EKOLOGIA STOSOWANA 

 

1.

 

Wody płynące – opisz siedliska w poszczególnych biegach rzeki z przykładami 
organizmów je zasiedlających – konsekwencje regulacji.  

 

Regulacja  rzeki  polega  na przekształcenie  naturalnego  koryta  rzecznego  przez  zmianę  jego kształtu 
oraz materiału, z którego jest utworzone. 

Regulację  prowadzi  się  w  celu  zwiększenia  przepustowości  koryta  oraz  zmniejszenia 
niebezpieczeństwa  wylania  wody.  Regulacja  rzeki  ma  również  wielki  wpływ  na  możliwość 
udostepnienia jej dla żeglugi. Najczęściej przeprowadza się od razu cały szereg działań dążących do 
tego, by rzeka miała uregulowany nurt o względnie stałej prędkości oraz by nie zagrażała terenom do 
niej  przylegającym.  Osiąga  się  to  głównie  poprzez  ograniczenie  terenów  zalewowych  wałami 
przeciwpowodziowymi. Wzdłuż koryta rzecznego buduje się długie umocnienia – okładziny z faszyny, 
betonowe  lub  kamienne  zwane  opaskami  lub  brzegosłonami.  Ponadto  buduje  się  ostrogi,  czyli 
wychodzące z nabrzeża w poprzek nurtu wąskie wały kamienne umocnione wbitymi w dno palami. 
Ostroga przesuwa nurt rzeki ku jej środkowi i nie pozwala na podmycie brzegu w zakolu. Z czasem 
przestrzeń między ostrogami wypełnia się materiałem niesionym przez rzekę (zamula się). Działanie 
ostróg  można  wzmocnić  budując  tamy  równoległe  łączące  krańce  dwóch  ostróg.  W  poprzek  rzeki 
buduje się jazy i progi, które spiętrzają wodę powyżej nich. 

I.

 

Wiek XIX i I połowa XX - najbardziej intensywna regulacji rzek; główne cele: żegluga, 
rolnictwo, ochrona przed powodzią 

 
Regulacja rzeki (techniczna) 
 
Cecha pozytywna regulacji technicznej - zaspokojone potrzeby gospodarcze; 
 
Cechy negatywne: utrata walorów rzeki naturalnej i drastyczna ingerencja w środowisko 

Rzeka naturalna -> regulacja rzeki ( techniczna) ->  Rzeka uregulowana 

Środowiskowe skutki regulacji technicznej: 

Cechy regulacji technicznej: 

 

prostowanie koryt i zwiększanie ich spadku 

 

nadawanie przekrojom poprzecznym ujednoliconych kształtów i wymiarów 

 

likwidacja nieregularności brzegów i dna 

 

likwidacja wysp, bocznych koryt, wypłyceń 

 

budowa stopni, jazów, zapór, które: 

- wpływają na zmiany w transporcie rumowiska (zamulenie górnych stanowisk, erozja w 
dolnych) 

-uniemożliwienie wędrówek ryb i innych organizmów wzdłuż cieków 

 

usuwanie drzew i krzewów oraz wprowadzanie gatunków obcych w strefie brzegowej 
 
 

W efekcie często regulacja rzeki prowadziła do: 
 

 

dużej monotonności krajobrazu; 

 

zaniku naturalnych biotopów (mokradła, roślinność brzegowa oczka wodne itp.); 

 

zaniku lub zmiany populacji ryb i innych zwierząt wodnych, a także ptaków i ssaków 
związanych z wodami i doliną rzeki; 

 

wzrostu zanieczyszczeń rzeki w wyniku braku naturalnych biofiltrów (mokradła, roślinność 
brzegowa), w których intensywnie przebiegają procesy samooczyszczania wód. 

 

II.

 

Nowe zasady regulacji – tzw. regulacja naturalna („przyjazna dla środowiska”) 

 

Obecnie,  zgodnie  z  zasadą  zrównoważonego  rozwoju,  której  przestrzeganie  jest  wymogiem 
konstytucyjnym,  w  działaniach  związanych  z  dostosowaniem  rzek  do  potrzeb  gospodarczych  i 
ochrony  przed  powodzią  muszą  być  w  równym  stopniu  uwzględniane  wymagania  ochrony 
środowiska. Roboty związane z przeobrażaniem rzek muszą więc być prowadzone w inny sposób niż 
w przeszłości. 
 
Regulacja rzeki musi być uzasadniona: 
 

 

ważnymi potrzebami gospodarczymi 

 

zagrożeniem powodzią i musi uwzględniać wymagania ochrony środowiska – zwykle 
konieczne są rozwiązania kompromisowe 

 
Rzeka naturalna -> Regulacja naturalna -> Rzeka zbliżona do naturalnej 
 
Regulacja naturalna 
 
Efekty pozytywne regulacji naturalnej: 
 

 

zaspokojenie potrzeb gospodarczych – zwykle w ograniczonym zakresie (nie w 100%) 

 

poprawa warunków ochrony przed powodzią (nie zawsze) 

 

zachowanie walorów naturalnych – w maksymalnie możliwym stopniu + działania 
kompensacyjne - tworzenie zastępczych biotopów i mikrosiedlisk (mikrohabitatów) 

 

III.

 

Renaturyzacja i rewitalizacja rzek 
 

Pod koniec XX wieku w wielu państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo, ze względu na potrzeby 
ochrony i właściwego kształtowania środowiska a także ze względów ekonomicznych, stwierdzono 
potrzebę poprawy stanu ekologicznego rzek uregulowanych.  
 
Rzeka uregulowana -> renaturyzacja (rewitalizacja) -> Rzeka zbliżona do naturalnej  

 
 
Celem renaturyzacji lub rewitalizacji jest poprawienie stanu środowiska przyrodniczego rzeki i doliny 
poprzez: 
 

 

poprawę stanu czystości wód 

 

wzrost różnorodności biologicznej 

 

odtworzenie ciągłości korytarzy ekologicznych 

 

 racjonalne wykorzystanie rzeki i doliny 

 

 zwiększenie możliwości retencyjnych  

 

 poprawienie warunków ochrony przed powodzią w dolinach na niżej leżących odcinkach rzek 

 

poprawienie walorów krajobrazowych oraz turystyczno- rekreacyjnych rzeki i jej doliny. 

 
Renaturyzacja rzeki – zespół różnorodnych działań technicznych zmierzających do: nadania rzekom 
wcześniej uregulowanym cech charakterystycznych dla rzek naturalnych lub odtworzenia stanu rzeki 
z okresu przed jej regulacją.  
 
 
Renaturyzacja rzeki przebiega w dwóch etapach: 
 
I etap ma na celu: zmianę cech morfologicznych koryta rzecznego i doliny, a w następstwie tych 
zmian stworzenie odpowiednich warunków abiotycznych w możliwie jak największej ilości 
zróżnicowanych siedlisk (mikrosiedlisk) 
 
II etap realizowany jest w dużym stopniu przez samą przyrodę i polega na: 
 

 

zasiedlaniu siedlisk przez te gatunki roślin i zwierząt, który odpowiadają powstałe warunki 
abiotyczne; 

 

zasiedlanie odbywa się poprzez naturalną sukcesję roślin i migrację zwierząt, 

 

ograniczonym wspomaganiu przez człowieka naturalnych procesów, najczęściej poprzez 
wprowadzanie pożądanych gatunków roślin – głównie drzew i krzewów. 

 
Rewitalizacja rzeki (przywracanie „życia”) – zespół różnorodnych działań technicznych dotyczących 
zarówno rzek naturalnych jak i uregulowanych, zmierzających do przywrócenia rzece i dolinie jej 
funkcji ekologicznych poprzez: 
 

 

działania związane z poprawą stanu czystości wody, 

 

poprawienie warunków siedliskowych dla biocenoz wodnych i związanych z wodami. 
 

Rewitalizacja rzeki - wymaga znacznie mniejszego zakresu robót, które nie powodują istotnych zmian 
cech morfologicznych koryta rzecznego i doliny. W przypadku rewitalizacji rzeki naturalnej takie 
zmiany są wręcz niepożądane, gdyż zwykle rzeka i dolina posiada zróżnicowaną morfologię. 
 
 
 

 

 

Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na 
rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile 
ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości 
wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem. 

W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają 
się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i 
osadzająca. 

Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę. 
Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją. 

Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia 
koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną. 
 
W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie 
żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V. 

Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna 
tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są 
twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej. 
Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i 
wodospady. 

Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym 
miejscem swojego koryta - w nurcie. 
Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to 
erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z 
wyerodowanego koryta. 

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną 
zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - 
tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich 
przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym 
starorzeczem.  
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka 
rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U). 

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz 
wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku 
biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał 
płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki. 

Zwierzęta i rośliny w poszczególnych biegach rzeki: 
 
górny:  
pstrąg, lipień, brzana, lin, ukleja, łosoś 
 
środkowy:, pstrąg, leszcz, chruścik,  
 
dolny: 
skrętnica, rzęsa, pałka, szczupak, wywłócznik, okrzemki, rogatek, płoć 
 

 

2.

 

Wpływ  zbiorników  zaporowych  na  kształtowanie  się  rzeki  poniżej  i  powyżej 
zbiornika. Funkcjonowanie głównych grup hydrobiontów.  

 
 
Wpływ zbiorników retencyjnych na ekosystemy dolin rzecznych jest bardzo duży i wieloraki. Zależy 
on  od  głównych  funkcji  poszczególnych  zbiorników,  a  więc  od  tego  czy  pełnią  one  funkcje 
przeciwpowodziową,  produkcji  energii  elektrycznej,  wspomagania  żeglugi,  retencjonowania  wody 
pitnej, wody dla rolnictwa i przemysłu, czy rekreacyjne. 

Podobne  działanie  jak  zbiorniki  mają  też  w  wielu  przypadkach  duże  stopnie  wodne  budowane  do 
celów żeglugowych. Można wyróżnić wpływ budowy i funkcjonowania zbiornika na obszar powyżej 
jego zapory czołowej i na obszar poniżej jej. Dodatkowo można wskazać na różnice we wpływie na 
ekosystemy dolin rzecznych między suchymi zbiornikami retencyjnych a mokrymi.  

Liczne  negatywne  skutki  występują  też  przy  przerabianiu  naturalnych  jezior  na  zbiorniki  zaporowe. 
Podsumowanie  wyników  badań  nad  wpływem  zbiorników  na  przyrodę,  gospodarkę  i  życie  ludzi 
zostało opublikowane w 2000 r w książce Dams and development. Wymienione główne negatywne 

skutki  funkcjonowania  zbiorników  retencyjnych  to  zmniejszanie  stabilności  układów  ekologicznych, 
spadek liczby gatunków roślin i zwierząt, zespołów i zbiorowisk roślinnych. 

1. Wpływ na tereny powyżej zapory czołowej. 

Występują  tu  najbardziej  drastyczne  zmiany  wywołane  przez  stałe  lub  okresowe  zalanie  terenu, 
przez  co  lądowe  ekosystemy  doliny  rzecznej  giną  a  stopniowo  zastępują  je  ekosystemy  wodne  i 
wodno  –  błotne.  Po  wybudowaniu  i  napełnieniu  zbiornika  przykrywane  jest  dotychczasowe 
piaszczyste  lub  żwirowe  dno  rzeki  drobnymi  frakcjami  mineralnymi  dotychczas  niesionymi  przez 
wodę  oraz  osadami  organicznymi,  zasypywane  są  liczne  struktury  rzeczne  (doły  w  dnie,  obszary 
wolnoprzepływowe,  brody,  odsypy  żwirowe,  wyspy,  zarośnięte  płycizny  (Żbikowski,  Żelazo  1993). 
Powoduje  to  spadek  zróżnicowania  siedlisk,  zanik  powierzchni  pokrytych  piaskiem  i  żwirem,  w 
rezultacie  tego  wycofują  się  z  tego  obszaru  dna  organizmy  związane  z  piaszczystym  czy  żwirowym 
dnem,  w  tym  niektóre  gatunki  ryb.  Przykrywane  jest  dotychczasowe  dno  rzeki.  Szczególnie 
negatywnie  wpływa  to  na  bogactwo  gatunkowe  bezkręgowców.  Zmiany  te,  tj.  przykrywanie  co 
najmniej części dna zbiornika osadami, zmiany temperatury, poziomu azotu, fosforu i szeregu innych 
pierwiastków  i  związków  chemicznych  powoduje  bardzo  duże  zmiany  w  zespołach  organizmów 
żywych  poczynając od  bakterii,  fito  i  zooplanktonu  poprzez  większe  zwierzęta bezkręgowe,  do  ryb, 
płazów,  ptaków  i  ssaków.  Zamiast  dużej  liczby  gatunków  planktonu  może  dojść  do  okresowej 
dominacji małej ich liczby, ale w olbrzymich zagęszczeniach jak np. do tzw. zakwitów sinic, itp.. Może 
to  powodować  katastrofy  ekologiczne.  Zjawiskom  takim  sprzyjają  daleko  idące  zmiany  jak  np. 
gwałtowne obniżenie lustra wody w zbiorniku, które mogą doprowadzić do deficytów tlenowych, co 
zagraża życiu wielu organizmów, szczególnie rybom. Zmiany te są większe w samym zbiorniku, zwykle 
mniejsze  w  rzece  poniżej  niego.  Zatrzymywanie  dużych  ilości  węgla  w  zbiorniku  przyczynia  się  do 
emisji dużych ilości “gazów szklarniowych” wpływających na globalne zmiany klimatyczne. Problemy 
te narastają w miarę upływu lat. 

Stałe lub okresowe podniesienie poziomu wód w dolinie powyżej zapory czołowej po wybudowaniu 
zbiornika  gruntownie  zmienia  też  sąsiednie  ekosystemy  doliny.  Drzewa  w  lasach,  szczególnie  te 
starsze  na  skutek  gwałtownego  i  długotrwałego  podniesienia  poziomu  wód  gruntowych  zamierają, 
następuje też wymiana gatunków drzew, krzewów 

i  roślinności  zielnej.  Przy  zbiornikach  które  utrzymują  w  miarę  stały  poziom  piętrzenia  oraz  przy 
stopniach  wodnych  w  glebie  przyległych  terenów  dolinowych  nie  dochodzi  do  wymiany  wód 
gruntowych i zawartego w glebie powietrza i do jego deficytów. Wpływa to negatywnie na zespoły 
roślinne rosnące na tym obszarze dolinie. 

2. Wpływ na tereny poniżej zapory czołowej 

Można  wyróżnić  tu  wpływ  na  ekosystemy  rzek  i  ekosystemy  dolin  rzecznych.  Im  więcej  zapór  na 
danej  rzece  tym  większy  wpływ  wywierają  na  zależne  od  niej  ekosystemy.  Duże  parowanie,  duży 
rozbiór wody dla rolnictwa i innych użytkowników powoduje np. że z wody płynącej rzeką Murray w 
Australii przegrodzonej wieloma zbiornikami do ujścia dociera tylko 21% wody. Największe znaczenie 
mają erozja  denna  i  wywołane  tym  zmiany  w korycie  rzeki, obniżenie  poziomu  wód  gruntowych  w 
dolinie  (w  przypadku  ostatniego  zbiornika  w  kaskadzie),  zmiana  reżimu  hydrologicznego 
spowodowana  gromadzeniem  wody  w  zbiorniku  i  jej  zrzutem,  zmiany  temperatury  i  składu 
chemicznego  wód  oraz  utrudnienie  lub  uniemożliwienie  organizmom  wodnym  przemieszczania  się 

przez zaporę w gorę rzeki. Zatrzymywanie większości materiału wleczonego i unoszonego w zbiorniku 
wywołuje  wiele  niekorzystnych  zmian  w  rzece  i  jej  dolinie  poniżej  zbiornika.  Zatrzymywanie  w 
zbiorniku materiału wleczonego i unoszonego przez rzekę przyczynia się do wzrostu erozji dennej i 
brzegowej poniżej zbiornika na przestrzeni wielu kilometrów. Erozja denna na rzece poniżej zbiornika 
powoduje też erozję denną (nazywana erozją wsteczną) w odcinkach ujściowych jej dopływów. Ma to 
znaczący  wpływ  na  morfologię  koryta,  doliny  i  obszaru  ujścia  rzeki.  Erozja  denna  powoduje 
pogłębienie koryta, a więc spada średni poziom wody w rzece w stosunku do powierzchni doliny, a w 
rezultacie  tego  poziom  wód  gruntowych  w  dolinie.  Potwierdziły  to  wieloletnie  badania  poniżej 
stopnia wodnego na Odrze. 

Pogłębienie koryta powoduje nie tylko spadek średniego poziomu wód w rzece, ale też powiększenie 
jego  pojemności.  W  rezultacie  rzadziej  dochodzić  będzie  do  przekroczenia  wody  brzegowej  -  do 
wylania  wody  na  teren  doliny.  Zmniejszy  to  szansę  utrzymania  ekosystemów  typowych  dla  dolin 
rzecznych.  

Erozja  denna  czasami  prowadzi  do  wcięcia  się  rzeki  do  innej  warstwy  geologicznej  niż  ta  którą 
płynęła przed budową zbiornika i w wyniku tego do zmian w strukturze dna i chemizmie wody. Dla 
ekosystemu  rzecznego  zmniejszenie  ilości  osadów  w  dole  rzeki  poniżej  zapory  powoduje 
zmniejszenie  liczby  łach  piaszczystych  i  wysp,  czyli  ograniczenie  zróżnicowania  dna,  przekroju 
poprzecznego i podłużnego rzeki, a przez to ograniczenie miejsc dogodnych dla siedlisk dla roślin i 
zwierząt,  ograniczenie  możliwości  stworzenia  nowych  miejsc  do  zasiedlenia  przez  zespoły  i 
zbiorowiska  roślinne,  szczególnie  te  charakterystyczne  dla  pierwotnych  stadiów  sukcesyjnych,  do 
stworzenia ważnych miejsc lęgowych dla wielu gatunków ptaków, miejsc tarliskowych dla ryb.  

Wyjątkiem jest tu lokalne odkładanie wyerodowanego pod zbiornikiem i przyległym odcinku koryta 
materiału  na  niżej  położonych  odcinkach  rzeki,  tworzenie  piaszczystych  łach  i  płycizn.  Mała  ilość 
osadów  powoduje  że  panują  tu  gorsze  warunki  dla  rozwoju  roślinności  wodnej  naczyniowej  która 
dostarcza pokarm i środowisko dla wodnych zwierząt bezkręgowych i ptaków wodnych. Podstawowe 
znaczenie  dla  ekosystemów  poniżej  zapory  mają  zmiany  reżimu  hydrologicznego  spowodowane 
gromadzeniem  wody  w  zbiorniku  i  jej  zrzutem.  Dotyczy  to  działalności  przeciwpowodziowej, 
gromadzenia  wody  dla  potrzeb  żeglugi,  ludności,  przemysłu,  rolnictwa,  czy  też  dla  celów 
rekreacyjnych.  Przeciwdziałanie  małym  i  średnim  wezbraniom  powoduje  istotne  zmniejszenie 
częstotliwości zalewów terenów doliny i występujących w niej biotopów. To z kolei wraz ze skutkami 
erozji dennej i obniżenia poziomu wód gruntowych powoduje szereg zmian, z których 

najważniejsze to przechodzenie bardzo cennych lasów łęgowych w grądy, łąk wilgotnych i zmienno 
wilgotnych w mniej cenne przyrodniczo bardziej suche, zanikanie torfowisk, starorzeczy, wchodzenie 
na  teren  doliny  konkurencyjnych  gatunków  roślin  lepiej  przystosowanych  do  suchszych  gleb,  zanik 
siedlisk nadających się do lęgów ptaków wodnobłotnych. 

Ustanie wezbrań powodziowych, obniżenie poziomu wód gruntowych w połączeniu z regulacja rzeki, 
budowa wałów przeciwpowodziowych powoduje że rzeka nie zmienia swojego koryta i że nie tworzą 
się nowe starorzecza. W połączeniu ze stopniowym wypłycaniem i wysychaniem nie zalewanych już 
lub  zalewanych  bardzo  rzadko  “starych”  starorzeczy  prowadzi  do  ich  stopniowej  eliminacji  z  doliny 
rzecznej. Wraz z starorzeczami ustępuje szereg gatunków roślin dla których są głównym siedliskiem, 
jak np. chronione: salwinia pływająca, kotewka orzech wodny, czy rzadkie jak wolfia bezkorzeniowa. 

Bez wylewów na teren doliny gatunki roślin żyjących w starorzeczach nie są unoszone z wody w dół 
rzeki do innych potencjalnych siedlisk. 

Jednym  z  deklarowanych  zadań  zbiorników  jest  wyrównywanie  przepływów,  w  tym  zwiększanie 
przepływów w okresie niskich stanów wody. Ale paradoksalnie, często to funkcjonowanie zbiorników 
powoduje utrzymywanie niskich przepływów. W przypadku zbiorników o bardzo wysokich zaporach 
czołowych  stwierdzono,  że  przy  zrzutach  wody  z  dużych  wysokości  (poprzez  górne  przelewy) może 
dojść do przesycenia wody tlenem, co prowadzi do śmierci ryb poniżej zbiornika. Budowa zbiornika 
to  też  przerwanie  ciągłości  rzeki,  ograniczenie  lub  całkowite  uniemożliwienie  przemieszczania  się 
roślin  i  zwierząt,  szczególnie  w  górę  rzeki.  Najlepiej  zbadanymi  w  tym  przypadku  organizmami  są 
ryby.  Wiele  przykładów  wskazuje,  że  często  nawet  budowa  przepławek  nie  chroni  wielu  gatunków 
ryb,  szczególnie  tych  które  wędrują  na  tarło  w  górę  rzeki  od  stopniowego  zmniejszania  wielkości 
populacji,  do  całkowitego  wycofania  się  z  rzeki  i  jej  zlewni.  Funkcjonowanie  elektrowni  wodnych, 
zabijanie przez turbiny ryb próbujących przepłynąć w dół rzeki przyspiesza znacznie ten proces. 

Różnica pomiędzy wpływem na ekosystemy dolin rzecznych zbiorników mokrych i suchych 

Suche  zbiorniki  przeciwpowodziowe  mają  zwykle  mniej  szkodliwy  wpływ  na  ekosystemy  dolin 
rzecznych niż mokre zbiorniki retencyjne. Suche zbiorniki w większości przypadków przepuszczają bez 
zmian  wielkości  przepływu  stany  niskie  i  średnie  i  część  stanów  wysokich,  dzięki  czemu  czasza 
zbiornika zalewana jest rzadko, dzięki czemu utrzymują się ekosystemy lądowe, mogą wytworzyć się 
w  niej  siedliska  związane  z  okresowymi  zalewami  terenu.  Znacznie  ważniejsze  jest  nie  zmienianie 
reżimu hydrologicznego przez większą część roku poniżej zbiornika. 

Znacznie  mniejsza  erozja  denna,  brak  różnic  temperatury  w  wodzie  dopływającej  do  zbiornika  i 
odpływającej z niej, itp. 

 

3.

 

Ochrona  przed  powodziami  (  metody  czynne  i  bierne)  oraz  możliwości 
ekologicznych działań przeciwpowodziowych.  

 

Powódź  to  wezbranie  wody  w  ciekach  naturalnych,  zbiornikach  wodnych,  kanałach  lub  na  morzu, 
podczas  którego  woda  po  przekroczeniu  stanu  brzegowego  zalewa  doliny  rzeczne  albo  tereny 
depresyjne i powoduje zagrożenia dla ludności i mienia. 

Rodzaje powodzi: 
 

 

Opadowe ( deszczowe) 

 

Spowodowane deszczami nawalnymi 

 

Roztopowe 

 

Zatorowe 

 

Sztormowe. 

 

Środki ochrony od szkód powodziowych mogą być różne: techniczne, administracyjne i ekonomiczne. 

Do środków technicznych należy budownictwo wodne, mające na celu ochronę przed powodzią oraz 
sygnalizację  i  prognozowanie  wezbrań.  Środki  techniczne  leżą  przeważnie  w  gestii  inżynierów 
budownictwa wodnego bądź melioracyjnego. 

Środki  administracyjne  obejmują  zarządzenia  władz,  mające  na  celu  zwiększenie  bezpieczeństwa 
przeciwpowodziowego i działalność doraźną przed powodzią i w czasie powodzi. 

Do  środków  ekonomicznych  zaliczamy  asekuracje  (ubezpieczenia  bezpośrednie)  i  reasekuracje 
(ubezpieczenia pośrednie). 

Ochrona przeciwpowodziowa obejmuje zespół środków służących do zapobiegania  powodziom lub 
do  ograniczenia  ich  rozmiarów  i  skutków.  Pod  względem  stosowanych  środków  technicznych, 
ochrona przeciwpowodziowa dzieli się na ochronę czynną i bierną. 

Ochrona  czynna  polega  głównie  na  tworzeniu  na  drodze  przepływu  fali  powodziowej  systemu 
zbiorników retencyjnych, przechwytujących przepływy grożące powodzią. 

Należy do niej również tzw. retencyjne przysposobienie zlewni, obejmujące następujące zadania: 

zwiększenie powierzchni zalesienia ( patrz również: Drzewa a ochrona przeciwpowodziowa ); 
zwiększenie zdolności retencyjnej małych zbiorników wiejskich, stawów i cieków wodnych; 
właściwą agrotechnikę i agromeliorację. 

Ochrona  bierna  polega  na  zabezpieczeniu  obszarów  zagrożonych  powodzią  przed  jej  skutkami. 
Składa się ona głównie na uregulowaniu zwartego koryta i ochronie terenów przyległych za pomocą 
wałów. Zaliczamy tu także kanały ulgi oraz poldery przepływowe, które spełniają podobną rolę. 

**********************************     ************************************** 
 

Do czynnej ochrony przeciwpowodziowej zalicza się działania , które mogą przyczynić się do 
zmniejszenia negatywnych skutków powodzi. Ochrona czynna polega głównie na tworzeniu na 
drodze przepływu fali powodziowej systemu zbiorników retencyjnych, przechwytujących przepływy 
grożące powodzią. 

Aby skutecznie realizować czynną ochronę przeciwpowodziową należy: 

1.      dysponować takimi obiektami jak: 

        zbiorniki retencyjne 

        zbiorniki suche z zamknięciami 

        poldery z zamknięciami 

        jeziora z urządzeniami umożliwiającymi ich nadpiętrzenie 

        zbiorniki przepływowe z wyrównaniem dobowym 

        zbiorniki wyrównawcze 

        kanały ulgi z zamknięciami 

2. dysponować odpowiednim sprzętem takim jak: 

        lodołamacze 

        materiały wybuchowe 

        worki z plastikiem itp. 

        urządzenia do transportu i wbudowywania materiałów budowlanych 

3. organizować działalność ludzi przyczyniającą się do ograniczenia skutków powodzi. 

 

 

Poldery - jest to pewna odmiana zbiorników suchych. Poldery są budowane na rzekach 

obwałowanych ,na obszarach dolin rzecznych, odciętych od rzek wałami przeciwpowodziowymi. 
Zadaniem polderów jest obniżenie szczytów fal i lepsze rozłożenie przepływów w czasie wezbrań. 

Bierna ochrona przeciwpowodziowa 

Bierną ochronę przed powodzią dają obiekty gospodarki wodnej, które chronią pewne tereny przez 
sam fakt swego istnienia. Ochrona bierna polega na zabezpieczeniu obszarów zagrożonych powodzią 
przed jej skutkami. 

Do obiektów tego typu należą: 

        wały przeciwpowodziowe 

        poldery nie sterowane (bez zamknięć) 

        zbiorniki suche bez zamknięć 

        kanały ulgi bez zamknięć 

        rzeki uregulowane 

Do zmniejszenia negatywnych skutków powodzi przyczyniają się też jeziora, bagna i rozlewiska, 
zwiększające tzw. retencję terenową, która w sposób istotny wpływa na zmniejszenie wysokości fal 
powodziowych. 

EKOLOGICZNE METODY OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ 

  

Najwyższe  walory  przyrodnicze  posiadają  nieuregulowane  rzeki  z  niezagospodarowanymi  dolinami. 
To  rzeki  z  piaszczystymi  łachami  i  wyspami,  które  meandrują  pomiędzy  skarpami  o  różnym 
nachyleniu i rozlewają się po dolinie przy wysokich stanach wody. Dolina zaś wypełniona jest mozaiką 
różnych  ekosystemów,  ze  starorzeczami,  torfowiskami,  wilgotnymi  i  suchymi  łąkami,  lasami 
łęgowymi,  olsami  a  także  grądami.  Istnieje  szereg  metod  ochrony  przeciwpowodziowej, 

pozwalających zachować całkowicie lub chociaż częściowo te wysokie walory przyrodnicze rzek i ich 
dolin.  

Podstawą  utrzymania  w  dolinach  rzecznych  zbliżonych  do  naturalnych  -  zespołów  oraz  zbiorowisk 
roślinnych  i  związanych  z  nimi  zwierząt,  czy wysokiej  bioróżnorodności  jest:  zachowanie  wysokiego 
zróżnicowania  środowiska  fizycznego  koryt  i  dolin  rzecznych  oraz  utrzymanie  naturalnego  reżimu 
hydrologicznego.  Należy  pamiętać,  że  woda  to  nie  tylko  źródło  wytwarzania  energii  elektrycznej, 
środek  transportu  wodnego,  surowiec  dla  przemysłu  czy  problemy  ochrony  przeciwpowodziowej  a 
także  woda  pitna  dla  człowieka.  Woda  to  przede  wszystkim  środowisko  życia  dla  organizmów 
wodnych oraz niezbędne źródło życia dla wszystkich organizmów żywych.  

Doliny  rzeczne  i  same  rzeki,  o  ile  nie  zostały  silnie  zmienione  przez  człowieka,  posiadają  bardzo 
wysokie walory przyrodnicze. Niestety wiele z tych walorów uległo zniszczeniu na skutek działalności 
człowieka.  Najbardziej  typowe  dla  okresowo  zalewanych  fragmentów  dolin  rzecznych  lasy  łęgowe 
poniosły wysokie straty. Ocenia się (Tomiałojć, Dyrcz. 1993), że zostało ich w naszym kraju nie więcej 
niż 5% stanu pierwotnego. Jednocześnie wiemy, że lasy te odznaczają się najwyższą różnorodnością 
biologiczną  –  występują  tu  największe  liczby  gatunków  ptaków  i  ssaków.  Położone  na  wyższych 
terasach  doliny,  rzadziej  i  na  krócej  zalewane  lasy  grądowe,  odznaczają  się  również  wysoką 
bioróżnorodnością.  W  dolinach  rzecznych  występują  też  olsy  –  lasy  związane  z  terenami 
podtapianymi  przez  dłuższy  okres  czasu,  torfowiska,  łąki  i  pastwiska  o  różnym  stopniu  uwilgocenia 
oraz o bogatym składzie gatunkowym. Niezwykle cennym składnikiem dolin rzecznych są starorzecza.  

Lasy w dolinach rzecznych w dużej części są zaliczane do kategorii lasów wodochronnych i podlegają z 
tego  powodu  mniej  intensywnej  gospodarce  leśnej.  W  samej  dolinie  Odry  znajduje  się  18  500  ha 
lasów (Jankowski 1995). Na Dolnym Śląsku w dolinie Odry, a także Bystrzycy dominują lasy o wysokim 
średnim wieku 80 lat. Wiele jest oddziałów z drzewostanami starszymi niż 100 lat, a nawet 120 lat.  

Liniowy charakter dolin, ich połączenia z innymi dolinami i kontakt na trasie ich przebiegu z różnymi, 
zbliżonymi  do  naturalnych  środowiskami  powoduje,  że  są  one  najlepszymi  korytarzami 
ekologicznymi.  Umożliwiają  one  przemieszczanie  się  roślinom  i  zwierzętom.  Zachowanie  mozaiki 
różnych  typów  lasów,  łąk,  pastwisk,  terenów  zakrzaczonych,  torfowisk  i  starorzeczy,  pozwala  na 
zachowanie wysokiej bioróżnorodności dolin rzecznych i funkcjonowanie korytarzy ekologicznych.  

Nawet doliny rzeczne częściowo przekształcone przez człowieka, posiadają w swoim przebiegu szereg 
mało  zmienionych  fragmentów  o  wysokich  walorach  przyrodniczych.  Dzięki  temu  cenne  ich 
fragmenty obejmuje się ochroną w formie parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów 
chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, itp.  

Należy  też  dodać,  że  w  Unii  Europejskiej  do  chronienia  mało  zmienionych  fragmentów  dolin 
większych  rzek  zobowiązuje  tzw.  „Dyrektywa  Habitatowa”.  Do  ochrony  wysokiej  różnorodności 
gatunkowej  zobowiązuje  podpisana  przez  Polskę  Konwencja  o  Ochronie  Bioróżnorodności. 
Konieczności ochrony  dolin  rzecznych  były  poświęcone  liczne  publikacje  oraz konferencje  naukowe 
jak  np.  organizowane  przez  Komitet  Ochrony  Przyrody  PAN  „Ochrona  przyrody  i  środowiska  w 
dolinach nizinnych rzek Polski” w 1991 i 1992 roku oraz „Ekologiczne aspekty melioracji wodnych” w 
1994 roku.  

Człowiek  przekształcał  rzeki  i  ich  doliny  w  celu  uzyskania  energii  wodnej,  osuszenia  i 
zagospodarowania dolin rzecznych, zwiększenia możliwości żeglugi oraz zapewnienia skuteczniejszej 
ochrony  przeciwpowodziowej,  itp.  Aby  uzyskać  założone  cele  spiętrzano  wody,  prostowano  i 
pogłębiano rzeki, koncentrowano nurt wody, odcinano meandry, budowano obwałowania i zbiorniki 
zaporowe, itp. Wpłynęło to negatywnie na ekosystemy rzek i ich dolin, upośledziło funkcję dolin jako 

korytarzy ekologicznych, a ponadto zwiększyło rozmiar strat powodziowych. Dzisiaj, bogatsi o wiedzę 
jakiej brakowało poprzednim pokoleniom, mamy szansę zmieniać i unowocześniać metody i techniki 
walki  z  powodziami.  Z  jednej  strony  możemy  uczynić  je  bardziej  skutecznymi,  a  z  drugiej  mniej 
szkodliwymi,  lub  nawet  w  niektórych  przypadkach,  korzystnymi  dla  ekosystemów  rzek  i  ich  dolin. 
Przykładem takiego podejścia jest praca Żbikowskiego i Żelazo (1993).  

W celu uzyskania tak pojętej optymalizacji działań związanych z ochroną przeciwpowodziową, należy 
wskazać, jakie są zagrożenia oraz podstawowe wymogi zachowania w dobrym stanie ekosystemów 
dolin rzecznych i zachowania lub przywrócenia ich wysokiej bioróżnorodności oraz funkcji korytarzy 
ekologicznych.  

Podstawowym  wymogiem  utrzymania  wysokiego  zróżnicowania  organizmów  żywych  w  dolinach 
rzek, jest wysokie zróżnicowanie środowiska fizycznego, a więc zarówno samych koryt rzek, jak i ich 
dolin. Innym, niezwykle ważnym warunkiem zachowania naturalnych ekosystemów rzek i ich dolin, 
jest utrzymanie zbliżonego do naturalnego reżimu wodnego, a więc zmieniających się poziomów wód 
w  rzece  (z  okresowymi  niżówkami,  stanami  średnimi  i  wylewami  wód  na  teren  doliny  oraz 
związanych w dużym stopniu z tym procesów korytotwórczych, czy wahań poziomu wód gruntowych 
w dolinie).  

Co więc możemy zrobić, aby chronić ludzi i ich dobytek przed powodzią nie niszcząc jednocześnie 
pozostałych jeszcze, zbliżonych do naturalnych ekosystemów dolin rzecznych?  

Podstawowym  zagadnieniem  jest  tu  zmiana  filozofii  podejścia  do  problematyki  zagospodarowania 
dolin rzecznych i całych zlewni. Należy przyjąć założenie, że koszty ochrony przeciwpowodziowej nie 
powinny przekraczać wartości chronionego obiektu. Powinny być uwzględniane koszty bezpośrednie 
(np.  budowy  obwałowań)  i  te,  związane  z  wyższymi  nakładami  poniesionymi  na  ochronę 
przeciwpowodziową  lub  stratami  powstałymi  w  dole  zlewni,  na  skutek  obwałowań  wykonanych  w 
górze zlewni.  

Ochrona  przeciwpowodziowa  powinna  być  uwzględniana  przede  wszystkim  w  planowaniu 
przestrzennym. Jak najszybciej należy opracować dokładne mapy cyfrowe dolin rzecznych, wyznaczyć 
strefy zalewowe o zróżnicowanym ryzyku z uwzględnieniem głębokości zalewu i prędkości przepływu 
wód powodziowych. Ponadto w strefie wysokiego ryzyka nie należy dopuszczać do lokalizacji nowych 
budowli,  natomiast  na  obrzeżach  dolin  preferować  budownictwo  bardziej  odporne  na  zalanie. 
Powinno  być  ono  wykonane  z  materiałów  nie  zamakających,  z  infrastrukturą  techniczną  (prąd, 
systemy grzewcze, itp.) na wyższych piętrach.  

Z  dwóch  możliwych  strategii,  a  mianowicie  zwiększenia  przepustowości  dolin  rzecznych  lub 
zwiększenia retencji w całej zlewni - ze względów przyrodniczych należy opowiedzieć się za drugą.  

Z  różnych  metod  zwiększania  retencji  najbardziej  korzystne  z  przyrodniczego  punktu  widzenia  są 
następujące:  

Wzrost  retencji  na  terenach  leśnych  można  osiągnąć  przez  dolesienia,  szczególnie  w  terenach 
górskich i podgórskich; przebudowę lasów w kierunku zgodności z siedliskiem (bardziej odporne na 
wpływ  czynników  zewnętrznych);  odchodzenie  od  monokultur  leśnych  (mniejsze  zdolności 
retencyjne);  wprowadzanie  i  wzbogacanie  warstwy  runa,  podszytu;  prowadzenie  zwózki  ściętych 
drzew w sposób nie zwiększający erozji, nie niszczący runa i podszytu oraz zapobiegający tworzeniu 
się  rynien  w  dół  stoku;  dowożenie  ściętych  drzew  w  poprzek  stoku  do  drogi  biegnącej  bardzo 
łagodnie  w  górę  stoku;  stosowanie  w  górach  kolejek  linowych  do  transportu  ściętych  drzew; 
maksymalne  ograniczenie  wielkości  zrębów;  ograniczenie  zrębów  w  dolinach  cieków;  odtworzenie 

biologicznej  zabudowy  potoków;  pozostawianie  części  pni  leżących  w  poprzek  potoków 
(przegradzających  nurt  wody);  rezygnację  z  budowy  dróg  bezpośrednio  przy  potokach  wraz  z 
zabezpieczającymi je murami.  

Wzrost  retencji  na  gruntach  uprzednio  zmeliorowanych  lub  planowanych  do  zmeliorowania. 
Pierwszoplanowe  zadanie,  to  odbudowa  zastawek  na  rowach  melioracyjnych.  Według 
Mioduszewskiego (1994), w całym kraju pojemność rowów i cieków melioracyjnych podstawowych 
oraz  szczegółowych  przekracza  500  mln  m3.  Nawet  częściowe  ich  wykorzystanie  może  w  istotny 
sposób  przyczynić  się  do  wzrostu  zasobów  wodnych.  Według  autora  (1994)  zainstalowanie  na 
systemach  drenarskich  urządzeń  regulujących  odpływ  wody,  umożliwia  zwiększenie  retencji 
gruntowej  w  skali  kraju  o  1mld  m3.  Niezwykle  ważna  jest  rezygnacja  z  melioracji  torfowisk, 
podmokłych łąk i pastwisk ze względu na walory przyrodnicze oraz wysoką zdolność retencjonowania 
wody.  Inne  możliwe  działania  to:  budowa  zbiorników  małej  retencji  na  końcu  systemów 
melioracyjnych - przed ujściem do rzeki, tworzenie minimum 10 m szerokości pasów drzew i krzewów 
na styku pole orne - brzeg rzeki, maksymalne ograniczanie wycinania pasów zadrzewień przy rowach 
melioracyjnych  i  w  razie  konieczności  ich  konserwacji  -  wycinanie  drzew  tylko  z  jednego  brzegu. 
Ostatnie  dwa  zadania  przyczynią  się  równocześnie  do  znacznego  zmniejszenia  zanieczyszczeń 
obszarowych.  Renaturyzacja  nadmiernie  przesuszonych  łąk  to  bardzo  ważne  i  cenne  działanie 
przyrodnicze. Działania te (wzrost retencji) mają wpływ na zachowanie coraz rzadszych ekosystemów 
podmokłych.  Jest  sprawą  bezdyskusyjną,  że  do  przeszłości  powinny  należeć  melioracje  torfowisk, 
wilgotnych łąk i pastwisk.  

Wzrost  retencji  glebowej  na  terenach  zajętych  przez  rolnictwo.  Najważniejsze  działania  w  tym 
zakresie  według  wielu  specjalistów  (Łoś  1994,  Mioduszewski  1994,  Miatkowski,  Cieśliński  1996, 
Ryszkowski,  Kędziora  1996)  to  nieużywanie  sprzętu  ubijającego  warstwę  gleby  pod  warstwą  orną  i 
rozluźnienie  tej warstwy,  zwiększenie  udziału  próchnicy  w  glebie, orka  w  poprzek  stoku,  tworzenie 
tarasów,  stosowanie  poplonów,  nie  wypalanie  traw  i  ściernisk,  odtwarzanie  mikrorzeźby  terenu, 
utrzymywanie i odtwarzanie śródpolnych oczek wodnych.  

Utrzymanie  i  wzrost  retencji  w  dolinach  rzecznych.  Zapewnieniu  wyższego  zabezpieczenia  przed 
powodzią sprzyja utrzymanie wysokiej retencji dolinowej wokół cieków w całej zlewni. Podstawową 
sprawą  jest  tu  umiejscowienie  wałów  przeciwpowodziowych.  Podejmowane  w  przeszłości  próby 
ochrony  gruntów  ornych,  łąk  i  pastwisk  przed  okresowymi  wezbranianiami,  przyczyniło  się  do 
znacznego wzrostu zagrożenia powodziami w niższych fragmentach zlewni. Zbyt późno zdano sobie 
sprawę, że nie można skutecznie chronić wszystkiego co znajduje się w dolinach rzecznych. Przykłady 
ostatnich powodzi na Mississipi i Renie są tego wyraźnymi dowodami. Wydanie gigantycznych sum 
pieniędzy na ochronę przeciwpowodziową w tych rejonach, zapewniło ochronę tylko przed małymi i 
średnimi  wezbraniami.  Iluzoryczne  bezpieczeństwo  stwarzane  przez  wały  powodowało  zasiedlanie 
terenów dolinowych na zawalu i ich zalanie po przerwaniu obwałowań. Podobny scenariusz nastąpił 
w Polsce w 1997 roku.  

Z  doświadczeń  tych  wynika  kilka  wniosków.  Niezbędna  jest  oczywiście  ochrona  miast  i  zakładów 
przemysłowych leżących w dolinach rzecznych. Ochrona pozostałych terenów musi być planowana z 
wielką  rozwagą,  ponieważ  każde  ograniczenie  retencji  dolinowej  między  miastami  zwiększa  ryzyko 
powodziowe.  Doceniono  to  we  Francji,  gdzie  obecnie  funkcjonuje  zakaz  budowy  nowych  wałów 
przeciwpowodziowych  wzdłuż  pól  uprawnych,  łąk  i  pastwisk.  W  Polsce  nie  można  budować  i 
podwyższać klasy wałów w obrębie użytkowanych pól, łąk i pastwisk.  

Ze  względów  przyrodniczych,  najlepszym  rozwiązaniem  zwiększającym  retencję  dolinową  i 
umożliwiającym utrzymanie lub odbudowę cennych ekosystemów jest rezygnacja z budowy nowych 
wałów lub ich wykonanie blisko krawędzi doliny. Zalecana jest przy tym budowa wałów równolegle 

do  osi  doliny,  a  nie  równolegle  do  biegu  rzeki  (wzdłuż  jej  meandrów).  W  przypadku  istniejących 
obwałowań,  poza  terenami  miast,  proponuje  się  odsuwanie  ich  od  koryta  rzeki.  Innym  możliwym 
rozwiązaniem jest ich całkowita likwidacja lub wykonanie lokalnych obniżeń oraz śluz wałowych. Te 
ostatnie sposoby szczególnie poleca się w przypadku, gdy w dolinie znajdują się łąki, pastwiska, lasy 
odporne na okresowe zalewanie.  

W  przypadku  ich  realizacji  niezbędna  będzie  budowa  wałów  poprzecznych  do  osi  doliny, 
ograniczających przemieszczanie się wylewów w kierunku biegu rzeki. Wyznaczenie miejsc na zawalu, 
które będzie można zalać pozwala na częściowe sterowanie wielkimi powodziami i ograniczanie strat.  

Często  funkcje  wałów  przejęły  wargi  brzegowe  sypane  w  sposób  ciągły  tuż  przy  korycie  w  trakcie 
pogłębiania  mniejszych  cieków.  One  także  odcinają  doliny  od  okresowych  zalewów,  znacznie 
ograniczają ich ilość, upośledzając tereny przyrodniczo cenne, pozbawiając łąki i pastwiska potrzebnej 
wody oraz żyznych namułów, a także zwiększają zagrożenie powodziowe na niższych odcinkach rzeki.  

Obecność lasów w dolinach rzecznych, tak pożądana z punktu widzenia ochrony przyrody, wywołuje 
wiele kontrowersji. Lasy w dolinie rzecznej retencjonują duże ilości wody oraz zmniejszają prędkość 
jej przepływu. Jest to w wielu przypadkach korzystne – np. zmniejsza napór wód na wały (nawet czyni 
to pas z kilku szeregów drzew). Las rosnący w dolinie rzeki podpiętrza płynącą wodę jeśli szerokość 
doliny lub międzywala pozostaje niezmieniona w stosunku do bezleśnego odcinka rzeki. Gdy są one 
dostatecznie  szerokie,  nie  wystąpi  efekt  podwyższenia  poziomu  wód.  W  przypadku,  gdy  następuje 
podpiętrzenie  wód  przez  lasy,  istnieje  kilka  technicznych  możliwości  rozwiązania  tego  problemu 
(Jankowski 1997):  

1.

 

wycięcie  lasu  lub  jego  części  -  jest  to  najczęściej  proponowane  rozwiązanie  zdecydowanie 
niekorzystne dla ekosystemów dolin rzecznych;  

2.

 

poszerzenie trasy spływu wielkich wód - odsunięcie wałów dalej od rzeki;  

3.

 

wykonanie  kanału  ulgi  w  dolinie  rzecznej  dla  przeprowadzenia  nadmiaru  podpiętrzonych 
przez las wód;  

4.

 

wykonanie drugiej linii wałów, wyższej od pierwszej;  

5.

 

podwyższenie  wałów  na  odcinku  zalesionym  i  powyżej  niego  w  górę  doliny  (tak  daleko  jak 
sięga efekt podpiętrzenia wody);  

6.

 

wykorzystanie  faktu  podpiętrzenia  wody  przez  las  i  zlokalizowania  w  dolinie  na  jego 
wysokości polderu napełnianego podpiętrzoną wodą.  

Obecne projekty naprawy lub podwyższenia wałów odrzańskich, często zakładają wycięcie drzew od 
strony  międzywala  w  pasie  szerokości  10  –14  m.  Powoduje  to,  że  woda  na  tym  odcinku  w  trakcie 
powodzi popłynie szybciej, powodując erozję wału i grożąc jego przerwaniem.  

Rozwiązaniem  mogącym  pogodzić  interesy  ochrony  przeciwpowodziowej  z  ochroną  przyrody  są 
poldery. Z punktu widzenia ochrony przyrody lepsze są poldery przepływowe (ponieważ ich teren jest 
zalewany  przy  każdym  wezbraniu),  natomiast  z  punktu  widzenia  ochrony  przeciwpowodziowej  - 
poldery  sterowane.  Jak  pogodzić  te  sprzeczne  oczekiwania?  Poza  okresami  wysokich  wezbrań 
poldery sterowane powinny pozostawać otwarte. Rozwiązanie takie stosuje się np. w Niemczech – w 
dolinie Renu w pobliżu stopnia wodnego w Iffezheim (Nieznański 1999).  

Spośród zbiorników zaporowych, najmniejsze straty w ekosystemach dolin rzecznych wywołują suche 
zbiorniki,  ponieważ  minimalnie  zmieniają  reżim  hydrologiczny.  Ze  zbiorników  mokrych,  najmniej 
szkodliwe są małe zbiorniki retencyjne. Spośród zbiorników mokrych najmniejsze straty w środowisku 
powodują  te  położone  w  dolinie  obok  rzeki  i  połączone  z  nią  kanałem  dopływowym  oraz 
odpływowym (Lewis, Williams 1984).  

W celu zachowania ekosystemów poniżej dużego zbiornika należy w okresie wiosny i lata wywołać 
sztuczne,  kilkudniowe  powodzie,  zrzucając  większe  ilości  wody.  Zalewanie  powinno  odbywać  się  w 
sposób  zapewniający  przekroczenie  wody  brzegowej,  ale  nie  zagrażający  nadrzecznym 
miejscowościom.  Rozwiązanie  takie  proponuje  się  obecnie  w  Polsce  dla  zbiorników  Mietków  na 
Bystrzycy  (Fauna  1995)  i  Jeziorsko  na  Warcie.  Przyrodnicze  i  hydrotechniczne  skutki  wywołanej 
sztucznej  powodzi  w  1996  na  rzece  Kolorado  w  USA,  są  obecnie  przedmiotem  szerokich  badań 
(Collier, Webb, Andews. 1997).  

Generalnie  zbiorniki  zaporowe  silnie  zmieniają  krajobraz  doliny,  mogą  jednak  stanowić  dogodne 
miejsce  dla  rozrodu  i  żerowania  ptaków.  Warunkiem  tego  jest  utworzenie  wysp,  a  na  obrzeżach 
zbiorników rozległych płycizn. Takie działanie przynajmniej w części zrekompensuje straty powstałe w 
przyrodzie w wyniku budowy zapór.  

Rozwiązaniem  mającym  niewielkie  plusy  i  minusy  przyrodnicze,  jest  wykorzystanie  dróg 
przegradzających  dolinę  do  zwiększenia  retencji  i  spowolnienia  odpływu  (Paluch  1998).  Według 
autora,  szczególnie  w  górach  i  na  pogórzu  istnieje  możliwość  wykorzystania  dróg  położonych  na 
nasypach,  przecinających  doliny.  Proponuje  on  modyfikację  istniejących  przepustów  pod  drogami 
tak, by hamowały częściowo spływ wód w trakcie intensywnych opadów oraz wykonanie przelewów - 
syfonów  w  górnej  części  nasypów,  pod  powierzchnią  drogi  w  celu  odprowadzenia  nadmiaru 
zgromadzonej wody.  

Negatywne skutki dla ekosystemów ma zwiększanie retencji korytowej, polegające na poszerzaniu i 
pogłębianiu  koryta,  ponieważ  prowadzi  do  obniżenia  poziomu  wód  gruntowych.  Rozwiązaniem 
kompromisowym  jest  tu  budowa  koryt  wielodzielnych  poprzez  wykonanie  ławek  (Lewis,  Williams 
1984).  Ławki  tworzy  się  przez  wycięcie  części  brzegu.  Na  ławkach  tworzą  się  dogodne  warunki  do 
rozwoju  m.in.  roślinności  brzegów  rzek  jak  np.  pałka,  trzcina,  rdest  ziemnowodny,  tatarak.  Wśród 
nich powstają dogodne warunki do gniazdowania takich ptaków jak trzciniak, trzcinniczek, bączek i 
inne.  

Chcąc zwiększyć retencję dolinową, powinniśmy jednocześnie zadbać o bezpieczeństwo okolicznych 
miejscowości. Możliwych jest tu kilka rozwiązań w zależności od wielkości i położenia poszczególnych 
wiosek:  

1.

 

Przeniesienie wioski na wyżej położony teren. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska 
zalewana  była  przy  każdej  większej  powodzi,  gdy  leży  w  widłach  rzek  mających  wspólną 
dolinę  jak  (np.  Odra  i  Oława,  Odra  i  Smortawa,  Odra  i  Jezierzyca,  Odra  i  Barycz),  oraz  gdy 
wioska liczy niewiele zabudowań. Po jej przeniesieniu możliwe stanie się odsunięcie wałów 
dalej od rzeki lub budowa polderu.  

2.

 

Wykonanie  wału  pierścieniowego  wokół  zagrożonej  wioski.  Wskazane  jest,  gdy  wioska  w 
niewielkim stopniu jest zagrożona powodzią oraz posiada dużo zabudowań.  

3.

 

Wykonanie kanału ulgi. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska leży blisko koryta rzeki i 
liczy wiele zabudowań.  

4.

 

Budowa  niskich  wałów  chroniących  wioskę  tylko  przed  niedużymi  wezbraniami  i 
zorganizowanie  systemu  szybkiego  ostrzegania  oraz  ewakuacji  mieszkańców  wraz  z 
dobytkiem.  Rozwiązanie  takie  wskazane  jest,  gdy  budowa  wałów  wysokich  spowoduje 
znaczny wzrost zagrożenia powodziowego na niżej położonych fragmentach doliny.  

5.

 

Rezygnacja z budowy wałów i zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji 
mieszkańców wraz z dobytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wykonanie obwałowań 
doprowadzi do nadmiernego zwężenia doliny (trasy wód powodziowych).  

6.

 

Ochrona  wioski  wysokimi  ciągłymi  wałami.  Rozwiązanie  takie  wskazane  jest,  gdy  nie 
spowoduje ono znacznego zwężenia doliny i wieś składa się z wielu zabudowań.  

Osobne  zagadnienie  stanowi  opłacalność  ochrony  gruntów  rolnych  w  dolinach  rzek.  Przy  braku 
obwałowań,  te  położone  w  górnej  części  zlewni  są  częściej  zalewane,  ale  dzięki  temu  zasięg  i 
wysokość zalewów gruntów w niższych partiach (zlewni) są mniejsze. Straty są niższe, gdy w dolinie 
zamiast pól uprawnych znajdą się łąki i pastwiska.  

Z  przyrodniczego  punktu  widzenia,  cennym  rozwiązaniem  z  zakresu  ochrony  przeciwpowodziowej 
jest  poszerzenie  światła  mostów,  czyli  odsuwanie  ich  przyczółków  dalej  od  rzeki.  W  konsekwencji 
prowadzi to do poprawy funkcjonowania korytarza ekologicznego w dolinie rzecznej.  

Wszystkie działania związane z regulacją rzek i przekształcaniem dolin rzecznych, powinny podlegać 
ocenie  oddziaływania  na  środowisko.  Niezbędnym  elementem  tego  procesu,  oprócz  określenia 
wpływu  inwestycji  na  ekosystemy  rzek  i  ich  dolin,  powinno  być  przedstawienie  alternatywnych 
rozwiązań, łącznie z wariantem zerowym (rozpatrującym skutki zaniechania ww. prac).  

Podsumowanie  

Tradycyjnie  pojmowana  ochrona  przeciwpowodziowa  powoduje  duże  straty  w  ekosystemach  dolin 
rzecznych  i  upośledza  ich  funkcjonowanie  jako  korytarzy  ekologicznych.  Możliwe  jest  jednak 
pogodzenie  wymagań  ochrony  przeciwpowodziowej  z  potrzebami  ochrony  ekosystemów  dolin 
rzecznych.  Do  takich  rozwiązań  należy  wyznaczanie  i  chronienie  przed  zabudową  terenów 
zalewowych,  zwiększanie  retencji  gruntowej,  dolinowej,  budowa  polderów,  suchych  zbiorników 
zaporowych oraz odsuwanie przyczółków mostów.  

  

4.

 

Typy mokradeł i ich rola w krajobrazie. 

Mokradła-   

1)  to  wszelkie  ekosystemy  wodne  i  ziemnowodne.  Głębokość  6  metrów  wody    podczas  odpływu 
tworzy umowną granicę, oddzielającą mokradła nadbrzeżna od otwartych wód morskich; 

2)  obszary  z  roślinnością  higrofilną  lub  utwory  powierzchniowe,  akumulowane  w  efekcie 
oddziaływania wody ( torfy, muły, namuły. Integralną częścią mokradeł są cieki i zbiorniki wodne – 
większość mokradeł powstaje w wyniku ewolucji zbiornika wodnego lub cieku, jest przez nie zasalana 
w wodę lub zawiera na swoim obszarze pozostałości tych ekosystemów.  

Typy mokradeł 

1.

 

Jeziora  –  to  śródlądowe  zbiorniki  wodne  wypełniające  wodą  zagłębienia  terenu  o 
zróżnicowanej wielkości.  Są zbiornikami wody stagnującej i ulegają okresowo częściowemu 
lub całkowitemu mieszaniu mas wody. Należą do nich  zarówno wielkie zbiorniki zaporowe, 
jak i niewielkie stawy oraz bezodpływowe ,,oczka” śródpolne i śródleśne.  

Wyróżnia się 80 typów genetycznych  ekosystemów jeziornych. W warunkach  Polski najważniejszymi 
typami jezior pod względem pochodzenia są: 

a)

 

Jeziora polodowcowe- tworzą się w wyniku wypełnienia wodą form terenowych powstałych 
w efekcie oddziaływania lodowca: jego ruchu, działania wód powstających podczas topnienia 
lodu lub akumulacji osadów lodowcowych.  
 

 

Jeziora  rynnowe-  powstały  w  bruzdach  drążonych  pod  lądolodem  przez  wody  topniejącego 
lodu 

 

Jeziora moreny czołowej – utworzone w wyniku odgrodzenia wody wałem moreny czołowej 

 

Jeziora  moreny  dennej  –  charakteryzują  się  niewielką  głębokością,  nierównym  dnem, 
łagodnym nachyleniem brzegów i urozmaiconą linią brzegową. 

 

Jeziora  martwego  lodu  lub  jeziora  rynnowe-  powstały  w  wyniku  wytopienia    się  brył 
martwego  lodu,  pozostawionego  przez  lodowiec  i  przykrytego  piaszczystymi  lub  gliniastymi 
utworami. 

 

Oczka- są to pozostałości roztopionych małych brył lodu zostawionych przez wycofujący się 
lodowiec. Mają one kolisty kształt, niewielkie rozmiary i brak dopływu powierzchniowego. 

 

Kociołki- małe, okrągłe i głębokie  jeziora  utworzone w wyniku spadającej z dużej odległości 
zagrzebanej bryły lodu lub wody. 

 

Górskie  jeziora  morenowe-  jeziora  utworzone  po  przegrodzeniu  doliny  górskiej  wałem 
morenowym. 

 

Jeziora cyrkowe- jeziora wypełniające kotłowe zagłębienia wydrążane w skałach przez lód. 

 

b)

 

Jeziora  krasowe-  najczęściej  podziemne,  powstają    w  wyniku  erozji  skalnego  podłoża 
wapiennego  lub  gipsowego.  Niewielkie  zbiorniki  wodne  mogą  się  tworzyć  także  na 
powierzchni terenu w zapadliskach tzw. lejkach krasowych ( Niecka Nidziańska). 
 

c)

 

Jeziora  śródwydmowe-  są  wynikiem  erozyjnej  działalności  wiatru.  Występują  na  obszarach 
wydm nadmorskich i śródlądowych np. w Słowińskim PN i na międzyrzeczu Warty i Noteci. 
 

d)

 

Jeziora  brzegowe  (przybrzeżne)  –  powstają  w  wyniku  aktywności  prądów  morskich, 
usypujących  mierzeje  odcinające  od  otwartego  morza  fragment  zatoki  morskiej  (  Jamno  , 
Gardno, Bukowo, Łebsko). 
 

e)

 

Jeziora  deltowe-  powstałe  w  wyniku  odcięcia  zatok  zalewów  przymorskich  deltami 
wpadających do nich rzek np. Dąbie k. Szczecina lub Drużno k. Elbląga. 
 

f)

 

Jeziora  rzeczne-  powstają  w  dolinach  po  zmianie  głównego  koryta,  w  wyniku  erozji  bądź 
przez  zatamowanie  biegu  rzeki  przez  zwały  tektoniczne.  Pozostałości  dawnych  koryt 
rzecznych tworzą jeziora zakolowe i starorzecza. 
 

g)

 

Jeziora meteorytowe – czyli kratery wypełnione wodą powstałe w wyniku uderzenia meteoru 
występują w Polsce w rejonie Biedruska k. Poznania.  
 
 

Podział jezior ze względu na ich stan troficzny: 

 

Jeziora  o  trofii  zharmonizowanej-  cechują  się  względną  równowagą  ilości  poszczególnych 
składników: 

- oligotroficzne - prawie nie występują w nich procesy zarastania i sedymentacji materii organicznej. 
Wynika  to  z  niewielkie  żyzności,  czyli  małej  zawartości  substancji  biogennych  i  składników 
organicznych  oraz  dużego  nasyceniem  tlenem,  także    w  wodach  głębinowych  (  tzw.  profundal). 
Niemal  cała  materia  organiczna  osadzająca  się  na  dnie  ulega  rozkładowi.  Odczyn  wody  jezior 
oligotroficznych  oscyluje  wokół  obojętnego.  Są  to  zazwyczaj  zbiorniki  głębokie,  o  wodzie  czystej, 
przezroczystej, często barwy szafirowej, niebieskiej i zielonej ( jeziora tatrzańskie np. Morskie Oko i 
Czarny  Staw,  jezioro  Hańcza  oraz  liczne  niewielkie  jeziora  rozproszone  we  wschodniej  części 
Pomorza. Jeziora oligotroficzne mają ubogą roślinność wyższą i słabo rozwinięte glony ( planktonowe, 
peryfitonowe i denne). Zakwity fitoplanktonowe występują w nich bardzo rzadko, a fauna denna jest 
nieliczna,  lecz  bogata  w  gatunki.  Tu  należy  większość  jezior  lobeliowych-  cennych  ekosystemów,  w 
których roślinność podwodną buduje lobelia jeziorna i/lub poryblin jeziorny; 
 
-  mezotroficzne  –  obejmują  zbiorniki  bardziej  zróżnicowane,  o  umiarkowanej  trofii  i  są  formą 
przejściową  do  następnego  stadium,  ulegając  procesowi  wypłycania  i  użyźniania.  Również  w  ich 
przypadku roślinność może być skąpa , a barwa wody szmaragdowa.  Jeziorami mezotroficznymi są 
np. czyste, głębokie jeziora Pomorza Zachodniego o roślinności zdominowanej przez łąki podwodnych 
glonów- ramienic i kryczników; 
 
-  eutroficzne  –  obfitują  w  substancje  biogenne  i  materię  organiczną,  ilość  humusu  jest  natomiast 
mała lub umiarkowana, osady denne mają charakter mułu gnilnego. W głębokich partiach osady mają 
przeważnie  barwę  czarną  wskutek  nagromadzenia  się  siarczków.  Barwa  wody  jest  żółtozielona,  jej 
przezroczystość jest mała, odczyn przeważnie zasadowy lub obojętny, w głębszych warstwach często 
występuje  deficyt  tlenowy.  Ten  typ  jezior  jest  obecnie  najczęściej  spotykany  na  obszarze  Polski. 
Płytkie jeziora eutroficzne zanikają dość szybkim tempie. Część z nich po wypłyceniu przekształcają 
się w torfowiska. Brzegi tych jezior porasta obfita roślinność, schodząca do 3 m pod wodę i głębiej. 
Liczebność  fitoplanktonu  jest  wysoka,  często  występują  zakwity.  Bogaty  jest  również  plankton 
zwierzęcy. Fauna denna reprezentowana jest przez niewiele gatunków, ale dużą liczbę gatunków, jest 
przystosowana do życia w warunkach słabego natlenienia.  
 

 

Jeziora o trofii jednostronnie wykształconej – w których jeden składnik jest w zdecydowanym 
nadmiarze: 
 

-  dystroficzne  –  są  bezodpływowe,  położone  przeważnie  w  wododziałach.  Charakteryzują  się  słabą 
przepuszczalnością wody o odczynie kwaśnym, dużą ilością zawiesiny i małą zawartością wapnia oraz 
znikomą ilością tlenu przy dnie, co nasila procesy gnilne. Woda jezior  dystroficznych ma kolor żółty 
lub  brunatny.  Życie  jest  ubogie-  występuje  niewiele  gatunków,  niska  jest  ogólna  liczebność 
organizmów roślinnych i zwierzęcych. Zakwity na ogół nie występują. Zazwyczaj brak strefy litoralu, 
często natomiast na taflę jeziora nasuwa się narastające pło torfowiska mszarnego.  
 

 

Suchary- to jeziora dystroficzne o słabo zabarwionej wodzie, ale z dużą zawartością związków 
organicznych, na ogół kwasów huminowych. 

 

Jeziora o niezharmonizowanej trofii  to np. rzadziej spotykane jeziora: 

 
- alkalitroficzne- zawierające dużą ilość związków wapnia i magnezu, o twardej wodzie, 
 
-  acidotroficzne  –  pH  <  3  ,  np.  zbiorniki    ,,antropogenicznego  pojezierza”  w  wyrobiskach  po 
eksploatacji węgla brunatnego, większość jezior wulkanicznych), 
 
- siderotroficzne – bogate w związki żelaza, 
 
-argilotroficzne- bogate w substancje gliniaste 
 
-  saprofityczne-  (hipertroficzne)  –  bardzo  obciążone  substancjami  biogennymi,  najczęściej 
pochodzącymi ze ścieków. 
 
Podział jezior ze względu na częstotliwość i sposób mieszania się jego wód podczas roku: 
 

 

Jeziora dimiktyczne – latem i zimą uwarstwienie skutecznie zapobiega mieszaniu się wody, a 
następuje ono dwukrotnie w ciągu roku – wiosną i jesienią, gdy temperatura w profilu jeziora 
wyrówna się; są to zazwyczaj jeziora głębsze; 

 

Jeziora  polimiktyczne  –  w  których  ze  względu  na  kształt  misy  zbiornika  uwarstwienie 
termiczne  nie  wykształca  się  na  tyle,  by  zapobiec  mieszaniu  wód  przez  wiatr  w  dowolnej 
porze roku. Są to zazwyczaj jeziora płytkie i duże.  

 

Meromiktyczne-  jeziora  o  niepełnym  typie  cyrkulacji  .  Denna  nigdy  nie  mieszająca  się 
warstwa  wody,  to  specyficzny  ekosystem  ubogi  w  tlen,  w  którym  mogą  żyć  bakterie 
siarkowe.  

 

 

Rodzaj jezior ze względu na dominujący typ roślinności: 
 

 

Jeziora lobeliowe- zazwyczaj oligo – i mezotroficzne, w którym występuje co najmniej jeden z 
gatunków: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny lub brzeżyca jednokwiatowa., 
 

 

Jeziora ramienicowe – zazwyczaj mezotroficzne, często o wodzie bogatszej w wapń, których 
dno porastają łaki podwodnych glonów – ramienic lub kryniczników, 
 

 

Jeziora  rdestnicowe  –  dominuje  roślinność  złożona  z  różnych  gatunków  rdestnic, 
wywłóczników i rogatków.  
 

Typy rybackie jezior: 
 

 

Sielawowe-  zbiornik  głęboki  –  do  ponad  20  m,  o  dużej  przezroczystości  wody  (  2-  10  m)  i 
dobrym  natlenieniu  słupa  wody.  Brzegi  słabo  porośnięte.  Gatunki:  sielawa,  sieja,  stynka, 
leszcz,  płoć,  krąp,  ukleja,  miętus,  okoń,  szczupak  i  jazgarz.  Są  to  zazwyczaj  jeziora 
mezotroficzne , często ramienicowe. 

 

Leszczowe  –  głębokość  ok.  12  –  30  m  ,  o  średniej  przezroczystości  1,5  –  5  m.  Roślinność 
brzegowa nie jest zbyt bujna, ale występuje silnie rozinięta roślinność podwodna. Tlen może 
czasami zanikać przy dnie. Gatunki: leszcz, lin, płoć, wzdręga, karp, ukleja, szczupak, sandacz, 
okoń, jazgarz, węgorz , czasem sielawa i stynka. Są to zazwyczaj jeziora eutroficzne.  

 

Sandaczowe  –  o  głębokości  od  6  do  12  m  i  wodzie  mało  przezroczystej.    Roslinność 
przybrzeżna  silnie  rozwinięta,  hydrofity  całkowicie  zanurzone  występują  na  niewielkiej 
powierzchni  dna,  nieraz  szczątkowo.  Gatunki:  sandacz,  leszcz,  lin,  ukleja,  węgorz,  szczupak, 
płoć, wzdręga, jazgarz. Są to zazwyczaj jeziora eutroficzne. 

 

Linowo- szczupakowe – zbiornik płytki, którego głębokośc nie przekracza kilku metrów. Ma 
dno  muliste, obficie  porośnięte  roślinnością  zanurzoną  i  wynuszoną.  Gatunki:  lin,  szczupak, 
płoć, węgorz i karaś. S pod względem rybackim; są to jeziora najwydajniejsze pod względem 
rybackim, zazwyczaj eutroficzne. 

 

Karasiowe- niewielki, płytki zbiornik ( 2-4 m głębokości), bardzo  silnie zamulony i w większej 
części  zarośnięty  bujną  roślinnością  wynurzoną.  Zimą  często  występują  okresy  przyduchy. 
Gatunki: karaś, lin, szczupak, płoć i węgorz.  

 

2.

 

Zbiorniki  zaporowe-  zostają  utworzone  przez  osunięcie  się  zbocza  w  dolinę  rzeczną.    Tamę 
mogą tworzyć pnie drzew powalone przez zwierzęta, człowieka lub wiatr, a także rośliny, a 
nawet  głazy  wyerodowane  ze  zbocza.  Sztuczny  zbiornik,  powstający  przy  udziale  budowli 
piętrzącej  (  zwanej  zaporą),  ma  regulowaną  objętość  przez  zwiększony  lub  zmniejszony 
odpływ.  Sztuczne  jeziora  powstające  za  zaporami  cechują  się  zmiennym  poziomem  wody  i 
dużą  asymetrią  dna.  W  ich  warstwach  powierzchniowej  występują  wody  płynące,  podczas 
gdy  w warstwach głębszych woda stagnuje. 
 

3.

 

Stawy – małe śródlądowe zbiorniki wód powierzchniowych, na ogół sztuczne, przeznaczone 
do  chowu  i  hodowli  ryb,  z  regulowanym  dopływem  wody.  Do  cech  charakterystycznych 

stawów należą: małą głębokość, brak strefowości, brak strefowości środowiska i termicznego 
uwarstwienia sezonowego, charakterystycznego dla jezior.  
 

4.

 

Drobne  zbiorniki  wodne  –  niewielkie    (  o  powierzchni  poniżej  1  ha)  ,  najczęściej 
bezodpływowe  zbiorniki  wodne.    Są  one  zarówno  pochodzenia  naturalnego  ,  tzw.  oczka, 
pospolite  szczególnie  na  terenach  polodowcowych  Polski  północnej,  jak  też  sztuczne, 
poeksploatacyjne:  potorfia,  wyrobiska  po  kredzie,  glinie,  kruszywie,  wyrobiska 
kamieniołomów, zapadliska ( powstałe w wyniku szkód górniczych) czy osadniki.  
 

 

Oczka pierwotne- powstałe w wyniku wytopienia się brył martwego lodu 

 

Oczka wtórne – tworzą się w zagłębieniach terenowych w wyniku przemian w użytkowaniu 
krajobrazu w czasach historycznych. 

 

5.

 

Cieki-  wody  płynące  stale  lub  okresowo,  w  wyraźnym  wyerodowanym  przez  siebie  korycie 
(łożysku), powstałym na terenie o nachyleniu umożliwiającym rozrywanie podłoża i transport 
wypłukanego materiału.  Zasilanie w wodę następuje  w wyniku opadów, topnienia pokrywy 
śnieżnej oraz dopływu wód do koryta drogą podziemną.  

 

 

Źródła- naturalne wypływy wód podziemnych na powierzchnię skorupy ziemskiej. 

 

Rzeki  –  cieki  naturalne,  stałe  lub  okresowe,  usytuowane  w  korycie  i  dolinie  powstałej  na 
skutek  erozji,  o  umownie  przyjętej  powierzchni  dorzecza  >  200  km

2

.  Cieki  o  mniejszej 

powierzchni dorzecza nazywamy potokami lub strumieniami.  

 

6.

 

Torfowiska-  jeden  z  typów  bagien  stałych  ,  w  którym  następuje    akumulacja  substancji 
organicznej  w postaci torfu.  

 

 

torfowiska  niskie  –  powstające  na  skutek  przepływu  lub  stagnowania  wód  eutroficznych, 
najczęstsze  na  obszarze  Polski,  wykształcają  się  w  obrębie  dolin  rzecznych,  żyzne  i  bogate 
florystycznie:  zbiorowiska  szuwarowe  (trzcina,  pałka)  lub  darniowe  (mchy,  turzyce), 
 

 

torfowiska wysokie – zasilane przez oligotroficzne wody opadowe, mszary powstające w 
bezodpływowych zagłębieniach terenu, silnie kwaśne, ubogie w substancje odżywcze, a co za 
tym idzie – ubogie florystycznie (torfowce, turzyce, rośliny owadożerne); kształtują się tu 
warunki odpowiednie dla borów bagiennych, 
 

 

torfowiska  przejściowe  –  spotykane  w  pośrednich  warunkach  siedliskowych.  Na 
torfowiskach  tych  rosną  zbiorowiska  mszarno-turzycowe.  W  ich  skład  wchodzą  turzyca 
nitkowata, turzyca bagienna, bagnica torfowa, wełnianka wąskolistna, mchy torfowce i mchy 
brunatne,  trzcina  pospolita.  W  wyniku  sukcesji  naturalnej  pojawiają  się  na  torfowiskach 
sosna  i  brzoza.  Osobliwość  Mazur  stanowią  torfowiska  porośnięte  świerczynami  oraz  duże 
nagromadzenie  roślin  borealnych  i  subarktycznych.  Torfowiska  przejściowe  występują 
głównie  w  północno-wschodniej  Polsce,  na  Pojezierzu  Pomorskim  (rezerwaty  "Bagno 
Chłopiny"  na  północ  od  Gorzowa,  "Smolne  Błoto"  na  zachód  od  Gdańska)  i  na  Polesiu 

Lubelskim. W Sudetach występują torfowiska przejściowe porośnięte kosodrzewiną i brzozą 
karłowatą, znane jako Mszary Izerskie. 

7.

 

Mokradło (teren podmokły, bagno, błoto, moczary, trzęsawisko, bajoro, grzęzawisko, topiel, 
topielisko) – tereny okresowo lub stale zabagnione, podtopione lub pokryte warstwą wody, 
siedlisko  hydrogeniczne,  obszar  o  płytkim  poziomie  wody  gruntowej  (powyżej  1  m),  teren 
silnie  uwilgotniony,  zalany  wodą  lub  okresowo  zabagniony,  o  glebach  mineralnych  lub 
organicznych. 

 

W zależności od sposobu zasilania wodą wyróżnia się podstawowe cztery typy mokradeł: 

•

 

mokradła fluwiogeniczne – zasilane przez wody powierzchniowe, najczęściej rzeczne, 
 

•

 

mokradła soligeniczne – zasilana przez ruchliwe wody podziemne, napływające do siedliska z 
warstw wodonośnych obszarów przyległych, 
 

•

 

mokradła topogeniczne – zasilane przez wody tworzące podziemny zbiornik o płaskim 
lustrze, co wiąże się z niewielkim ruchem tych wód, 
 

•

 

mokradła ombrogeniczne – zasilane głównie przez wody opadowe bezpośrednio lub z 
niewielkiej zlewni własnej. 
 

•

 

mokradła talasogeniczne-  mogą być traktowane jako odmiana mokradeł fluwiogenicznych. 
Podlegają one jednak epizodycznym zalewom z udziałem zasolonych wód morskich. 

8.

 

Mokradła  okresowe  –  powstały  w  miejscu  zalewanych,  usytuowanych  najczęściej  wzdłuż 
dolnego biegu rzek i w ich ujściach  
 

 

Mułowiska- obszary zalewane przez kilka miesięcy w roku.  

 

Namuliska-  mokradła  spotykane  w  dolinach  cieków,  an  powierzchni  osadów  aluwialnych  i 
deluwialnych.  Okres  ich  zalewów  zazwyczaj  nie  przekracza  3  miesięcy.,  po  czym  następuje 
opadanie zwierciadła wód gruntowych poniżej zasięgu podsiąku kapilarnego.  

 

Podmokliska-  są  to  przeważnie  miejsca  na  obrzeżach  dolin  i  w  początkowych  odcinkach 
cieków, czasem w obniżeniach poza dolinami, gdzie przy wysokim zaleganiu wody gruntowej, 
następuje pełne 

 

Mokradła zalewowe  słone – należą do kategorii mokradeł talasogenicznych tj. powstających 
pod wpływem oddziaływania morza.  

 
ROLA MOKRADEŁ: 
 

Obieg i magazynowanie wody 

Mokradła,  szczególnie  torfowiska  pełnią  wyjątkową  rolę  w  gospodarce  wodnej  naszego 

kraju.  Retencjonują  (magazynują)  olbrzymie  ilości  wody.  Ocenia  się,  że  w  torfowiskach 

zmagazynowanych jest ok. 35 miliardów m3 wody! Jest to znacznie więcej niż ilość wody pozostająca 
we wszystkich naszych jeziorach. Torfowiska stanowią więc wielką, naturalną "gąbkę", która chłonie 
nadmiar  wody  zapobiegając  powodziom  i  oddaje  ją  w  okresie  suszy.  Osuszanie,  a  szczególnie 
eksploatacja torfowisk negatywnie oddziałuje na zasoby wodne naszego kraju i przyczynia się do strat 
spowodowanych powodziami. 

 

 

Krążenie pierwiastków 

Mokradła  pełnią  również  istotną  rolę  w  obiegu  pierwiastków  szczególnie  węgla  i  azotu. 

Odkładana materia organiczna w postaci złóż torfu i innych osadów organicznych "wyłącza" z obiegu 
ogromne  ilości  tych  pierwiastków.  Ocenia  się,  że  aż  10%  pierwotnie  zasymilowanego  węgla  przez 
rośliny  zostaje  trwale  zakumulowanych  w  osadach  organicznych.  "Żywe"  ekosystemy  mokradłowe 
przyczyniają  się  do  ograniczania  efektu  cieplarnianego.  Wszelkie  działania  człowieka  degradujące 
mokradła (osuszanie, eksploatacja) przyczyniają się do uwalniania olbrzymich ilości dwutlenku węgla, 
tlenku  azotu  a  także  metanu.  To  zjawisko  w  oczywisty  sposób  przyczynia  się  do  nasilania  efektu 
cieplarnianego! 

 

Zapis zmian klimatycznych 

Torfowiska należą do tej grupy mokradeł, która nieustannie (przy odpowiednim uwodnieniu) 

odkładają materię organiczną w postaci torfu. Przy zachowaniu korzystnych warunków wodnych 
(brak tlenu) materia ta nie rozkłada się, lecz ciągle przyrasta. Średnio torfowisko przyrasta ok. 1 mm 
w ciągu roku. Istniejące w naszym kraju , kilkunastometrowe pokłady torfu, pozwalają prześledzić 
zmiany roślinności na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat! Można z dużą dokładnością 
oznaczyć gatunki roślin porastających torfowisko w kolejnych etapach jego życia. W torfach 
doskonale zachowują się pyłki roślin rosnących w promieniu kilku kilometrów od samego torfowiska. 
Dzięki temu wiemy np. jakie lasy porastały Polskę 1000 a nawet 10 000 lat temu. Na podstawie 
roślinności wiemy także jak zmieniał się nasz klimat. 
 

Zapis dziejów kultury materialnej człowieka 

Z uwagi na ograniczony dostęp tlenu w torfowiskach bardzo dobrze zachowują się wszelkie 

ślady  działalności  człowieka.  Znanych  jest  wiele  stanowisk  archeologicznych,  a  nawet  dobrze 
zachowanych  ciał  ludzkich  sprzed  kilku  tysięcy  lat.  Stanowią  one  niezwykle  ważny  materiał 
poznawczy i historyczny wykorzystywany we współczesnej nauce. 

 

 

 

Oczyszczanie wód 

Opady atmosferyczne, wody podziemne, a szczególnie powierzchniowe w wielu 

przypadkach bywają mocno zanieczyszczone. Mokradła, a przede wszystkim torfowiska pełnią rolę 
naturalnych filtrów trwale zatrzymujących i wyłączających z obiegu nadmierne ilości różnych 
zanieczyszczeń. 

Ochrona bioróżnorodności 

Dla  przyrodnika  najważniejszą  funkcją  mokradeł  pozostaje  bogactwo  występujących  tu 

gatunków roślin i zwierząt. Mokradła ze względu na utrudniony dostęp stanowią ostatnie naturalne 
ekosystemy i ostoje rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. W naszym kraju 
są to np. chronione storczyki czy owadożerne rosiczki. 

 

5.

 

Procesy degradacji i praktyczne metody ochrony mokradeł.  

 

Procesy degradacji mokradeł 

 

 

Procesy  naturalne  –np.  zjawisko  zasypywania  torfowisk  przez  ruchome  wydmy,  powolne 
przechodzenie jezior od stanu oligotrofii  do eutrofii, tzw. starzenie się jezior, wahania wód w 
obrębie zbiorników wodnych ( ale częście mają podłoże antropogeniczne).

 

 

 

Antropopresja-  
 

a)

 

Zmiana reżimu hydrologicznego mokradeł przez odwodnienie 

b)

 

Saprofityzacja  wód  w  wyniku  nadmiernego  obciążenia  materią  organiczną.  Jej 
objawiami są: nadmierny rozwój organizmów saprofitycznych ( bakterii i grzybów) i 
deficyty tlenu rozpuszczonego w wodzie 

c)

 

Eutrofizacja wód poprzez nadmierny dopływ biogenów, głównie fosforu i azotu 

d)

 

Zatrucie  wód  substancjami  toksycznymi,  metalami  ciężkimi  i  innymi  związkami 
chemicznymi nie tolerowanymi przez organizmy wodne 

e)

 

Obniżenie  pH  wód  płynących  do  wartości  4-5  (  acydyfikacja),  notowane  lokalnie  na 
terenach górskich z glebami o małej zdolności buforowej. Jest to efekt zanieczyszczeń 
wprowadzanych do wód z opadami atmosferycznymi ( kwaśne deszcze). 
 

Praktyczna ochrona mokradeł 
 

• 

Racjonalne wykorzystywanie zasobów wodnych.  

• Ekstensywna gospodarka rolna i leśna.  
• Obejmowanie ochroną prawną żywych ekosystemów mokradłowych.  
• Eksploatacja torfu wyłącznie na cele lecznicze.  
• Stosowanie zastępczych nawozów w rolnictwie i ogrodnictwie (zamiast torfu - kompost).  
• Zaniechanie regulacji rzek i cieków wodnych.  
• Ograniczanie stosowania nawozów mineralnych i środków ochrony roślin w bezpośrednim 

sąsiedztwie mokradeł.  
• Czynna ochrona mokradeł (budowa zastawek i zasypywanie rowów melioracyjnych w celu 
hamowania nadmiernego odpływu wody) 
 
W  przypadku  niektórych mokradeł,  jedyne  czego  potrzeba  dla  ich  ochrony,  to  pozostawienie  ich w 
spokoju.  Z  sytuacją  taką  mamy  do  czynienia  z  reguły  w  przypadku  ekosystemów  naturalnych  i  nie 
zniekształconych. W wielu przypadkach nawet w zniekształconych układach działają spontaniczne siły 
renaturalizacyjne przyrody, którym wystarczy nie przeszkadzać.  

  

Bierna  ochrona,  jeżeli  tylko  jest  możliwa,  ma  wiele  zalet.  Przede  wszystkim  nie  pociąga  za  sobą 
kosztów, a poza tym nie niesie ryzyka popełnienia błędów w działaniu. Z drugiej strony jednak równie 
poważny jest błąd zaniechania działania, w sytuacji gdy interesujący nas ekosystem wymaga ochrony 
czynnej. 

W  niektórych  przypadkach  ochrona  bierna  oznacza  również  konieczność  wykluczenia  lub 
ograniczenia obecności ludzkiej. Antropofobia większości gatunków zwierząt sprawia, że penetracja 
sąsiedztwa ich biotopów może znacznie zaburzać ich cykl życiowy. Chociaż niektóre gatunki zwierząt 
przyzwyczaiły się do tolerowania bliskiej obecności człowieka, inne płoszą się na jego widok nawet z 
daleka. Siła tej fobii bywa niedoceniana: niektóre gatunki ptaków widok człowieka na brzegu jeziora 
lub łodzi na tafli wody płoszy już z odległości 300-400 m. 

Rozsądne  jest  wyłączanie,  w  miarę  możliwości,  spod  presji  penetracji  przynajmniej  części  każdego 
większego  ekosystemu  mokradłowego.  Na  przykład  w  Wielkopolskim  i  Drawieńskim  Parku 
Narodowym udostępniając wybrane jeziora do wędkowania postanowiono, że udostępniony będzie 
jeden brzeg jeziora, podczas gdy drugi będzie wyłączony. Ta zasada zasługuje na rozpowszechnienie 
w innych obszarach chronionych. 

Obszary  koncentracji  ptaków  wodno-błotnych  powinny  w  miarę  możliwości  nie  być  penetrowane 
przez  ludzi  w  krytycznym  dla  ptaków  okresie  lęgów,  a  więc  mniej  więcej  od  początku  kwietnia  do 
połowy  czerwca.  W okresie  tym  należy wykluczyć  np.  turystyczne  udostępnienie  kanałów  wodnych 
wśród szuwarów, wysp na jeziorach itp. 

Tafla  jezior  najcenniejszych  pod  względem  ornitologicznym  powinna,  przynajmniej  okresowo,  być 
wyłączona  spod  presji  turystyki  i  rekreacji.  Okres  takiego  wyłączenia,  oprócz  sezonu  lęgowego, 
powinien objąć okres odbywających się na tafli wody toków niektórych gatunków, a także wodzenie 
piskląt, co w praktyce oznacza czas od początku marca do połowy lipca. 

Miejscem  silnie  zaznaczonego  konfliktu  między  interesami  człowieka  a  ochroną  fauny  związanej  z 
ekosystemami  mokradłowymi  są  rzeki,  na  których  intensywnie  uprawiana  jest  turystyka  kajakowa. 
Niewielka szerokość rzeki sprawia, że zwierzęta nie mogą odsunąć się od człowieka i konflikt nabiera 
szczególnej ostrości. Na Pomorzu spływy kajakowe w okresie wodzenia piskląt przez gągoły i nurogęsi 
(czerwiec), powodując płoszenie ptaków, doprowadzały do rozpraszania stadek piskląt, co mogło być 
przyczyną ich śmierci. Dlatego w obszarach chronionych wprowadza się na rzekach okresy wyłączone 
ze spływów. Na Drawie w Drawieńskim Parku Narodowym okres taki trwa, zgodnie z planem ochrony 

Parku, od 15 marca do 30 czerwca każdego roku (obejmując także okres tarła lipienia), a na Słupi w 
Parku Krajobrazowym Dolina Słupi - od 1 czerwca do 15 lipca. 

Wyłączenia  spod  presji  ludzkiej  wymagają  także  rzeczne  tarliska  gatunków  ryb  łososiowatych 
(październik-grudzień) oraz lipienia (kwiecień-maj). Obecność człowieka nad brzegiem rzeki, a już na 
pewno brodzenie w jej nurcie, może zaburzać przebieg tarła. 

W  szczególnych  sytuacjach  penetracja  ludzka może  zagrozić  nie  tylko  faunie. Masowe  użytkowanie 
rekreacyjne  może  zniszczyć  jeziora,  zwłaszcza  oligo-  lub  mezotroficzne.  Wrażliwsze  od  całości 
ekosystemu  jeziornego  są  jego  elementy:  roślinność  dna  i  brzegu  jeziora  (na  brzegach  jezior 
oligotroficznych  występują  często  unikatowe  zbiorowiska  z  rosiczkami  i  widłaczkiem  torfowym!), 
która może być łatwo zniszczona przez wydeptanie. 

6.

 

Przyczyny eutrofizacji jezior. Charakter zmian zależności troficznych.  

 

Eutrofizacja –   proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmowe (biogeny),  jest to 
wzrost trofii,  czyli żyzności wód (głównie związkami fosforu i azotu).  Dotyczy to nie tylko zbiorników 
wodnych,  ale również cieków.  

Eutrofizacja jest to zjawisko, które przejawia się poprzez zwiększanie trofii (żyzności) wód. Chodzi tu 
głównie o wzrost stężenia związków biogennych (fosforu P i azotu N), które dostarczane są do 
zbiornika w dwóch formach:  

•

 

mineralnej 

•

 

organicznej, która to ulegając rozkładowi przechodzi w formę mineralną np. azotu i fosforu. 

Proces  eutrofizacji  jest  jak  najbardziej  naturalnym.  Obecnie  jednak  na  skutek  zintensyfikowania 
rozwoju  gospodarki,  zrzutu  ścieków,  nawożenia  pół  uprawnych  i degradacji  obszarów  lesistych 
zjawisko  to  zaczęło  się  nasilać,  aż  wreszcie  stało  się  najpoważniejszym  zagrożeniem  dla  naszych 
jezior. 

Eutrofizacja    prowadzi  do  dominacji  organizmów  beztlenowych  takich,    jak    saprobionty  i 
gromadzenia się znacznych ilości  materii organicznej (mułów),  w wyniku czego może dojść do coraz 
większego wypłycenia się zbiorników wodnych (jezior),  a nawet stref brzegowych mórz. 

Najczęściej uważa się,  że eutrofizacja jest procesem naturalnym (według innych autorów naturalnym 
procesem  jest  dystrofizacja  -  ubożenie    zbiornika  starego,  a    eutrofizacja  uważana  jest  za  proces 
antropogeniczny,  spowodowany zmianami w zlewni).  W naturze jest to proces powolny,  ale został 
on  mocno przyśpieszony w wyniku działań człowieka  takich, jak:  zrzuty ścieków przemysłowych  i 
komunalnych oraz w wyniku intensyfikacji  rolnictwa.  

Następstwa eutrofizacji 

 

Na początku procesu eutrofizacji następuje umiarkowany wzrost produkcji biologicznej, co 
jest korzystne i przekłada się na wzrost liczebności ryb, ale po przekroczeniu pewnej granicy 
obserwuje się już wiele niepożądanych następstw tego procesu takich jak: 
 

 

Masowy rozwój organizmów fitoplanktonowych powodujących w powierzchniowej warstwie 
wody tzw. zakwity i zmniejszających przezroczystość tej wody. W zbiorniku wzrasta przede 
wszystkim ilość sinic, które utrzymując się na powierzchni tworzą często kożuchy. Masowe 
nagromadzenia tych glonów powodują nie tylko śmiertelność ich samych, ale również 
występującej tam fauny. Ponadto niektóre szczepy sinic wydzielają toksyny i nierzadko 
powodują uczulenia. Wydzielanie przez glony organicznych substancji psujących smak i 
zapach wody dyskwalifikuje takie zbiorniki jako źródła wody pitnej. Do organizmów 
powodujących takie problemy należą Anabaena sp. oraz Aphanisomenon sp. wiążące azot, 
oraz niezdolne do wiązania azotu gatunki z rodzaju Microcystis, Limnotrix i Planktotrix. 
Zakwity występują nie tylko w zbiornikach, ale również w rzekach. W przypadku tych 
ostatnich powodowane są zwykle przez zielenice lub okrzemki, które są jednak mniej 
uciążliwe niż sinice, których miejscem występowania są przeważnie wody stojące. 
 

 

Ustępowanie roślinności zanurzonej z powodu pogarszających się warunków świetlnych w 
strefie przybrzeżnej – litoral. Postępujące zanikanie światła pośrednio prowadzi także do 
przebudowy fauny tam występującej. Kożuchy glonów w tej strefie zupełnie uniemożliwiają 
rekreacyjne użytkowanie wody. 
 

 

Wyczerpanie zasobów tlenu w warstwie przydennej – hypolimnionie, a zwłaszcza profundalu 
i w osadach dennych prowadzi do zaniku fauny głębinowej, w tym także gatunków 
reliktowych. Również tarło niektórych ryb nie dochodzi do skutku, co prowadzi do 
ustępowania cennych gatunków np. łososia. Często zdarza się, że ryby giną zimą pod pokrywą 
lodową w wyniku braku tlenu. W warunkach anaerobowych dochodzi dodatkowo do różnych 
procesów chemicznych (amonifikacja, denitryfikacja) i powstawania metanu. 
 

 

Występowanie siarkowodoru, który podczas całkowitego braku tlenu może przechodzić do 
warstw powierzchniowych wody, ulatniać się i zatruwać atmosferę w okolicy. 

 

Przyczyny eutrofizacji 

•

 

wzrost dopływu ze zlewni pierwiastków biogennych, głównie azotu (N) i fosforu (P), 

•

 

nadmierne obciążenie odbiorników (jezior i rzek) ściekami, które zawierają ogromne ilości 
detergentów (fosforanów), 

•

 

nadmierna emisja tlenków azotu do atmosfery powoduje, że wraz z opadami 
atmosferycznymi dostają się znaczne i coraz większe ilości azotu, zwłaszcza do dużych 
zbiorników, 

•

 

nieprawidłowe nawożenie pól i nieprawidłowa orka powoduje, że z powierzchniowych 
warstw gruntu wymywane są znaczne ilości azotu; 

•

 

erozja wietrzna też ma znaczący wkład, głównie na terenach suchych, gdzie łatwo wiatr może 
poderwać cząstki gleby wraz z substancjami biogennymi i przenieść je do zbiornika; 

•

 

melioracje i likwidowanie zbiorników retencyjnych - terenów bagiennych i drobnych 
zbiorników wodnych co powoduje mieneralizację substancji organicznej; 

 

7.

 

Zasady użytkowania rolniczego łąk w celu utrzymania bogactwa fauny i flory ( 
wypasy, koszenie, terminy itd.). 

Koszenie  

 

Obejmuje wycinanie roślinności a następnie jej usunięcie w celu wykorzystania, zwykle jako paszy dla 
zwierząt. W przeciwieństwie do wypasu , koszenie nie jest wybiórcze, a roślinność jest przycinania na 
jednakową  wysokość.  Nie  powinno  ono  być  wprowadzane  jako  jedyny  sposób  użytkowania  na 
obszarach, które były dawnej wypasane. Trzeba wziąć pod uwagę, czy nie spowoduje to negatywnych 
skutków  dla  roślinności  i  zwierząt.  Spośród  tradycyjnych  sposobów  użytkowania  łąk  koszenie  ( 
zwłaszcza  to,  mające  na  celu  pozyskanie  siana),  po  którym  następuje  wypas  pozostałej  roślinności, 
jest w zasadzie najlepszym sposobem utrzymania wysokiej różnorodności gatunkowej w większości 
bogatych przyrodniczo zbiorowisk łąkowych.  Koszenie z użyciem nowoczesnych maszyn może jednak 
niszczyć  populacje  bezkręgowców  i  płazów,  i  w  ten  sposób  obok  oddziaływania  bezpośredniego, 
wpływać pośrednio na populacje wielu gatunków ptaków i ssaków.  

 

Termin i częstość koszenia 

 

Nie ma ścisłych wskazówek kiedy i jak często należy kosić. Są dwa punkty widzenia, które powinny 
być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji: rolniczy i przyrodniczy. Z perspektywy godpodarki 
rolnej ważne jest by: 
 

 

Wykosić jak najwcześniej, gdyż wartość odżywcza siana lub zielonki jest generalnie większa 
im wcześniej się wykosi 

 

 

Zapewnić odwodnienie, które generalnie sprzyja wcześniejszemu rozpoczęciu wzrostu roślin i 
zwiększa nośność gleby, dzięki czemu koszenie maszynami można rozpocząć wcześniej. 
 

Koszenie we wrześniu sprzyja gatunkom wysoko wyrastającym i późno kwitnącym, podczas gdy niskie 
rośliny  promowane  są  przy  koszeniu  wczesnym  (  np.  w  czerwcu).  Wrześniowe  koszenie  podnosi 
bogactwo  gatunkowe  na  mniej  produktywnych  siedliskach,  a  wcześniejsze  koszenie  (  w  lipcu)  jest 
bardziej  efektywne  na  żyźniejszych  miejscach,  głównie  dzięki  powstrzymywaniu  konkurencji 
ekspansywnych traw.  
 
Wypas 
 
Naturalna  i  korzystna  forma  działania  dla  celów  ochrony  przyrody.  Jest  to  proces,  który  ułatwia 
przetrwanie  szerokiemu  spektrum  zespołów  roślinnych.  Użytkowanie  pasterskie  jest  pożyteczne  ze 
względu na to, że: 
 

 

Wytwarza zróżnicowanie strukturalne roślinności 

 

Zapobiega ekspansji pospolitych chwastów i inwazji roślin drzewiastych. 

 

W odróżnieniu od koszenia, wypasane zwierzęta selektywnie oddziałują na roślinność.  Na większych 
obszarach korzystne jest użycie do wypasu różnych zwierząt.  
 
Termin i częstość wypasu 
 
Rozpoczęcie wypasu wiosną zależy od wartości przyrodniczej miejsca.  Opóźnienie będzie wskazane 
by uniknąć niepokojenia gniazdujących ptaków. Do pewnego stopnia konflikt pomiędzy wypasaniem 
a  zapewnieniem  bezpieczeństwa  ptaków  może  być  rozwiązany  poprzez  umieszczenie  zwierząt 
najpierw na obszarach, gdzie w ogóle ptaki się nie gnieżdżą ( lub gnieżdżą się mniej licznie). Zbytnie 
opóźnienie wypasu może spowodować znaczną dewastację łąki, gdyż starsze, wyrośnięte rośliny są 
często niesmaczne i zwierzęta raczej tratują je niż zjadają. 
 
Sposób wypasu może być: 
 

 

Ciągły,  całoroczny  przy  niskiej  obsadzie  zwierząt  może  wytwarzać  murawę o  zróżnicowanej 
strukturze, ale stwarza ryzyko zniszczeń powodowanych przez tratowanie, groźnych zarówno 
dla  bezkręgowców,  jak  też  dla  gniazdujących  ptaków.    Obsada  zwierząt  musi  być 
odpowiednio  niska  by  zapewnić  odpowiedni  udział  roślin  mogących  zakwitnąć  i  wydać 
nasiona pomimo stałej obecności zwierząt. Jednak czasami może być potrzebne zwiększenie 
zagęszczenia stada w lecie, by zapobiec zarastaniu łąki przez krzewy. 
 

 

Rotacyjny polega na przemieszczaniu się zwierząt pomiędzy użytkowanymi kwaterami, może 
być  używany  do  wytworzenia  zróżnicowanej  strukturalnie  murawy  na  całym  obszarze  i 
zapewnić ochronę najbardziej wrażliwych miejsc, poprzez wyłączenie ich z wypasu. Może to 
być  szczególnie  ważne  przy  dostosowywaniu  pastwiska  dla  niektórych  gatunków  motyli. 
Wypas  regularny  jest  bardziej  preferowany  z  punktu  widzenia  ochrony  przyrody.  Liczba 
zwierząt  nie  może  być  za  duża  ,  gdyż  może  to  spowodować  katastrofalne  szkody  wśród 
bezkręgowców    lub  roślin  wrażliwych  na  wydeptywanie  (  np.  storczyki).  Z  drugiej  strony, 
szybka  defoliacja  może  być  wskazana,  by  otworzyć obszary  żerowania  dla  gatunków:  czjka, 
rycyk, krwawodziób i ich piskląt.  
 

 

Sezonowy  dominuje  na  łąkach  podwodnych.  Najbardziej  wskazany  jest  wypas  jesienny, 
sprzyjający  zróżnicowaniu  botanicznemu  pastwiska,  gdyż  wygryzanie    i  wydeptywanie  
pomaga  stworzyć  dla  roślin  miejsca  regeneracji.  Jednak  przy  bardzo  dużej  liczbie  zwierząt 
zaczyna być powstrzymywany wzrost siewek.  
 

8.

 

Wielofunkcyjne  użytkowanie  obszarów  wodno-błotnych  w  celu  zapewnienia 
optymalnych warunków dla flory, ptaków i bezkręgowców. 

 
Użytkowanie a różnorodność florystyczna 
 
Regularne  użytkowanie  jest  istotne  dla  zapewnienia  ochrony  niemal  wszystkich  łąk  podmokłych 
bogatych w roślinność, gdyż: 
 

 

Usuwa materiał roślinny, a tym samym biogeny 

 

Zapobiega sukcesja w kierunku mniej wartościowych zespołów, np. zakrzewień i lasu 

 

Wspiera gatunki mniej konkurencyjne.  

 

1.

 

Wypas  i  wykaszanie  –  promuje  gatunki  niskie,  dzięki  ułatwionemu  dostępu  do  światła,  co 
sprzyja kiełkowaniu nasion i wzrostowi roślin. Zabiegi prowadzone zbyt wcześnie w sezonie ( 
zarówno wypas jak i koszenie) mogą uniemożliwić zakwitnięcie lub wydanie nasion roślinom 
późno kwitnącym i powstrzymać ich rozwój. Ograniczenie możliwości rozrodu dotyczy także 
roślinności  wieloletnich  i  rozmnażających  się  częściowo  wegetatywnie.  Zawsze  należy 
przyjrzeć się jak długo i w jaki sposób teren był użytkowany dotychczas, zanim wprowadzi się 
nowy sposób użytkowania.  

 

2.

 

Nawożenie-  ma  niekorzystny  wpływ  na  florę  łąk.  Długotrwałe  użycie  nawozów  powoduje 
trudności w regeneracji zespołów roślinnych.  
 

3.

 

Wapnowanie – tradycyjny sposób uzupełniania wapnia wypłukiwanego lub usuwanego wraz 
ze zbiorami oraz zmniejszenia zakwaszeniu gleb. Zabiegi te nie powinny być prowadzone w 
okresie  pomiędzy  połową  marca  a  połową  lipca,  ze  względu  na  sezon  lęgowy  ptaków. 
Natomiast  tam,  gdzie  nie  przeprowadzano  takich  zabiegów  wcześniej  należy  unikać 
wapnowania.  Może  ono  powodować  uwolnienie  fosforu,  zakłócającego  rozwój  roślin 
łąkowych  i  przedostawanie  się  do  wód  powierzchniowych,  gdzie  wykazuje  szczególnie 
niszczące działanie na rośliny i zwierzęta. 
 

4.

 

Herbicydy  –  środki  używane  do  eliminacji  niepożądanych  gatunków  roślin,  są  szczególnie 
niebezpieczne  dla  flory.  Zwykle  nie  są  one  dostatecznie  wybiórcze  ,  i  zwalczając  gatunki 
niepożądane powodują spustoszenie wśród cennych przyrodniczo.  
 

Użytkowanie a ptaki 
 

1.

 

Lęgowe  ptaki  siewkowate  –  to  grupa  bardzo  wymagająca  pod  względem  siedlisk  i  silnie 
narażona  na  różnego  rodzaju  czynniki  związane  z  gospodarką  człowieka.  Gatunki:  czajka, 
kszyk, kulik, rycyk, krwawodziób, batalion. 
 

Czynniki zależne od sposobu użytkowania łąk sprzyjające gniazdowaniu siewkowców 
 
Poziom wód gruntowych i rodzaj gleby 
 
Utrzymywanie wysokiego poziomu wód gruntowych podczas sezonu lęgowego od połowy marca do 
połowy  czerwca  jest  czynnikiem  najważniejszym.  Sprawia,  że  glebowe    bezkręgowce  będące 
pokarmem  siewkowców,  głównie  dżdżownice  i  larwy  koziułkowatych  będą  pozostawać  w  pobliżu 
powierzchni gleby, co zwiększy ilość biomasy dostępnej dla ptaków. 
 
Wielkość wylewów 
 

Wody powierzchniowe, błotniste zbiorniki i kazały, brzegi stawów i kałuż to ważne miejsca żerowania 
ptaków dorosłych i młodych. Efemeryczne zbiorniki stwarzają korzystne warunki dla kolonizacji przez 
pionierskie gatunki bezkręgowców, zdominowanych przez ochotki. 
 
Struktura roślinności 
 
Różne  gatunki  preferują  nieco  inny  rodzaj  roślinności.  Np.  dla  czajki  korzystniejsza  jest  murawa 
krótka, a kszyk woli roślinność wysoką.  
 
Drapieżnictwo 
 
Obecność  drzew  i  krzewów  stanowiących  czatownie  dla  drapieżników  znacznie  zmniejsza  sukces 
lęgowy siewkowców. 
 
Zadeptywanie gniazd 
 
Nie  należy  prowadzić  prac-  koszenia,  walcowania  itp.  –  w  pierwszej  części  sezonu  lęgowego  (  do 
połowy  czerwca).  Zagęszczenia  inwentarza  w  tym  okresie  nie  powinny  przekraczać  0,75  krowy  na 
hektar. 
 

2.

 

Zimowanie blaszkodziobych 

 
Zabiegi  agrotechniczne-  pomiędzy  31  marca  i  1  lipca  nie  powinny  być  prowadzone  żadne  prace 
mechaniczne,  gdyż  zabezpiecza  to  przed  zniszczeniem  jaj  i  gniazd  siewkowców  i  innych  ptaków 
gniazdujących  na  ziemi.  Należy  nie  stosować  żadnych  nawozów  sztucznych.  Nie  przekraczać  dawek 
nawozów  naturalnych  (obornika)  powyżej  25  t/ha/rok.  Uzasadnienie:  użycie  nawozów  sprzyja 
przyspieszeniu tempa wzrostu traw, tym samym oddziałuje niekorzystnie na siewkowce preferujące 
krótką murawę. Rozwój biomasy może wymusić konieczność wprowadzenia zwierząt lub zwiększenia 
ich zagęszczenia, a tym samym wzrost ryzyka zadeptania gniazd. 
 
Wypas-  Nie  stosować  wypasu  pomiędzy  1  kwietnia  a  31  maja.  Uzasadnienie:  zabezpiecza  to  przed 
zadeptywaniem młodych i gniazd siewkowców i innych ptaków. Późniejszy wypas ( czerwcowy) jest 
konieczny  by  zapobiec  zbyt  wysokiemu  wyrastaniu  traw.  Bydło  jest  bardziej  wskazane,  gdyż 
wprowadza  większe  zróżnicowanie  strukturalne  roślin  i  zadeptuje  mniej  gniazd  w  przeliczeniu  na 
zjedzoną ilość roślinności.  
 
Wody  powierzchniowe-  na  terenach  przekształconych  łąki  i  o  niskiej  wartości  botanicznej  straty  w 
przypadku częstego zalewania są niewielkie  i można stosować: 
 

 

1 grudnia do 31 marca. Utrzymać płytki ( < 20 cm) poziom wód powierzchniowych na 30-60 % 
powierzchni.    Uzasadnienie:  wody  powierzchniowe  przyciągną  zimujące  blaszkodziobe  i 
siewkowce.  

 

1 kwietnia do 30 kwietnia. Spowodować zmniejszenie obszaru znajdującego się pod wodą do 
20 % całego terenu do końca tego okresu. Uzasadnienie: bezkręgowce wodne skupiają się w 
małych zbiornikach, pełniących funkcję żerowisk dla piskląt siewkowców i kaczek. 

 

1  maja  do  30  czerwca.  Utrzymywać  płytkie  obszary  zalewane  tak,  by  do  końca  czerwca 
pokrywały 10 % terenu. Uzasadnienie: dostarczanie czajkom błotnistych brzegów, w czasie, 
kiedy  wysokość  traw  staje  się  coraz  bardziej  niekorzystna.  Wody  powierzchniowe  będą 
zwierać dużo larw ochotek i innych bezkręgowców wodnych, stanowiąc znakomite żerowiska 
dla piskląt siewkowców.  
 

Na terenach łąk nieprzekształconych i bagien o istniejących wysokich wartościach botanicznych: 
 

 

Postępować wg w/w zaleceń zimowych, ale zapewnić, że woda nie pozostanie na obszarze po 
1 kwietnia. 

Uzasadnienie: mimo,  iż  utrzymanie  wód  na  powierzchni  przez  całą  wiosnę  i  wczesnym  latem może 
być korzystne dla ptaków lęgowych , najprawdopodobniej spowoduje obniżenie istniejącej wartości 
botanicznej. 
 
Poziomy  wód  w  kanałach  i  rowach  –  na  glebach  mineralnych  (  ilastych  i  mułowych)  należy 
utrzymywać poziom wód w rowach pomiędzy 1 kwietnia a 15 czerwca na poziomie nie niższym niż 45 
cm poniżej średniego poziomu gruntu. 
 
Uzasadnienie:  kanały  w  glebach  słabo  przepuszczalnych  mają  niewielki  wpływ  na  poziom  wód 
gruntowych  i  tym  samym  na  miękkość  powierzchniowej  warstwy  gleby.  Jednakże  poziom  wody  w 
nich powinien być utrzymywany możliwie wysoko, aby umożliwić zalewanie powierzchniowe poprzez 
płytkie rowy i w ten sposób zapewnić siedliska roślinom i zwierzętom ( zwłaszcza ptactwu). 
 
Na glebach torfowych poziomy wody w kanałach i rowach nie powinny być w okresie 1 kwietnia do 
15 czerwca niższe niż 20 cm poniżej średniego poziomu gruntu. 
 
Uzasadnienie: wysokie poziomy wody w kanałach zapewniają wysoki poziom wód gruntowych, a tym 
samym miękką warstwę powierzchniową gleby, co umożliwia żerowanie bekasa. 
 
Tworzenie  nowych  kanałów  i  rowów  –  należy  zachęcać  do  tworzenia  nowych  płytkich  rowów  na 
glebach mineralnych. 
 
Uzasadnienie: znacząco zwiększają one możliwości płytkiego powierzchniowego zalewania  
 
Na obszarach torfowych odległość między kanałami powinna być zmniejszona do około 20 m. 
Uzasadnienie:  zwiększa  to  zasięg  wysokiego  poziomu  wód  gruntowych  od  warunkiem  wysokiego 
poziomu wody w kanałach.  
 
Użytkowanie dla bezkręgowców 
 

1.

 

Bezkręgowce łąk podmokłych 

 
Nie  ma  idealnej  struktury,  odpowiedniej  dla  wszystkich  gatunków.  Wiele  z  nich  wymaga  mozaiki 
murawy o różnej wysokości podczas różnych stadiów swego cyklu życiowego, które łatwiej zapewnić 
na  dużych  zróżnicowanych  obiektach.  Im  bardziej  zróżnicowana  struktura  tym  lepiej.  Szczególnie 

wartościowa  jest murawa kępiasta. Wiele  gatunków wymaga występowania  płatów odkrytej  gleby, 
np. błota, dla żerowania, toków lub założenia jaj. Pora, czas trwania i zasięg wylewów także wpływa 
na faunę bezkręgowców. Długotrwałe zalewanie  może powodować ginięcie nieprzystosowanych do 
tego bezkręgowców.  Płytkie zalewanie pozwala niektórym  osobnikom przeżyć w górnej części kęp, 
wystające ponad poziom wody. Na obszarach regularnie zalewanych wykształca się się fauna lądowa 
odporna na tymczasowe wylewy. 
 

2.

 

Bezkręgowce wodne  

 
Płytsze wody ( <30 cm) zasadniczo są lepszym siedliskiem dla bezkręgowców, niż głębokie, gdyż mają 
wyższą temperaturę wody i lepszą dostępność tlenu. Zbiorniki okresowe są ważnym siedliskiem dla 
gatunków o szybko rozwijających się larwach np. ochotkowatych.  Kanały melioracyjne są najmniej 
naturalnych  obiektach  głównym  środowiskiem  wodnym.  Słonawe  siedliska  sprzyjają  pojawianiu  się 
szeregu gatunków halofilnych np. niektórych pływakowych. Nieregularne zalewanie przez wody słone 
lub słonawe ma jednak skutek niszczący 
 

9.

 

Zasady reneturyzacji rzek, cele, bariery i planowanie. 

 
Renaturyzacja  –  jest  to  proces  przywrócenia  środowisku  stanu  naturalnego,  możliwie  bliskiego 
stanowi  pierwotnemu  sprzed  wprowadzenia  w  nim  zmian  przez  człowieka,  np.  przywrócenie  rzece 
naturalnego,  meandrującego  koryta.  Wymaga  realizacji  działań  technicznych  i  dlatego  dotyczy 
przedsięwzięć  inżynieryjnych  (z  reguły  z  zakresu  melioracji  i  hydrotechniki).  Może  stanowić  część 
rekultywacji. Bywa utożsamiana z renaturalizacją.  
 
Przedsięwzięcia i roboty renaturyzacyjne mają na celu zainicjowanie procesów naturalnych, które raz 
przez ludzi zapoczątkowane realizowane są następnie przez samą naturę przy bardzo ograniczonych 
inwencjach byłych inicjatorów.  
 
Największe potrzeby realizacji przedsięwzięć renaturyzacyjnych występują w dolinach rzecznych ( lub 
ich częściach), które w przeszłości zostały najintensywniej zabudowane.  
 
Przedsięwzięcia  renaturyzacyjne  obejmują  w  części  różnorodne  działa  hydrotechniczne,  tak  że 
niekiedy  mogą  powstawać  trudności  w  zakreśleniu  granicy  między  renaturyzacją  a  budownictwem 
wodnym.  
 
Przedsięwzięcia  renaturyzacyjne,  z  uwagi  na  swą  złożoność  oraz  trudno  przewidywalne  efekty, 
powinny być bardzo dobrze przygotowane.  
 
Cele renaturyzacji: 
 
-  podstawowy:  poprawa  warunków  abiotycznych  i  stanu  środowiska  przyrodniczego  wód,  czystość 
wód, różnorodność biotyczna 
 
- uzyskanie korzyści gospodarczych, komunalnych, rekreacyjnych, technicznych 
 

•

 

poprawa ochrony przeciwopowodziowej przez odzyskanie retencji dolinowej, zwykle  
przez zwiększenie szerokości ( rozstawu) międzywala lub wykorzystanie zawali jako 
polderów 

•

 

gospodarcze:  przeprowadzenie  lokalnych  regulacji  odcinków  rzek,  mające  ułatwić 
pobór wody 

•

 

komunalne: poprawa zdolności samooczyszczenia, ochrona dróg, ulic, bulwarów oraz 
brzegów i obiektów 

•

 

obszary  zurbanizowane-  poprawa  walorów  krajobrazowych,  dzięki  przywróceniu 
naturalności istniejących akwenów oraz przez tworzenie nowych 

•

 

techniczne:  ochrona  dna  i  brzegów  przed  niedopuszczalnymi  deformacjami  oraz 
przed  uszkodzeniami  i  katastrofami  obiektów  na  terenach  przyległych  (  domy, 
obiekty gospodarcze i infrastruktura techniczna). 

 
Bariery i ograniczenia renaturyzacji rzek 
 
Charakter ograniczeń może być: 
 

•

 

techniczny 

•

 

prawno-administracyjny 

•

 

ekonomiczny 

•

 

przyrodniczy 

 
Pełna renaturyzacja rzeki ( rozumianej jako powrót do stanu przedregulacyjnego) spowodowałoby, że 
rzeka  zbyt  często  i  niebezpiecznie  wylewałaby,  co  powodowałoby  zabagnienia  uniemożliwiające 
rolnicze wykorzystanie terenu.  
 
Brak  miejsca  dla odpowiednich  przedsięwzięć.  Konflikty  ,,gospodarka-  natura”-  gdy  roboty mają  na 
celu  zróżnicowanie  morfologiczne  koryta  np.  nadanie  krętego  biegu  prostoliniowemu  kanałowi, 
urozmaicenie koryta przez wprowadzenie zmiennych szerokości dna i nachyleń skarp, wprowadzenie 
wysp,  półwyspów,  zatok,  urwisk  i  odcinków  plażowych.  Wszystkie  te  roboty  z  reguły  wymagają 
zajęcia przyległych do rzeki gruntów i naruszenia brzegów, których ukształtowanie widzą odmiennie 
ich  właściciele  i  przyrodnicy.  Najodpowiedniejszy  dla  właścicieli  brzeg  powinien  być  prowadzony 
regularnymi geometrycznie, ciągłymi liniami bez wcinania się w grunty posiadacza i uszczuplania ich 
przez roślinność brzegową.  
 
Pożądane  zamierzenia  renaturyzacyjne  mogą  być  ograniczone  również  względami  technicznymi. 
Przywrócenie form naturalnych takich elementów rzek, jak odcięte meandry, starorzecza, połączenia 
z rzeką obniżeń terenowych i mokradła, możliwe będzie jedynie wtedy, gdy po wykonaniu regulacji 
struktury te nie zostały całkowicie zlikwidowane a teren zagospodarowany.  
 
Działania  renaturyzacyjne  zazwyczaj  nie  przynoszą  bezpośrednich  korzyści  ekonomicznych,  co 
stanowi pewną barierę dla tych robót.  
 
 
 

Planowanie   
 
Proces  planowania przedsięwzięcia renturyzacyjnego powinno rozpoczynać wstępne rozpoznawanie 
wykonalności zamierzenia. Ułatwić to mogą odpowiedzi na następujące pytania: 
 

•

 

Jakie są cele projektu? 

•

 

Które odcinki rzeki należy zrenaturyzować? 

•

 

Gdzie są źródła zanieczyszczeń i co można zrobić dla poprawy jakości wody? 

•

 

Czy jest zachowana równowaga transportu rumowiska? ( czy rzeka jest stabilna?) 

•

 

Jakie są perspektywy renaturyzacji środowiska na terenie zalewowym? 

•

 

Czy są jakieś ograniczenia wynikające z pozwoleń wodnoprawnych i w wynikające z potrzeb 
ichtiologicznych ( wędkarskich, rybackich) ? 

•

 

Czy są plany perspektywistyczne dotyczące gospodarki wodnej? 

•

 

Jakie są wymagania dotyczące ochrony przeciwpowodziowej? 

 
Dla  uzyskania  odpowiedzi  na  niektóre  z  tych  pytań  konieczne  jest  przeprowadzenie  dodatkowych 
rozpoznań, studiów terenowych i badań.  
Rozpoznania powinny dostarczyć informacji dotyczących: 
 

•

 

Naturalnych właściwości cieku i doliny 

•

 

Zakresu zmian antropogenicznych, w tym zmian nieodwracalnych  

•

 

Wykorzystania gospodarczego rzeki i doliny 

•

 

Warunków ekologicznych  

•

 

Konieczności ewentualnego uzupełnienia istniejących rozpoznań 

•

 

celu renaturyzacji. 

•

 

zaleceń specjalnych ( np. wyłączenia pewnych obszarów, obrona istniejących zasobów itp.) 

 
W planowaniu przedsięwzięć renaturyzacyjnych wyróżnia się etapy: 
 

•

 

Faza I – przedstawienie koncepcji wstępnej ( rozwiązanie idealne) 

•

 

Faza II – opracowanie wstępnego projektu w ujęciu wariantowym 

•

 

Faza III – opracowanie koncepcji ostatecznej ( rozwiązanie możliwe do zreazlizowania).