadto wyróżniono 57 gatunków drzew i krzewów stwierdzanych na

obszarach cennych przyrodniczo, które w przypadku zadomowienia się mogą mieć

negatywny wpływ na bioróżnorodność [Tokarska-Guzik i in. cit.], nie tylko roślin

ale i zwierząt, grzybów. Na początku zamieszczonej w cytowanym opracowaniu

listy jest 5 gatunków wcześniej wymienionych sadzonych i inwazyjnych w skali

kraju drzew (wymienionych wcześniej w niniejszym opracowaniu), 9 regionalnie

i lokalnie inwazyjnych i 38 nieinwazyjnych ale zadomowionych.

Prowadząc przez wiele lat badania florystyczne i fitosocjologiczne na terenie

obecnego województwa kujawsko-pomorskiego i terenach przyległych (okolice

Szczecinka, Chojnic, Kwidzyna), autor znalazł w lasach (szczególnie miejskich

i podmiejskich) kilkadziesiąt gatunków roślin ozdobnych uprawianych, które

znalazły się tu ewidentnie wyrzucone z odpadami ogrodowymi, obciętymi

202

gałęziami, wykopanymi krzewami i bylinami. Kilka mogło zostać zawleczonych

przez ptaki czy inne zwierzęta i mimochodem przez ludzi z pobliskich ogrodów

działkowych czy przydomowych. Kilkanaście gatunków to rośliny nowe dla Polski

lub regionu, nie były wymienione w innych opracowaniach [Mirek i in. 2002;

Tokarska-Guzik i in. 2012; Urbisz 2011]. Niektóre jak zimozielony, bałkański

bodziszek korzeniasty Geranium macrorrhizum stwierdzony na prawie 20

stanowiskach – po raz pierwszy w 2006 roku w Kaszczorku przy pomniku przyrody

– skupinie dębów. Rośnie tu do dzisiaj, rozprzestrzeniając się przy pomocy

pełzających kłączy. Nieco później stwierdzono go w lesie koło torów na zachód

od rezerwatu Las Piwnicki, gdzie rozsiewa się i rośnie z siewką cisa, kaliną

koralową w odmianie pełnokwiatowej Viburnum opulus, Roseum' i aronią Aronia

x prunifolia. Obecnie częściej spotkać można ten gatunek w kujawsko-pomorskich

lasach niż w ogrodach. Z krzewów dość ekspansywnych można wymienić malinę

czarną Rubus occidentalis, która uprawiana jest u nas od przeszło 30 lat jako roślina

owocowa, przed 5 laty znaleziona została na skraju lasu niedaleko siedziby

nadleśnictwa Włocławek i koło ogrodów działkowych między Toruniem

a Przysiekiem (L.R. mat. npbl.). Wierzchołki pędów maliny pokładają się

i zakorzeniają. Dość dziwne wydaje się utrzymywanie się w lasach

i rozprzestrzenianie światłolubnych sukulentów – dalekowschodnich rozchodni-

ków (Sedum kamtschaticum, S.hybridum, S. floriferum, S. sarmentosum). Pozostałe

wspomniane wyżej gatunki nie wykazują ekspansywności.

Inną rośliną, którą warto wspomnieć jest znany do tej pory amerykański

przybysz zasiedlający od ponad 100 lat zręby Śląska i Małopolski – erechtites

Erechtites hieracifolia. W Polsce Środkowej znane było 1 stanowisko od 1976 roku,

od 2008 roku zaczęto znajdować nowe stanowiska [Koczywąs i in. 2012]. W 2011

roku znaleziono po jednym okazie kwitnącej rośliny - na świeżej uprawie leśnej

w borze na północ stacji Bydgoszcz Wschód i przy murze sklepu na Rubinkowie

w Toruniu. W 2012 roku stwierdzono go na kilku drogach leśnych i świeżych

zrębach lub tegorocznych uprawach w Nadleśnictwie Dobrzejewice, w 2013 było

go tam dużo więcej [Rutkowski, Kamiński 2014], ponadto 1 okaz na północ od

Torunia w lesie obok Barbarki, w sierpniu 2014 – pojedyncze okazy w toruńskich

Czerniewicach i Kaszczorku; jesienią 2014 roku obserwowano masowe

występowanie erechtitesa na świeżych uprawach leśnych Nadleśnictwa Skrwilno

(L.R.) a D. Kamiński na zrębach w okolicach Włocławka. Roślina swoimi

właściwościami ekologicznymi przypomina niecierpki i może być uciążliwa

na uprawach leśnych.

W niektórych regionach kraju, takich jak Wielkopolska, Śląsk, Puszcza

Białowieska problemem ekspansji kenofitów zajmowano się od wielu lat

[Tokarska-Guzik i in. 2012; Danielewicz 2006; Danielewicz, Maliński 1997,

2003]. Warto jednak obserwować, monitorować ten problem w skali całej Polski,

nie tylko w przypadku niebezpiecznych roślin wymienionych w Rozporządzeniu…

[2011] i konsultowanej jego nowej wersji, ale także innych, potencjalnie

inwazyjnych i groźnych dla rodzimej przyrody.

203

LITERATURA

Bellon S., Tumiłowicz J., Król S. (1977). Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym.

Warszawa, PWRiL.

Danielewicz W. (2006). Obce gatunki drzew i krzewów we florze Polski Zachodniej. W:

W. Danielewicz (red.), Bogactwo, rożnorodność oraz ochrona dendroflory w parkach

i lasach zachodniej Polski, s. 39-50. Materiały Zjazdu Sekcji Dendrologicznej Polskiego

Towarzystwa Botanicznego, Zielona Góra.

Danielewicz W., Maliński T. (1997). Drzewa i krzewy obcego pochodzenia w lasach

Wielkopolskiego Parku Narodowego. Rocz. Dendrol. 45: 65-81.

Danielewicz W., Maliński T. (2003). Alien tree and shrubs species in Poland regenerating by self-

sowing. Rocz. Dendrol. 51: 205-236.

Gazda A., (2012). Stan badań nad obcymi gatunkami drzew w polskich lasach. Studia i Materiały

CEPL w Rogowie 14, 33 (4 ): 44-52.

Jura Cz. (1998). Gatunki obce. W: Encyklopedia biologiczna. T. III s. 374, Kraków.

Kapuściński R. (2009). Ochrona przyrody w Lasach. PWRiL, Warszawa.

Koczywąs E., Niedźwiedzki P., Pieńkowski M. (2012). Erechtites hieracifolia (L.) Raf. ex DC. –

gatunek inwazyjny we florze Polski środkowej. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 14, 33

(4) : 235-240, 2012

Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. (2002). Geografia roślin. Wydanie nowe. Wyd. Nauk. PWN,

Warszawa. S. 528-545

Król S.( 2000). Problemy synantropizacji lasów a penetracja antropofitów dendroflory. W:

T. Bojarczuk, W. Bugała (red.), Bioróżnorodność a synantropizacja zbiorowisk leśnych,

s. 15-31. Materiały Zjazdu Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego –

referaty, doniesienia, postery, Wirty.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (2009). Fitogeograficzne aspekty endemizmu w Polsce.

Wiadomości Botaniczne 53 (3/4): 7–30.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. (2002). Flovering plants and pteridophytes

of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland.

1, Kraków.

Podbielkowski Z. (1991). Geografia roślin. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. s. 153-229.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt

gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą

zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym zostało opublikowane

4 października 2011 r. i weszło w życie 5 kwietnia 2012 r. Dz. U. 2011, nr 210, poz. 1260

Rutkowski L., Kamiński D. (2014). Zaburzenia w strukturze lasu a ekspansja gatunków obcych –

na przykładzie Erechtites hieracifolia w lasach Nadleśnictwa Dobrzejewice. Ekologiczne

znaczenie zalesień i odlesień: XIV Toruńskie Seminarium Ekologiczne, 27-28.06.2014 r.,

Toruń, s.35.

Symonides E. (2008). Ochrona przyrody. Wyd. II. Wyd. UW. Warszawa. S. 50-52.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz.

(2012). Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków

inwazyjnych. Ss. 197, GDOŚ, Warszawa.

Tomanek J., Witkowska-Żuk L. (2008). Botanika leśna. Ss. 594. PWRiL, Warszawa. S. 307, 314,

335, 352, 356.

Urbisz Al. 2011. Occurrence of temporarily-introduced alien plant species (ephemerophytes)

in Poland – scale and assessment of the phenomenon. Wyd. Uniw. Ślaskiego, Katowice.

Ustawa o ochronie przyrody – Dz. U. 2004, nr 92, poz. 880.

Wiśniewski J., Gwiazdowicz J. D. (2009). Ochrona przyrody. Wyd. Uniw. Przyrodniczego

Poznań. S. 247-250.

204

STRESZCZENIE

Współczesna flora Polski jest stosunkowo młoda (ukształtowała się po zlodowaceniach)

i w przeciwieństwie do flory Azji Wschodniej i Ameryki Północnej stosunkowo uboga w gatunki

drzew. Skłaniało to od dawna do wprowadzania obcych gatunków. Niektóre z nich okazały się

nadmiernie ekspansywne (Acer negundo,Quercus rubra, Robinia pseudoacacia, Padus

serotina). W ostatnich latach pojawiają się ciepłolubne drzewa owocowe (Juglans regia, Persica

vulgaris, Armeniaca vulgaris), liany (Parthenocissus sp. Clematis vitalba, Lonicera

caprifolium), krzewy (Amelanchier sp. div. , Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp.

div. i inne). W lasach łęgowych problem stanowią inwazyjne rośliny zielne z rodzajów: Solidago,

Reynoutria, Impatiens, Echinocystis, Heracleum i inne.

SUMMARY

The current (postglacial) Polish flora is relatively young. In contrast to the flora of East Asia

and North America it is relatively sparse in species of trees. Due to the demand for various

wooden raw materials, exotic trees have been introduced for many years, for example Acer

negundo,Quercus rubra, Robinia pseudoacacia and Padus serotina. Some of these have proved

to be invasive species. In recent years, thermophilous fruit trees (Juglans regia, Persica vulgaris,

Armeniaca vulgaris), lianas (Parthenocissus sp. Clematis vitalba, Lonicera caprifolium)

and shrubs (Amelanchier sp. div. , Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp. div.

and others) are frequent. The expansion of herbaceous plants (i.e. Solidago, Reynoutria,

Impatiens, Echinocystis, Heracleum spp.) is a particular problem in the riparian forests.

205