EKOLOGIA STOSOWANA

EKOLOGIA STOSOWANA

Wody płynące – opisz siedliska w poszczególnych biegach rzeki z przykładami
organizmów je zasiedlających – konsekwencje regulacji.

Regulacja rzeki polega na przekształcenie naturalnego koryta rzecznego przez zmianę jego kształtu
oraz materiału, z którego jest utworzone.

Regulację prowadzi się w celu zwiększenia przepustowości koryta oraz zmniejszenia
niebezpieczeństwa wylania wody. Regulacja rzeki ma również wielki wpływ na możliwość
udostepnienia jej dla żeglugi. Najczęściej przeprowadza się od razu cały szereg działań dążących do
tego, by rzeka miała uregulowany nurt o względnie stałej prędkości oraz by nie zagrażała terenom do
niej przylegającym. Osiąga się to głównie poprzez ograniczenie terenów zalewowych wałami
przeciwpowodziowymi. Wzdłuż koryta rzecznego buduje się długie umocnienia – okładziny z faszyny,
betonowe lub kamienne zwane opaskami lub brzegosłonami. Ponadto buduje się ostrogi, czyli
wychodzące z nabrzeża w poprzek nurtu wąskie wały kamienne umocnione wbitymi w dno palami.
Ostroga przesuwa nurt rzeki ku jej środkowi i nie pozwala na podmycie brzegu w zakolu. Z czasem
przestrzeń między ostrogami wypełnia się materiałem niesionym przez rzekę (zamula się). Działanie
ostróg można wzmocnić budując tamy równoległe łączące krańce dwóch ostróg. W poprzek rzeki
buduje się jazy i progi, które spiętrzają wodę powyżej nich.

Wiek XIX i I połowa XX - najbardziej intensywna regulacji rzek; główne cele: żegluga,
rolnictwo, ochrona przed powodzią

Regulacja rzeki (techniczna)

Cecha pozytywna regulacji technicznej - zaspokojone potrzeby gospodarcze;

Cechy negatywne: utrata walorów rzeki naturalnej i drastyczna ingerencja w środowisko

Rzeka naturalna -> regulacja rzeki ( techniczna) -> Rzeka uregulowana

Środowiskowe skutki regulacji technicznej:

Cechy regulacji technicznej:

prostowanie koryt i zwiększanie ich spadku

nadawanie przekrojom poprzecznym ujednoliconych kształtów i wymiarów

likwidacja nieregularności brzegów i dna

likwidacja wysp, bocznych koryt, wypłyceń

budowa stopni, jazów, zapór, które:

- wpływają na zmiany w transporcie rumowiska (zamulenie górnych stanowisk, erozja w
dolnych)

-uniemożliwienie wędrówek ryb i innych organizmów wzdłuż cieków

usuwanie drzew i krzewów oraz wprowadzanie gatunków obcych w strefie brzegowej

W efekcie często regulacja rzeki prowadziła do:

dużej monotonności krajobrazu;

zaniku naturalnych biotopów (mokradła, roślinność brzegowa oczka wodne itp.);

zaniku lub zmiany populacji ryb i innych zwierząt wodnych, a także ptaków i ssaków
związanych z wodami i doliną rzeki;

wzrostu zanieczyszczeń rzeki w wyniku braku naturalnych biofiltrów (mokradła, roślinność
brzegowa), w których intensywnie przebiegają procesy samooczyszczania wód.

II.

Nowe zasady regulacji – tzw. regulacja naturalna („przyjazna dla środowiska”)

Obecnie, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, której przestrzeganie jest wymogiem
konstytucyjnym, w działaniach związanych z dostosowaniem rzek do potrzeb gospodarczych i
ochrony przed powodzią muszą być w równym stopniu uwzględniane wymagania ochrony
środowiska. Roboty związane z przeobrażaniem rzek muszą więc być prowadzone w inny sposób niż
w przeszłości.

Regulacja rzeki musi być uzasadniona:

ważnymi potrzebami gospodarczymi

zagrożeniem powodzią i musi uwzględniać wymagania ochrony środowiska – zwykle
konieczne są rozwiązania kompromisowe

Rzeka naturalna -> Regulacja naturalna -> Rzeka zbliżona do naturalnej

Regulacja naturalna

Efekty pozytywne regulacji naturalnej:

zaspokojenie potrzeb gospodarczych – zwykle w ograniczonym zakresie (nie w 100%)

poprawa warunków ochrony przed powodzią (nie zawsze)

zachowanie walorów naturalnych – w maksymalnie możliwym stopniu + działania
kompensacyjne - tworzenie zastępczych biotopów i mikrosiedlisk (mikrohabitatów)

III.

Renaturyzacja i rewitalizacja rzek

Pod koniec XX wieku w wielu państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo, ze względu na potrzeby
ochrony i właściwego kształtowania środowiska a także ze względów ekonomicznych, stwierdzono
potrzebę poprawy stanu ekologicznego rzek uregulowanych.

Rzeka uregulowana -> renaturyzacja (rewitalizacja) -> Rzeka zbliżona do naturalnej

Celem renaturyzacji lub rewitalizacji jest poprawienie stanu środowiska przyrodniczego rzeki i doliny
poprzez:

poprawę stanu czystości wód

wzrost różnorodności biologicznej

odtworzenie ciągłości korytarzy ekologicznych

racjonalne wykorzystanie rzeki i doliny

zwiększenie możliwości retencyjnych

poprawienie warunków ochrony przed powodzią w dolinach na niżej leżących odcinkach rzek

poprawienie walorów krajobrazowych oraz turystyczno- rekreacyjnych rzeki i jej doliny.

Renaturyzacja rzeki – zespół różnorodnych działań technicznych zmierzających do: nadania rzekom
wcześniej uregulowanym cech charakterystycznych dla rzek naturalnych lub odtworzenia stanu rzeki
z okresu przed jej regulacją.

Renaturyzacja rzeki przebiega w dwóch etapach:

I etap ma na celu: zmianę cech morfologicznych koryta rzecznego i doliny, a w następstwie tych
zmian stworzenie odpowiednich warunków abiotycznych w możliwie jak największej ilości
zróżnicowanych siedlisk (mikrosiedlisk)

II etap realizowany jest w dużym stopniu przez samą przyrodę i polega na:

zasiedlaniu siedlisk przez te gatunki roślin i zwierząt, który odpowiadają powstałe warunki
abiotyczne;

zasiedlanie odbywa się poprzez naturalną sukcesję roślin i migrację zwierząt,

ograniczonym wspomaganiu przez człowieka naturalnych procesów, najczęściej poprzez
wprowadzanie pożądanych gatunków roślin – głównie drzew i krzewów.

Rewitalizacja rzeki (przywracanie „życia”) – zespół różnorodnych działań technicznych dotyczących
zarówno rzek naturalnych jak i uregulowanych, zmierzających do przywrócenia rzece i dolinie jej
funkcji ekologicznych poprzez:

działania związane z poprawą stanu czystości wody,

poprawienie warunków siedliskowych dla biocenoz wodnych i związanych z wodami.

Rewitalizacja rzeki - wymaga znacznie mniejszego zakresu robót, które nie powodują istotnych zmian
cech morfologicznych koryta rzecznego i doliny. W przypadku rewitalizacji rzeki naturalnej takie
zmiany są wręcz niepożądane, gdyż zwykle rzeka i dolina posiada zróżnicowaną morfologię.

Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na
rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile
ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości
wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem.

W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają
się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i
osadzająca.

Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę.
Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją.

Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia
koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną.

W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie
żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V.

Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna
tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są
twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej.
Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i
wodospady.

Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym
miejscem swojego koryta - w nurcie.
Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to
erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z
wyerodowanego koryta.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną
zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna -
tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich
przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym
starorzeczem.
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka
rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U).

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz
wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku
biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał
płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.

Zwierzęta i rośliny w poszczególnych biegach rzeki:

górny:
pstrąg, lipień, brzana, lin, ukleja, łosoś

środkowy:, pstrąg, leszcz, chruścik,

dolny:
skrętnica, rzęsa, pałka, szczupak, wywłócznik, okrzemki, rogatek, płoć

Wpływ zbiorników zaporowych na kształtowanie się rzeki poniżej i powyżej
zbiornika. Funkcjonowanie głównych grup hydrobiontów.

Wpływ zbiorników retencyjnych na ekosystemy dolin rzecznych jest bardzo duży i wieloraki. Zależy
on od głównych funkcji poszczególnych zbiorników, a więc od tego czy pełnią one funkcje
przeciwpowodziową, produkcji energii elektrycznej, wspomagania żeglugi, retencjonowania wody
pitnej, wody dla rolnictwa i przemysłu, czy rekreacyjne.

Podobne działanie jak zbiorniki mają też w wielu przypadkach duże stopnie wodne budowane do
celów żeglugowych. Można wyróżnić wpływ budowy i funkcjonowania zbiornika na obszar powyżej
jego zapory czołowej i na obszar poniżej jej. Dodatkowo można wskazać na różnice we wpływie na
ekosystemy dolin rzecznych między suchymi zbiornikami retencyjnych a mokrymi.

Liczne negatywne skutki występują też przy przerabianiu naturalnych jezior na zbiorniki zaporowe.
Podsumowanie wyników badań nad wpływem zbiorników na przyrodę, gospodarkę i życie ludzi
zostało opublikowane w 2000 r w książce Dams and development. Wymienione główne negatywne

skutki funkcjonowania zbiorników retencyjnych to zmniejszanie stabilności układów ekologicznych,
spadek liczby gatunków roślin i zwierząt, zespołów i zbiorowisk roślinnych.

1. Wpływ na tereny powyżej zapory czołowej.

Występują tu najbardziej drastyczne zmiany wywołane przez stałe lub okresowe zalanie terenu,
przez co lądowe ekosystemy doliny rzecznej giną a stopniowo zastępują je ekosystemy wodne i
wodno – błotne. Po wybudowaniu i napełnieniu zbiornika przykrywane jest dotychczasowe
piaszczyste lub żwirowe dno rzeki drobnymi frakcjami mineralnymi dotychczas niesionymi przez
wodę oraz osadami organicznymi, zasypywane są liczne struktury rzeczne (doły w dnie, obszary
wolnoprzepływowe, brody, odsypy żwirowe, wyspy, zarośnięte płycizny (Żbikowski, Żelazo 1993).
Powoduje to spadek zróżnicowania siedlisk, zanik powierzchni pokrytych piaskiem i żwirem, w
rezultacie tego wycofują się z tego obszaru dna organizmy związane z piaszczystym czy żwirowym
dnem, w tym niektóre gatunki ryb. Przykrywane jest dotychczasowe dno rzeki. Szczególnie
negatywnie wpływa to na bogactwo gatunkowe bezkręgowców. Zmiany te, tj. przykrywanie co
najmniej części dna zbiornika osadami, zmiany temperatury, poziomu azotu, fosforu i szeregu innych
pierwiastków i związków chemicznych powoduje bardzo duże zmiany w zespołach organizmów
żywych poczynając od bakterii, fito i zooplanktonu poprzez większe zwierzęta bezkręgowe, do ryb,
płazów, ptaków i ssaków. Zamiast dużej liczby gatunków planktonu może dojść do okresowej
dominacji małej ich liczby, ale w olbrzymich zagęszczeniach jak np. do tzw. zakwitów sinic, itp.. Może
to powodować katastrofy ekologiczne. Zjawiskom takim sprzyjają daleko idące zmiany jak np.
gwałtowne obniżenie lustra wody w zbiorniku, które mogą doprowadzić do deficytów tlenowych, co
zagraża życiu wielu organizmów, szczególnie rybom. Zmiany te są większe w samym zbiorniku, zwykle
mniejsze w rzece poniżej niego. Zatrzymywanie dużych ilości węgla w zbiorniku przyczynia się do
emisji dużych ilości “gazów szklarniowych” wpływających na globalne zmiany klimatyczne. Problemy
te narastają w miarę upływu lat.

Stałe lub okresowe podniesienie poziomu wód w dolinie powyżej zapory czołowej po wybudowaniu
zbiornika gruntownie zmienia też sąsiednie ekosystemy doliny. Drzewa w lasach, szczególnie te
starsze na skutek gwałtownego i długotrwałego podniesienia poziomu wód gruntowych zamierają,
następuje też wymiana gatunków drzew, krzewów

i roślinności zielnej. Przy zbiornikach które utrzymują w miarę stały poziom piętrzenia oraz przy
stopniach wodnych w glebie przyległych terenów dolinowych nie dochodzi do wymiany wód
gruntowych i zawartego w glebie powietrza i do jego deficytów. Wpływa to negatywnie na zespoły
roślinne rosnące na tym obszarze dolinie.

2. Wpływ na tereny poniżej zapory czołowej

Można wyróżnić tu wpływ na ekosystemy rzek i ekosystemy dolin rzecznych. Im więcej zapór na
danej rzece tym większy wpływ wywierają na zależne od niej ekosystemy. Duże parowanie, duży
rozbiór wody dla rolnictwa i innych użytkowników powoduje np. że z wody płynącej rzeką Murray w
Australii przegrodzonej wieloma zbiornikami do ujścia dociera tylko 21% wody. Największe znaczenie
mają erozja denna i wywołane tym zmiany w korycie rzeki, obniżenie poziomu wód gruntowych w
dolinie (w przypadku ostatniego zbiornika w kaskadzie), zmiana reżimu hydrologicznego
spowodowana gromadzeniem wody w zbiorniku i jej zrzutem, zmiany temperatury i składu
chemicznego wód oraz utrudnienie lub uniemożliwienie organizmom wodnym przemieszczania się

przez zaporę w gorę rzeki. Zatrzymywanie większości materiału wleczonego i unoszonego w zbiorniku
wywołuje wiele niekorzystnych zmian w rzece i jej dolinie poniżej zbiornika. Zatrzymywanie w
zbiorniku materiału wleczonego i unoszonego przez rzekę przyczynia się do wzrostu erozji dennej i
brzegowej poniżej zbiornika na przestrzeni wielu kilometrów. Erozja denna na rzece poniżej zbiornika
powoduje też erozję denną (nazywana erozją wsteczną) w odcinkach ujściowych jej dopływów. Ma to
znaczący wpływ na morfologię koryta, doliny i obszaru ujścia rzeki. Erozja denna powoduje
pogłębienie koryta, a więc spada średni poziom wody w rzece w stosunku do powierzchni doliny, a w
rezultacie tego poziom wód gruntowych w dolinie. Potwierdziły to wieloletnie badania poniżej
stopnia wodnego na Odrze.

Pogłębienie koryta powoduje nie tylko spadek średniego poziomu wód w rzece, ale też powiększenie
jego pojemności. W rezultacie rzadziej dochodzić będzie do przekroczenia wody brzegowej - do
wylania wody na teren doliny. Zmniejszy to szansę utrzymania ekosystemów typowych dla dolin
rzecznych.

Erozja denna czasami prowadzi do wcięcia się rzeki do innej warstwy geologicznej niż ta którą
płynęła przed budową zbiornika i w wyniku tego do zmian w strukturze dna i chemizmie wody. Dla
ekosystemu rzecznego zmniejszenie ilości osadów w dole rzeki poniżej zapory powoduje
zmniejszenie liczby łach piaszczystych i wysp, czyli ograniczenie zróżnicowania dna, przekroju
poprzecznego i podłużnego rzeki, a przez to ograniczenie miejsc dogodnych dla siedlisk dla roślin i
zwierząt, ograniczenie możliwości stworzenia nowych miejsc do zasiedlenia przez zespoły i
zbiorowiska roślinne, szczególnie te charakterystyczne dla pierwotnych stadiów sukcesyjnych, do
stworzenia ważnych miejsc lęgowych dla wielu gatunków ptaków, miejsc tarliskowych dla ryb.

Wyjątkiem jest tu lokalne odkładanie wyerodowanego pod zbiornikiem i przyległym odcinku koryta
materiału na niżej położonych odcinkach rzeki, tworzenie piaszczystych łach i płycizn. Mała ilość
osadów powoduje że panują tu gorsze warunki dla rozwoju roślinności wodnej naczyniowej która
dostarcza pokarm i środowisko dla wodnych zwierząt bezkręgowych i ptaków wodnych. Podstawowe
znaczenie dla ekosystemów poniżej zapory mają zmiany reżimu hydrologicznego spowodowane
gromadzeniem wody w zbiorniku i jej zrzutem. Dotyczy to działalności przeciwpowodziowej,
gromadzenia wody dla potrzeb żeglugi, ludności, przemysłu, rolnictwa, czy też dla celów
rekreacyjnych. Przeciwdziałanie małym i średnim wezbraniom powoduje istotne zmniejszenie
częstotliwości zalewów terenów doliny i występujących w niej biotopów. To z kolei wraz ze skutkami
erozji dennej i obniżenia poziomu wód gruntowych powoduje szereg zmian, z których

najważniejsze to przechodzenie bardzo cennych lasów łęgowych w grądy, łąk wilgotnych i zmienno
wilgotnych w mniej cenne przyrodniczo bardziej suche, zanikanie torfowisk, starorzeczy, wchodzenie
na teren doliny konkurencyjnych gatunków roślin lepiej przystosowanych do suchszych gleb, zanik
siedlisk nadających się do lęgów ptaków wodnobłotnych.

Ustanie wezbrań powodziowych, obniżenie poziomu wód gruntowych w połączeniu z regulacja rzeki,
budowa wałów przeciwpowodziowych powoduje że rzeka nie zmienia swojego koryta i że nie tworzą
się nowe starorzecza. W połączeniu ze stopniowym wypłycaniem i wysychaniem nie zalewanych już
lub zalewanych bardzo rzadko “starych” starorzeczy prowadzi do ich stopniowej eliminacji z doliny
rzecznej. Wraz z starorzeczami ustępuje szereg gatunków roślin dla których są głównym siedliskiem,
jak np. chronione: salwinia pływająca, kotewka orzech wodny, czy rzadkie jak wolfia bezkorzeniowa.

Bez wylewów na teren doliny gatunki roślin żyjących w starorzeczach nie są unoszone z wody w dół
rzeki do innych potencjalnych siedlisk.

Jednym z deklarowanych zadań zbiorników jest wyrównywanie przepływów, w tym zwiększanie
przepływów w okresie niskich stanów wody. Ale paradoksalnie, często to funkcjonowanie zbiorników
powoduje utrzymywanie niskich przepływów. W przypadku zbiorników o bardzo wysokich zaporach
czołowych stwierdzono, że przy zrzutach wody z dużych wysokości (poprzez górne przelewy) może
dojść do przesycenia wody tlenem, co prowadzi do śmierci ryb poniżej zbiornika. Budowa zbiornika
to też przerwanie ciągłości rzeki, ograniczenie lub całkowite uniemożliwienie przemieszczania się
roślin i zwierząt, szczególnie w górę rzeki. Najlepiej zbadanymi w tym przypadku organizmami są
ryby. Wiele przykładów wskazuje, że często nawet budowa przepławek nie chroni wielu gatunków
ryb, szczególnie tych które wędrują na tarło w górę rzeki od stopniowego zmniejszania wielkości
populacji, do całkowitego wycofania się z rzeki i jej zlewni. Funkcjonowanie elektrowni wodnych,
zabijanie przez turbiny ryb próbujących przepłynąć w dół rzeki przyspiesza znacznie ten proces.

Różnica pomiędzy wpływem na ekosystemy dolin rzecznych zbiorników mokrych i suchych

Suche zbiorniki przeciwpowodziowe mają zwykle mniej szkodliwy wpływ na ekosystemy dolin
rzecznych niż mokre zbiorniki retencyjne. Suche zbiorniki w większości przypadków przepuszczają bez
zmian wielkości przepływu stany niskie i średnie i część stanów wysokich, dzięki czemu czasza
zbiornika zalewana jest rzadko, dzięki czemu utrzymują się ekosystemy lądowe, mogą wytworzyć się
w niej siedliska związane z okresowymi zalewami terenu. Znacznie ważniejsze jest nie zmienianie
reżimu hydrologicznego przez większą część roku poniżej zbiornika.

Znacznie mniejsza erozja denna, brak różnic temperatury w wodzie dopływającej do zbiornika i
odpływającej z niej, itp.

Ochrona przed powodziami ( metody czynne i bierne) oraz możliwości
ekologicznych działań przeciwpowodziowych.

Powódź to wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu,
podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny
depresyjne i powoduje zagrożenia dla ludności i mienia.

Rodzaje powodzi:

Opadowe ( deszczowe)

Spowodowane deszczami nawalnymi

Roztopowe

Zatorowe

Sztormowe.

Środki ochrony od szkód powodziowych mogą być różne: techniczne, administracyjne i ekonomiczne.

Do środków technicznych należy budownictwo wodne, mające na celu ochronę przed powodzią oraz
sygnalizację i prognozowanie wezbrań. Środki techniczne leżą przeważnie w gestii inżynierów
budownictwa wodnego bądź melioracyjnego.

Środki administracyjne obejmują zarządzenia władz, mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa
przeciwpowodziowego i działalność doraźną przed powodzią i w czasie powodzi.

Do środków ekonomicznych zaliczamy asekuracje (ubezpieczenia bezpośrednie) i reasekuracje
(ubezpieczenia pośrednie).

Ochrona przeciwpowodziowa obejmuje zespół środków służących do zapobiegania powodziom lub
do ograniczenia ich rozmiarów i skutków. Pod względem stosowanych środków technicznych,
ochrona przeciwpowodziowa dzieli się na ochronę czynną i bierną.

Ochrona czynna polega głównie na tworzeniu na drodze przepływu fali powodziowej systemu
zbiorników retencyjnych, przechwytujących przepływy grożące powodzią.

Należy do niej również tzw. retencyjne przysposobienie zlewni, obejmujące następujące zadania:

zwiększenie powierzchni zalesienia ( patrz również: Drzewa a ochrona przeciwpowodziowa );
zwiększenie zdolności retencyjnej małych zbiorników wiejskich, stawów i cieków wodnych;
właściwą agrotechnikę i agromeliorację.

Ochrona bierna polega na zabezpieczeniu obszarów zagrożonych powodzią przed jej skutkami.
Składa się ona głównie na uregulowaniu zwartego koryta i ochronie terenów przyległych za pomocą
wałów. Zaliczamy tu także kanały ulgi oraz poldery przepływowe, które spełniają podobną rolę.

********************************** **************************************

Do czynnej ochrony przeciwpowodziowej zalicza się działania , które mogą przyczynić się do
zmniejszenia negatywnych skutków powodzi. Ochrona czynna polega głównie na tworzeniu na
drodze przepływu fali powodziowej systemu zbiorników retencyjnych, przechwytujących przepływy
grożące powodzią.

Aby skutecznie realizować czynną ochronę przeciwpowodziową należy:

1. dysponować takimi obiektami jak:

 zbiorniki retencyjne

 zbiorniki suche z zamknięciami

 poldery z zamknięciami

 jeziora z urządzeniami umożliwiającymi ich nadpiętrzenie

 zbiorniki przepływowe z wyrównaniem dobowym

 zbiorniki wyrównawcze

 kanały ulgi z zamknięciami

2. dysponować odpowiednim sprzętem takim jak:

 lodołamacze

 materiały wybuchowe

 worki z plastikiem itp.

 urządzenia do transportu i wbudowywania materiałów budowlanych

3. organizować działalność ludzi przyczyniającą się do ograniczenia skutków powodzi.



Poldery - jest to pewna odmiana zbiorników suchych. Poldery są budowane na rzekach

obwałowanych ,na obszarach dolin rzecznych, odciętych od rzek wałami przeciwpowodziowymi.
Zadaniem polderów jest obniżenie szczytów fal i lepsze rozłożenie przepływów w czasie wezbrań.

Bierna ochrona przeciwpowodziowa

Bierną ochronę przed powodzią dają obiekty gospodarki wodnej, które chronią pewne tereny przez
sam fakt swego istnienia. Ochrona bierna polega na zabezpieczeniu obszarów zagrożonych powodzią
przed jej skutkami.

Do obiektów tego typu należą:

 wały przeciwpowodziowe

 poldery nie sterowane (bez zamknięć)

 zbiorniki suche bez zamknięć

 kanały ulgi bez zamknięć

 rzeki uregulowane

Do zmniejszenia negatywnych skutków powodzi przyczyniają się też jeziora, bagna i rozlewiska,
zwiększające tzw. retencję terenową, która w sposób istotny wpływa na zmniejszenie wysokości fal
powodziowych.

EKOLOGICZNE METODY OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ

Najwyższe walory przyrodnicze posiadają nieuregulowane rzeki z niezagospodarowanymi dolinami.
To rzeki z piaszczystymi łachami i wyspami, które meandrują pomiędzy skarpami o różnym
nachyleniu i rozlewają się po dolinie przy wysokich stanach wody. Dolina zaś wypełniona jest mozaiką
różnych ekosystemów, ze starorzeczami, torfowiskami, wilgotnymi i suchymi łąkami, lasami
łęgowymi, olsami a także grądami. Istnieje szereg metod ochrony przeciwpowodziowej,

pozwalających zachować całkowicie lub chociaż częściowo te wysokie walory przyrodnicze rzek i ich
dolin.

Podstawą utrzymania w dolinach rzecznych zbliżonych do naturalnych - zespołów oraz zbiorowisk
roślinnych i związanych z nimi zwierząt, czy wysokiej bioróżnorodności jest: zachowanie wysokiego
zróżnicowania środowiska fizycznego koryt i dolin rzecznych oraz utrzymanie naturalnego reżimu
hydrologicznego. Należy pamiętać, że woda to nie tylko źródło wytwarzania energii elektrycznej,
środek transportu wodnego, surowiec dla przemysłu czy problemy ochrony przeciwpowodziowej a
także woda pitna dla człowieka. Woda to przede wszystkim środowisko życia dla organizmów
wodnych oraz niezbędne źródło życia dla wszystkich organizmów żywych.

Doliny rzeczne i same rzeki, o ile nie zostały silnie zmienione przez człowieka, posiadają bardzo
wysokie walory przyrodnicze. Niestety wiele z tych walorów uległo zniszczeniu na skutek działalności
człowieka. Najbardziej typowe dla okresowo zalewanych fragmentów dolin rzecznych lasy łęgowe
poniosły wysokie straty. Ocenia się (Tomiałojć, Dyrcz. 1993), że zostało ich w naszym kraju nie więcej
niż 5% stanu pierwotnego. Jednocześnie wiemy, że lasy te odznaczają się najwyższą różnorodnością
biologiczną – występują tu największe liczby gatunków ptaków i ssaków. Położone na wyższych
terasach doliny, rzadziej i na krócej zalewane lasy grądowe, odznaczają się również wysoką
bioróżnorodnością. W dolinach rzecznych występują też olsy – lasy związane z terenami
podtapianymi przez dłuższy okres czasu, torfowiska, łąki i pastwiska o różnym stopniu uwilgocenia
oraz o bogatym składzie gatunkowym. Niezwykle cennym składnikiem dolin rzecznych są starorzecza.

Lasy w dolinach rzecznych w dużej części są zaliczane do kategorii lasów wodochronnych i podlegają z
tego powodu mniej intensywnej gospodarce leśnej. W samej dolinie Odry znajduje się 18 500 ha
lasów (Jankowski 1995). Na Dolnym Śląsku w dolinie Odry, a także Bystrzycy dominują lasy o wysokim
średnim wieku 80 lat. Wiele jest oddziałów z drzewostanami starszymi niż 100 lat, a nawet 120 lat.

Liniowy charakter dolin, ich połączenia z innymi dolinami i kontakt na trasie ich przebiegu z różnymi,
zbliżonymi do naturalnych środowiskami powoduje, że są one najlepszymi korytarzami
ekologicznymi. Umożliwiają one przemieszczanie się roślinom i zwierzętom. Zachowanie mozaiki
różnych typów lasów, łąk, pastwisk, terenów zakrzaczonych, torfowisk i starorzeczy, pozwala na
zachowanie wysokiej bioróżnorodności dolin rzecznych i funkcjonowanie korytarzy ekologicznych.

Nawet doliny rzeczne częściowo przekształcone przez człowieka, posiadają w swoim przebiegu szereg
mało zmienionych fragmentów o wysokich walorach przyrodniczych. Dzięki temu cenne ich
fragmenty obejmuje się ochroną w formie parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów
chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, itp.

Należy też dodać, że w Unii Europejskiej do chronienia mało zmienionych fragmentów dolin
większych rzek zobowiązuje tzw. „Dyrektywa Habitatowa”. Do ochrony wysokiej różnorodności
gatunkowej zobowiązuje podpisana przez Polskę Konwencja o Ochronie Bioróżnorodności.
Konieczności ochrony dolin rzecznych były poświęcone liczne publikacje oraz konferencje naukowe
jak np. organizowane przez Komitet Ochrony Przyrody PAN „Ochrona przyrody i środowiska w
dolinach nizinnych rzek Polski” w 1991 i 1992 roku oraz „Ekologiczne aspekty melioracji wodnych” w
1994 roku.

Człowiek przekształcał rzeki i ich doliny w celu uzyskania energii wodnej, osuszenia i
zagospodarowania dolin rzecznych, zwiększenia możliwości żeglugi oraz zapewnienia skuteczniejszej
ochrony przeciwpowodziowej, itp. Aby uzyskać założone cele spiętrzano wody, prostowano i
pogłębiano rzeki, koncentrowano nurt wody, odcinano meandry, budowano obwałowania i zbiorniki
zaporowe, itp. Wpłynęło to negatywnie na ekosystemy rzek i ich dolin, upośledziło funkcję dolin jako

korytarzy ekologicznych, a ponadto zwiększyło rozmiar strat powodziowych. Dzisiaj, bogatsi o wiedzę
jakiej brakowało poprzednim pokoleniom, mamy szansę zmieniać i unowocześniać metody i techniki
walki z powodziami. Z jednej strony możemy uczynić je bardziej skutecznymi, a z drugiej mniej
szkodliwymi, lub nawet w niektórych przypadkach, korzystnymi dla ekosystemów rzek i ich dolin.
Przykładem takiego podejścia jest praca Żbikowskiego i Żelazo (1993).

W celu uzyskania tak pojętej optymalizacji działań związanych z ochroną przeciwpowodziową, należy
wskazać, jakie są zagrożenia oraz podstawowe wymogi zachowania w dobrym stanie ekosystemów
dolin rzecznych i zachowania lub przywrócenia ich wysokiej bioróżnorodności oraz funkcji korytarzy
ekologicznych.

Podstawowym wymogiem utrzymania wysokiego zróżnicowania organizmów żywych w dolinach
rzek, jest wysokie zróżnicowanie środowiska fizycznego, a więc zarówno samych koryt rzek, jak i ich
dolin. Innym, niezwykle ważnym warunkiem zachowania naturalnych ekosystemów rzek i ich dolin,
jest utrzymanie zbliżonego do naturalnego reżimu wodnego, a więc zmieniających się poziomów wód
w rzece (z okresowymi niżówkami, stanami średnimi i wylewami wód na teren doliny oraz
związanych w dużym stopniu z tym procesów korytotwórczych, czy wahań poziomu wód gruntowych
w dolinie).

Co więc możemy zrobić, aby chronić ludzi i ich dobytek przed powodzią nie niszcząc jednocześnie
pozostałych jeszcze, zbliżonych do naturalnych ekosystemów dolin rzecznych?

Podstawowym zagadnieniem jest tu zmiana filozofii podejścia do problematyki zagospodarowania
dolin rzecznych i całych zlewni. Należy przyjąć założenie, że koszty ochrony przeciwpowodziowej nie
powinny przekraczać wartości chronionego obiektu. Powinny być uwzględniane koszty bezpośrednie
(np. budowy obwałowań) i te, związane z wyższymi nakładami poniesionymi na ochronę
przeciwpowodziową lub stratami powstałymi w dole zlewni, na skutek obwałowań wykonanych w
górze zlewni.

Ochrona przeciwpowodziowa powinna być uwzględniana przede wszystkim w planowaniu
przestrzennym. Jak najszybciej należy opracować dokładne mapy cyfrowe dolin rzecznych, wyznaczyć
strefy zalewowe o zróżnicowanym ryzyku z uwzględnieniem głębokości zalewu i prędkości przepływu
wód powodziowych. Ponadto w strefie wysokiego ryzyka nie należy dopuszczać do lokalizacji nowych
budowli, natomiast na obrzeżach dolin preferować budownictwo bardziej odporne na zalanie.
Powinno być ono wykonane z materiałów nie zamakających, z infrastrukturą techniczną (prąd,
systemy grzewcze, itp.) na wyższych piętrach.

Z dwóch możliwych strategii, a mianowicie zwiększenia przepustowości dolin rzecznych lub
zwiększenia retencji w całej zlewni - ze względów przyrodniczych należy opowiedzieć się za drugą.

Z różnych metod zwiększania retencji najbardziej korzystne z przyrodniczego punktu widzenia są
następujące:

Wzrost retencji na terenach leśnych można osiągnąć przez dolesienia, szczególnie w terenach
górskich i podgórskich; przebudowę lasów w kierunku zgodności z siedliskiem (bardziej odporne na
wpływ czynników zewnętrznych); odchodzenie od monokultur leśnych (mniejsze zdolności
retencyjne); wprowadzanie i wzbogacanie warstwy runa, podszytu; prowadzenie zwózki ściętych
drzew w sposób nie zwiększający erozji, nie niszczący runa i podszytu oraz zapobiegający tworzeniu
się rynien w dół stoku; dowożenie ściętych drzew w poprzek stoku do drogi biegnącej bardzo
łagodnie w górę stoku; stosowanie w górach kolejek linowych do transportu ściętych drzew;
maksymalne ograniczenie wielkości zrębów; ograniczenie zrębów w dolinach cieków; odtworzenie

biologicznej zabudowy potoków; pozostawianie części pni leżących w poprzek potoków
(przegradzających nurt wody); rezygnację z budowy dróg bezpośrednio przy potokach wraz z
zabezpieczającymi je murami.

Wzrost retencji na gruntach uprzednio zmeliorowanych lub planowanych do zmeliorowania.
Pierwszoplanowe zadanie, to odbudowa zastawek na rowach melioracyjnych. Według
Mioduszewskiego (1994), w całym kraju pojemność rowów i cieków melioracyjnych podstawowych
oraz szczegółowych przekracza 500 mln m3. Nawet częściowe ich wykorzystanie może w istotny
sposób przyczynić się do wzrostu zasobów wodnych. Według autora (1994) zainstalowanie na
systemach drenarskich urządzeń regulujących odpływ wody, umożliwia zwiększenie retencji
gruntowej w skali kraju o 1mld m3. Niezwykle ważna jest rezygnacja z melioracji torfowisk,
podmokłych łąk i pastwisk ze względu na walory przyrodnicze oraz wysoką zdolność retencjonowania
wody. Inne możliwe działania to: budowa zbiorników małej retencji na końcu systemów
melioracyjnych - przed ujściem do rzeki, tworzenie minimum 10 m szerokości pasów drzew i krzewów
na styku pole orne - brzeg rzeki, maksymalne ograniczanie wycinania pasów zadrzewień przy rowach
melioracyjnych i w razie konieczności ich konserwacji - wycinanie drzew tylko z jednego brzegu.
Ostatnie dwa zadania przyczynią się równocześnie do znacznego zmniejszenia zanieczyszczeń
obszarowych. Renaturyzacja nadmiernie przesuszonych łąk to bardzo ważne i cenne działanie
przyrodnicze. Działania te (wzrost retencji) mają wpływ na zachowanie coraz rzadszych ekosystemów
podmokłych. Jest sprawą bezdyskusyjną, że do przeszłości powinny należeć melioracje torfowisk,
wilgotnych łąk i pastwisk.

Wzrost retencji glebowej na terenach zajętych przez rolnictwo. Najważniejsze działania w tym
zakresie według wielu specjalistów (Łoś 1994, Mioduszewski 1994, Miatkowski, Cieśliński 1996,
Ryszkowski, Kędziora 1996) to nieużywanie sprzętu ubijającego warstwę gleby pod warstwą orną i
rozluźnienie tej warstwy, zwiększenie udziału próchnicy w glebie, orka w poprzek stoku, tworzenie
tarasów, stosowanie poplonów, nie wypalanie traw i ściernisk, odtwarzanie mikrorzeźby terenu,
utrzymywanie i odtwarzanie śródpolnych oczek wodnych.

Utrzymanie i wzrost retencji w dolinach rzecznych. Zapewnieniu wyższego zabezpieczenia przed
powodzią sprzyja utrzymanie wysokiej retencji dolinowej wokół cieków w całej zlewni. Podstawową
sprawą jest tu umiejscowienie wałów przeciwpowodziowych. Podejmowane w przeszłości próby
ochrony gruntów ornych, łąk i pastwisk przed okresowymi wezbranianiami, przyczyniło się do
znacznego wzrostu zagrożenia powodziami w niższych fragmentach zlewni. Zbyt późno zdano sobie
sprawę, że nie można skutecznie chronić wszystkiego co znajduje się w dolinach rzecznych. Przykłady
ostatnich powodzi na Mississipi i Renie są tego wyraźnymi dowodami. Wydanie gigantycznych sum
pieniędzy na ochronę przeciwpowodziową w tych rejonach, zapewniło ochronę tylko przed małymi i
średnimi wezbraniami. Iluzoryczne bezpieczeństwo stwarzane przez wały powodowało zasiedlanie
terenów dolinowych na zawalu i ich zalanie po przerwaniu obwałowań. Podobny scenariusz nastąpił
w Polsce w 1997 roku.

Z doświadczeń tych wynika kilka wniosków. Niezbędna jest oczywiście ochrona miast i zakładów
przemysłowych leżących w dolinach rzecznych. Ochrona pozostałych terenów musi być planowana z
wielką rozwagą, ponieważ każde ograniczenie retencji dolinowej między miastami zwiększa ryzyko
powodziowe. Doceniono to we Francji, gdzie obecnie funkcjonuje zakaz budowy nowych wałów
przeciwpowodziowych wzdłuż pól uprawnych, łąk i pastwisk. W Polsce nie można budować i
podwyższać klasy wałów w obrębie użytkowanych pól, łąk i pastwisk.

Ze względów przyrodniczych, najlepszym rozwiązaniem zwiększającym retencję dolinową i
umożliwiającym utrzymanie lub odbudowę cennych ekosystemów jest rezygnacja z budowy nowych
wałów lub ich wykonanie blisko krawędzi doliny. Zalecana jest przy tym budowa wałów równolegle

do osi doliny, a nie równolegle do biegu rzeki (wzdłuż jej meandrów). W przypadku istniejących
obwałowań, poza terenami miast, proponuje się odsuwanie ich od koryta rzeki. Innym możliwym
rozwiązaniem jest ich całkowita likwidacja lub wykonanie lokalnych obniżeń oraz śluz wałowych. Te
ostatnie sposoby szczególnie poleca się w przypadku, gdy w dolinie znajdują się łąki, pastwiska, lasy
odporne na okresowe zalewanie.

W przypadku ich realizacji niezbędna będzie budowa wałów poprzecznych do osi doliny,
ograniczających przemieszczanie się wylewów w kierunku biegu rzeki. Wyznaczenie miejsc na zawalu,
które będzie można zalać pozwala na częściowe sterowanie wielkimi powodziami i ograniczanie strat.

Często funkcje wałów przejęły wargi brzegowe sypane w sposób ciągły tuż przy korycie w trakcie
pogłębiania mniejszych cieków. One także odcinają doliny od okresowych zalewów, znacznie
ograniczają ich ilość, upośledzając tereny przyrodniczo cenne, pozbawiając łąki i pastwiska potrzebnej
wody oraz żyznych namułów, a także zwiększają zagrożenie powodziowe na niższych odcinkach rzeki.

Obecność lasów w dolinach rzecznych, tak pożądana z punktu widzenia ochrony przyrody, wywołuje
wiele kontrowersji. Lasy w dolinie rzecznej retencjonują duże ilości wody oraz zmniejszają prędkość
jej przepływu. Jest to w wielu przypadkach korzystne – np. zmniejsza napór wód na wały (nawet czyni
to pas z kilku szeregów drzew). Las rosnący w dolinie rzeki podpiętrza płynącą wodę jeśli szerokość
doliny lub międzywala pozostaje niezmieniona w stosunku do bezleśnego odcinka rzeki. Gdy są one
dostatecznie szerokie, nie wystąpi efekt podwyższenia poziomu wód. W przypadku, gdy następuje
podpiętrzenie wód przez lasy, istnieje kilka technicznych możliwości rozwiązania tego problemu
(Jankowski 1997):

wycięcie lasu lub jego części - jest to najczęściej proponowane rozwiązanie zdecydowanie
niekorzystne dla ekosystemów dolin rzecznych;

poszerzenie trasy spływu wielkich wód - odsunięcie wałów dalej od rzeki;

wykonanie kanału ulgi w dolinie rzecznej dla przeprowadzenia nadmiaru podpiętrzonych
przez las wód;

wykonanie drugiej linii wałów, wyższej od pierwszej;

podwyższenie wałów na odcinku zalesionym i powyżej niego w górę doliny (tak daleko jak
sięga efekt podpiętrzenia wody);

wykorzystanie faktu podpiętrzenia wody przez las i zlokalizowania w dolinie na jego
wysokości polderu napełnianego podpiętrzoną wodą.

Obecne projekty naprawy lub podwyższenia wałów odrzańskich, często zakładają wycięcie drzew od
strony międzywala w pasie szerokości 10 –14 m. Powoduje to, że woda na tym odcinku w trakcie
powodzi popłynie szybciej, powodując erozję wału i grożąc jego przerwaniem.

Rozwiązaniem mogącym pogodzić interesy ochrony przeciwpowodziowej z ochroną przyrody są
poldery. Z punktu widzenia ochrony przyrody lepsze są poldery przepływowe (ponieważ ich teren jest
zalewany przy każdym wezbraniu), natomiast z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej -
poldery sterowane. Jak pogodzić te sprzeczne oczekiwania? Poza okresami wysokich wezbrań
poldery sterowane powinny pozostawać otwarte. Rozwiązanie takie stosuje się np. w Niemczech – w
dolinie Renu w pobliżu stopnia wodnego w Iffezheim (Nieznański 1999).

Spośród zbiorników zaporowych, najmniejsze straty w ekosystemach dolin rzecznych wywołują suche
zbiorniki, ponieważ minimalnie zmieniają reżim hydrologiczny. Ze zbiorników mokrych, najmniej
szkodliwe są małe zbiorniki retencyjne. Spośród zbiorników mokrych najmniejsze straty w środowisku
powodują te położone w dolinie obok rzeki i połączone z nią kanałem dopływowym oraz
odpływowym (Lewis, Williams 1984).

W celu zachowania ekosystemów poniżej dużego zbiornika należy w okresie wiosny i lata wywołać
sztuczne, kilkudniowe powodzie, zrzucając większe ilości wody. Zalewanie powinno odbywać się w
sposób zapewniający przekroczenie wody brzegowej, ale nie zagrażający nadrzecznym
miejscowościom. Rozwiązanie takie proponuje się obecnie w Polsce dla zbiorników Mietków na
Bystrzycy (Fauna 1995) i Jeziorsko na Warcie. Przyrodnicze i hydrotechniczne skutki wywołanej
sztucznej powodzi w 1996 na rzece Kolorado w USA, są obecnie przedmiotem szerokich badań
(Collier, Webb, Andews. 1997).

Generalnie zbiorniki zaporowe silnie zmieniają krajobraz doliny, mogą jednak stanowić dogodne
miejsce dla rozrodu i żerowania ptaków. Warunkiem tego jest utworzenie wysp, a na obrzeżach
zbiorników rozległych płycizn. Takie działanie przynajmniej w części zrekompensuje straty powstałe w
przyrodzie w wyniku budowy zapór.

Rozwiązaniem mającym niewielkie plusy i minusy przyrodnicze, jest wykorzystanie dróg
przegradzających dolinę do zwiększenia retencji i spowolnienia odpływu (Paluch 1998). Według
autora, szczególnie w górach i na pogórzu istnieje możliwość wykorzystania dróg położonych na
nasypach, przecinających doliny. Proponuje on modyfikację istniejących przepustów pod drogami
tak, by hamowały częściowo spływ wód w trakcie intensywnych opadów oraz wykonanie przelewów -
syfonów w górnej części nasypów, pod powierzchnią drogi w celu odprowadzenia nadmiaru
zgromadzonej wody.

Negatywne skutki dla ekosystemów ma zwiększanie retencji korytowej, polegające na poszerzaniu i
pogłębianiu koryta, ponieważ prowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych. Rozwiązaniem
kompromisowym jest tu budowa koryt wielodzielnych poprzez wykonanie ławek (Lewis, Williams
1984). Ławki tworzy się przez wycięcie części brzegu. Na ławkach tworzą się dogodne warunki do
rozwoju m.in. roślinności brzegów rzek jak np. pałka, trzcina, rdest ziemnowodny, tatarak. Wśród
nich powstają dogodne warunki do gniazdowania takich ptaków jak trzciniak, trzcinniczek, bączek i
inne.

Chcąc zwiększyć retencję dolinową, powinniśmy jednocześnie zadbać o bezpieczeństwo okolicznych
miejscowości. Możliwych jest tu kilka rozwiązań w zależności od wielkości i położenia poszczególnych
wiosek:

Przeniesienie wioski na wyżej położony teren. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska
zalewana była przy każdej większej powodzi, gdy leży w widłach rzek mających wspólną
dolinę jak (np. Odra i Oława, Odra i Smortawa, Odra i Jezierzyca, Odra i Barycz), oraz gdy
wioska liczy niewiele zabudowań. Po jej przeniesieniu możliwe stanie się odsunięcie wałów
dalej od rzeki lub budowa polderu.

Wykonanie wału pierścieniowego wokół zagrożonej wioski. Wskazane jest, gdy wioska w
niewielkim stopniu jest zagrożona powodzią oraz posiada dużo zabudowań.

Wykonanie kanału ulgi. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska leży blisko koryta rzeki i
liczy wiele zabudowań.

Budowa niskich wałów chroniących wioskę tylko przed niedużymi wezbraniami i
zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji mieszkańców wraz z
dobytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy budowa wałów wysokich spowoduje
znaczny wzrost zagrożenia powodziowego na niżej położonych fragmentach doliny.

Rezygnacja z budowy wałów i zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji
mieszkańców wraz z dobytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wykonanie obwałowań
doprowadzi do nadmiernego zwężenia doliny (trasy wód powodziowych).

Ochrona wioski wysokimi ciągłymi wałami. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy nie
spowoduje ono znacznego zwężenia doliny i wieś składa się z wielu zabudowań.

Osobne zagadnienie stanowi opłacalność ochrony gruntów rolnych w dolinach rzek. Przy braku
obwałowań, te położone w górnej części zlewni są częściej zalewane, ale dzięki temu zasięg i
wysokość zalewów gruntów w niższych partiach (zlewni) są mniejsze. Straty są niższe, gdy w dolinie
zamiast pól uprawnych znajdą się łąki i pastwiska.

Z przyrodniczego punktu widzenia, cennym rozwiązaniem z zakresu ochrony przeciwpowodziowej
jest poszerzenie światła mostów, czyli odsuwanie ich przyczółków dalej od rzeki. W konsekwencji
prowadzi to do poprawy funkcjonowania korytarza ekologicznego w dolinie rzecznej.

Wszystkie działania związane z regulacją rzek i przekształcaniem dolin rzecznych, powinny podlegać
ocenie oddziaływania na środowisko. Niezbędnym elementem tego procesu, oprócz określenia
wpływu inwestycji na ekosystemy rzek i ich dolin, powinno być przedstawienie alternatywnych
rozwiązań, łącznie z wariantem zerowym (rozpatrującym skutki zaniechania ww. prac).

Podsumowanie

Tradycyjnie pojmowana ochrona przeciwpowodziowa powoduje duże straty w ekosystemach dolin
rzecznych i upośledza ich funkcjonowanie jako korytarzy ekologicznych. Możliwe jest jednak
pogodzenie wymagań ochrony przeciwpowodziowej z potrzebami ochrony ekosystemów dolin
rzecznych. Do takich rozwiązań należy wyznaczanie i chronienie przed zabudową terenów
zalewowych, zwiększanie retencji gruntowej, dolinowej, budowa polderów, suchych zbiorników
zaporowych oraz odsuwanie przyczółków mostów.

Typy mokradeł i ich rola w krajobrazie.

Mokradła-

1) to wszelkie ekosystemy wodne i ziemnowodne. Głębokość 6 metrów wody podczas odpływu
tworzy umowną granicę, oddzielającą mokradła nadbrzeżna od otwartych wód morskich;

2) obszary z roślinnością higrofilną lub utwory powierzchniowe, akumulowane w efekcie
oddziaływania wody ( torfy, muły, namuły. Integralną częścią mokradeł są cieki i zbiorniki wodne –
większość mokradeł powstaje w wyniku ewolucji zbiornika wodnego lub cieku, jest przez nie zasalana
w wodę lub zawiera na swoim obszarze pozostałości tych ekosystemów.

Typy mokradeł

Jeziora – to śródlądowe zbiorniki wodne wypełniające wodą zagłębienia terenu o
zróżnicowanej wielkości. Są zbiornikami wody stagnującej i ulegają okresowo częściowemu
lub całkowitemu mieszaniu mas wody. Należą do nich zarówno wielkie zbiorniki zaporowe,
jak i niewielkie stawy oraz bezodpływowe ,,oczka” śródpolne i śródleśne.

Wyróżnia się 80 typów genetycznych ekosystemów jeziornych. W warunkach Polski najważniejszymi
typami jezior pod względem pochodzenia są:

Jeziora polodowcowe- tworzą się w wyniku wypełnienia wodą form terenowych powstałych
w efekcie oddziaływania lodowca: jego ruchu, działania wód powstających podczas topnienia
lodu lub akumulacji osadów lodowcowych.

Jeziora rynnowe- powstały w bruzdach drążonych pod lądolodem przez wody topniejącego
lodu

Jeziora moreny czołowej – utworzone w wyniku odgrodzenia wody wałem moreny czołowej

Jeziora moreny dennej – charakteryzują się niewielką głębokością, nierównym dnem,
łagodnym nachyleniem brzegów i urozmaiconą linią brzegową.

Jeziora martwego lodu lub jeziora rynnowe- powstały w wyniku wytopienia się brył
martwego lodu, pozostawionego przez lodowiec i przykrytego piaszczystymi lub gliniastymi
utworami.

Oczka- są to pozostałości roztopionych małych brył lodu zostawionych przez wycofujący się
lodowiec. Mają one kolisty kształt, niewielkie rozmiary i brak dopływu powierzchniowego.

Kociołki- małe, okrągłe i głębokie jeziora utworzone w wyniku spadającej z dużej odległości
zagrzebanej bryły lodu lub wody.

Górskie jeziora morenowe- jeziora utworzone po przegrodzeniu doliny górskiej wałem
morenowym.

Jeziora cyrkowe- jeziora wypełniające kotłowe zagłębienia wydrążane w skałach przez lód.

Jeziora krasowe- najczęściej podziemne, powstają w wyniku erozji skalnego podłoża
wapiennego lub gipsowego. Niewielkie zbiorniki wodne mogą się tworzyć także na
powierzchni terenu w zapadliskach tzw. lejkach krasowych ( Niecka Nidziańska).

Jeziora śródwydmowe- są wynikiem erozyjnej działalności wiatru. Występują na obszarach
wydm nadmorskich i śródlądowych np. w Słowińskim PN i na międzyrzeczu Warty i Noteci.

Jeziora brzegowe (przybrzeżne) – powstają w wyniku aktywności prądów morskich,
usypujących mierzeje odcinające od otwartego morza fragment zatoki morskiej ( Jamno ,
Gardno, Bukowo, Łebsko).

Jeziora deltowe- powstałe w wyniku odcięcia zatok zalewów przymorskich deltami
wpadających do nich rzek np. Dąbie k. Szczecina lub Drużno k. Elbląga.

Jeziora rzeczne- powstają w dolinach po zmianie głównego koryta, w wyniku erozji bądź
przez zatamowanie biegu rzeki przez zwały tektoniczne. Pozostałości dawnych koryt
rzecznych tworzą jeziora zakolowe i starorzecza.

Jeziora meteorytowe – czyli kratery wypełnione wodą powstałe w wyniku uderzenia meteoru
występują w Polsce w rejonie Biedruska k. Poznania.

Podział jezior ze względu na ich stan troficzny:

Jeziora o trofii zharmonizowanej- cechują się względną równowagą ilości poszczególnych
składników:

- oligotroficzne - prawie nie występują w nich procesy zarastania i sedymentacji materii organicznej.
Wynika to z niewielkie żyzności, czyli małej zawartości substancji biogennych i składników
organicznych oraz dużego nasyceniem tlenem, także w wodach głębinowych ( tzw. profundal).
Niemal cała materia organiczna osadzająca się na dnie ulega rozkładowi. Odczyn wody jezior
oligotroficznych oscyluje wokół obojętnego. Są to zazwyczaj zbiorniki głębokie, o wodzie czystej,
przezroczystej, często barwy szafirowej, niebieskiej i zielonej ( jeziora tatrzańskie np. Morskie Oko i
Czarny Staw, jezioro Hańcza oraz liczne niewielkie jeziora rozproszone we wschodniej części
Pomorza. Jeziora oligotroficzne mają ubogą roślinność wyższą i słabo rozwinięte glony ( planktonowe,
peryfitonowe i denne). Zakwity fitoplanktonowe występują w nich bardzo rzadko, a fauna denna jest
nieliczna, lecz bogata w gatunki. Tu należy większość jezior lobeliowych- cennych ekosystemów, w
których roślinność podwodną buduje lobelia jeziorna i/lub poryblin jeziorny;

- mezotroficzne – obejmują zbiorniki bardziej zróżnicowane, o umiarkowanej trofii i są formą
przejściową do następnego stadium, ulegając procesowi wypłycania i użyźniania. Również w ich
przypadku roślinność może być skąpa , a barwa wody szmaragdowa. Jeziorami mezotroficznymi są
np. czyste, głębokie jeziora Pomorza Zachodniego o roślinności zdominowanej przez łąki podwodnych
glonów- ramienic i kryczników;

- eutroficzne – obfitują w substancje biogenne i materię organiczną, ilość humusu jest natomiast
mała lub umiarkowana, osady denne mają charakter mułu gnilnego. W głębokich partiach osady mają
przeważnie barwę czarną wskutek nagromadzenia się siarczków. Barwa wody jest żółtozielona, jej
przezroczystość jest mała, odczyn przeważnie zasadowy lub obojętny, w głębszych warstwach często
występuje deficyt tlenowy. Ten typ jezior jest obecnie najczęściej spotykany na obszarze Polski.
Płytkie jeziora eutroficzne zanikają dość szybkim tempie. Część z nich po wypłyceniu przekształcają
się w torfowiska. Brzegi tych jezior porasta obfita roślinność, schodząca do 3 m pod wodę i głębiej.
Liczebność fitoplanktonu jest wysoka, często występują zakwity. Bogaty jest również plankton
zwierzęcy. Fauna denna reprezentowana jest przez niewiele gatunków, ale dużą liczbę gatunków, jest
przystosowana do życia w warunkach słabego natlenienia.

Jeziora o trofii jednostronnie wykształconej – w których jeden składnik jest w zdecydowanym
nadmiarze:

- dystroficzne – są bezodpływowe, położone przeważnie w wododziałach. Charakteryzują się słabą
przepuszczalnością wody o odczynie kwaśnym, dużą ilością zawiesiny i małą zawartością wapnia oraz
znikomą ilością tlenu przy dnie, co nasila procesy gnilne. Woda jezior dystroficznych ma kolor żółty
lub brunatny. Życie jest ubogie- występuje niewiele gatunków, niska jest ogólna liczebność
organizmów roślinnych i zwierzęcych. Zakwity na ogół nie występują. Zazwyczaj brak strefy litoralu,
często natomiast na taflę jeziora nasuwa się narastające pło torfowiska mszarnego.

Suchary- to jeziora dystroficzne o słabo zabarwionej wodzie, ale z dużą zawartością związków
organicznych, na ogół kwasów huminowych.

Jeziora o niezharmonizowanej trofii to np. rzadziej spotykane jeziora:

- alkalitroficzne- zawierające dużą ilość związków wapnia i magnezu, o twardej wodzie,

- acidotroficzne – pH < 3 , np. zbiorniki ,,antropogenicznego pojezierza” w wyrobiskach po
eksploatacji węgla brunatnego, większość jezior wulkanicznych),

- siderotroficzne – bogate w związki żelaza,

-argilotroficzne- bogate w substancje gliniaste

- saprofityczne- (hipertroficzne) – bardzo obciążone substancjami biogennymi, najczęściej
pochodzącymi ze ścieków.

Podział jezior ze względu na częstotliwość i sposób mieszania się jego wód podczas roku:

Jeziora dimiktyczne – latem i zimą uwarstwienie skutecznie zapobiega mieszaniu się wody, a
następuje ono dwukrotnie w ciągu roku – wiosną i jesienią, gdy temperatura w profilu jeziora
wyrówna się; są to zazwyczaj jeziora głębsze;

Jeziora polimiktyczne – w których ze względu na kształt misy zbiornika uwarstwienie
termiczne nie wykształca się na tyle, by zapobiec mieszaniu wód przez wiatr w dowolnej
porze roku. Są to zazwyczaj jeziora płytkie i duże.

Meromiktyczne- jeziora o niepełnym typie cyrkulacji . Denna nigdy nie mieszająca się
warstwa wody, to specyficzny ekosystem ubogi w tlen, w którym mogą żyć bakterie
siarkowe.

Rodzaj jezior ze względu na dominujący typ roślinności:

Jeziora lobeliowe- zazwyczaj oligo – i mezotroficzne, w którym występuje co najmniej jeden z
gatunków: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny lub brzeżyca jednokwiatowa.,

Jeziora ramienicowe – zazwyczaj mezotroficzne, często o wodzie bogatszej w wapń, których
dno porastają łaki podwodnych glonów – ramienic lub kryniczników,

Jeziora rdestnicowe – dominuje roślinność złożona z różnych gatunków rdestnic,
wywłóczników i rogatków.

Typy rybackie jezior:

Sielawowe- zbiornik głęboki – do ponad 20 m, o dużej przezroczystości wody ( 2- 10 m) i
dobrym natlenieniu słupa wody. Brzegi słabo porośnięte. Gatunki: sielawa, sieja, stynka,
leszcz, płoć, krąp, ukleja, miętus, okoń, szczupak i jazgarz. Są to zazwyczaj jeziora
mezotroficzne , często ramienicowe.

Leszczowe – głębokość ok. 12 – 30 m , o średniej przezroczystości 1,5 – 5 m. Roślinność
brzegowa nie jest zbyt bujna, ale występuje silnie rozinięta roślinność podwodna. Tlen może
czasami zanikać przy dnie. Gatunki: leszcz, lin, płoć, wzdręga, karp, ukleja, szczupak, sandacz,
okoń, jazgarz, węgorz , czasem sielawa i stynka. Są to zazwyczaj jeziora eutroficzne.

Sandaczowe – o głębokości od 6 do 12 m i wodzie mało przezroczystej. Roslinność
przybrzeżna silnie rozwinięta, hydrofity całkowicie zanurzone występują na niewielkiej
powierzchni dna, nieraz szczątkowo. Gatunki: sandacz, leszcz, lin, ukleja, węgorz, szczupak,
płoć, wzdręga, jazgarz. Są to zazwyczaj jeziora eutroficzne.

Linowo- szczupakowe – zbiornik płytki, którego głębokośc nie przekracza kilku metrów. Ma
dno muliste, obficie porośnięte roślinnością zanurzoną i wynuszoną. Gatunki: lin, szczupak,
płoć, węgorz i karaś. S pod względem rybackim; są to jeziora najwydajniejsze pod względem
rybackim, zazwyczaj eutroficzne.

Karasiowe- niewielki, płytki zbiornik ( 2-4 m głębokości), bardzo silnie zamulony i w większej
części zarośnięty bujną roślinnością wynurzoną. Zimą często występują okresy przyduchy.
Gatunki: karaś, lin, szczupak, płoć i węgorz.

Zbiorniki zaporowe- zostają utworzone przez osunięcie się zbocza w dolinę rzeczną. Tamę
mogą tworzyć pnie drzew powalone przez zwierzęta, człowieka lub wiatr, a także rośliny, a
nawet głazy wyerodowane ze zbocza. Sztuczny zbiornik, powstający przy udziale budowli
piętrzącej ( zwanej zaporą), ma regulowaną objętość przez zwiększony lub zmniejszony
odpływ. Sztuczne jeziora powstające za zaporami cechują się zmiennym poziomem wody i
dużą asymetrią dna. W ich warstwach powierzchniowej występują wody płynące, podczas
gdy w warstwach głębszych woda stagnuje.

Stawy – małe śródlądowe zbiorniki wód powierzchniowych, na ogół sztuczne, przeznaczone
do chowu i hodowli ryb, z regulowanym dopływem wody. Do cech charakterystycznych

stawów należą: małą głębokość, brak strefowości, brak strefowości środowiska i termicznego
uwarstwienia sezonowego, charakterystycznego dla jezior.

Drobne zbiorniki wodne – niewielkie ( o powierzchni poniżej 1 ha) , najczęściej
bezodpływowe zbiorniki wodne. Są one zarówno pochodzenia naturalnego , tzw. oczka,
pospolite szczególnie na terenach polodowcowych Polski północnej, jak też sztuczne,
poeksploatacyjne: potorfia, wyrobiska po kredzie, glinie, kruszywie, wyrobiska
kamieniołomów, zapadliska ( powstałe w wyniku szkód górniczych) czy osadniki.

Oczka pierwotne- powstałe w wyniku wytopienia się brył martwego lodu

Oczka wtórne – tworzą się w zagłębieniach terenowych w wyniku przemian w użytkowaniu
krajobrazu w czasach historycznych.

Cieki- wody płynące stale lub okresowo, w wyraźnym wyerodowanym przez siebie korycie
(łożysku), powstałym na terenie o nachyleniu umożliwiającym rozrywanie podłoża i transport
wypłukanego materiału. Zasilanie w wodę następuje w wyniku opadów, topnienia pokrywy
śnieżnej oraz dopływu wód do koryta drogą podziemną.

Źródła- naturalne wypływy wód podziemnych na powierzchnię skorupy ziemskiej.

Rzeki – cieki naturalne, stałe lub okresowe, usytuowane w korycie i dolinie powstałej na
skutek erozji, o umownie przyjętej powierzchni dorzecza > 200 km

. Cieki o mniejszej

powierzchni dorzecza nazywamy potokami lub strumieniami.

Torfowiska- jeden z typów bagien stałych , w którym następuje akumulacja substancji
organicznej w postaci torfu.

torfowiska niskie – powstające na skutek przepływu lub stagnowania wód eutroficznych,
najczęstsze na obszarze Polski, wykształcają się w obrębie dolin rzecznych, żyzne i bogate
florystycznie: zbiorowiska szuwarowe (trzcina, pałka) lub darniowe (mchy, turzyce),

torfowiska wysokie – zasilane przez oligotroficzne wody opadowe, mszary powstające w
bezodpływowych zagłębieniach terenu, silnie kwaśne, ubogie w substancje odżywcze, a co za
tym idzie – ubogie florystycznie (torfowce, turzyce, rośliny owadożerne); kształtują się tu
warunki odpowiednie dla borów bagiennych,

torfowiska przejściowe – spotykane w pośrednich warunkach siedliskowych. Na
torfowiskach tych rosną zbiorowiska mszarno-turzycowe. W ich skład wchodzą turzyca
nitkowata, turzyca bagienna, bagnica torfowa, wełnianka wąskolistna, mchy torfowce i mchy
brunatne, trzcina pospolita. W wyniku sukcesji naturalnej pojawiają się na torfowiskach
sosna i brzoza. Osobliwość Mazur stanowią torfowiska porośnięte świerczynami oraz duże
nagromadzenie roślin borealnych i subarktycznych. Torfowiska przejściowe występują
głównie w północno-wschodniej Polsce, na Pojezierzu Pomorskim (rezerwaty "Bagno
Chłopiny" na północ od Gorzowa, "Smolne Błoto" na zachód od Gdańska) i na Polesiu

Lubelskim. W Sudetach występują torfowiska przejściowe porośnięte kosodrzewiną i brzozą
karłowatą, znane jako Mszary Izerskie.

Mokradło (teren podmokły, bagno, błoto, moczary, trzęsawisko, bajoro, grzęzawisko, topiel,
topielisko) – tereny okresowo lub stale zabagnione, podtopione lub pokryte warstwą wody,
siedlisko hydrogeniczne, obszar o płytkim poziomie wody gruntowej (powyżej 1 m), teren
silnie uwilgotniony, zalany wodą lub okresowo zabagniony, o glebach mineralnych lub
organicznych.

W zależności od sposobu zasilania wodą wyróżnia się podstawowe cztery typy mokradeł:

•

mokradła fluwiogeniczne – zasilane przez wody powierzchniowe, najczęściej rzeczne,

•

mokradła soligeniczne – zasilana przez ruchliwe wody podziemne, napływające do siedliska z
warstw wodonośnych obszarów przyległych,

•

mokradła topogeniczne – zasilane przez wody tworzące podziemny zbiornik o płaskim
lustrze, co wiąże się z niewielkim ruchem tych wód,

•

mokradła ombrogeniczne – zasilane głównie przez wody opadowe bezpośrednio lub z
niewielkiej zlewni własnej.

•

mokradła talasogeniczne- mogą być traktowane jako odmiana mokradeł fluwiogenicznych.
Podlegają one jednak epizodycznym zalewom z udziałem zasolonych wód morskich.

Mokradła okresowe – powstały w miejscu zalewanych, usytuowanych najczęściej wzdłuż
dolnego biegu rzek i w ich ujściach

Mułowiska- obszary zalewane przez kilka miesięcy w roku.

Namuliska- mokradła spotykane w dolinach cieków, an powierzchni osadów aluwialnych i
deluwialnych. Okres ich zalewów zazwyczaj nie przekracza 3 miesięcy., po czym następuje
opadanie zwierciadła wód gruntowych poniżej zasięgu podsiąku kapilarnego.

Podmokliska- są to przeważnie miejsca na obrzeżach dolin i w początkowych odcinkach
cieków, czasem w obniżeniach poza dolinami, gdzie przy wysokim zaleganiu wody gruntowej,
następuje pełne

Mokradła zalewowe słone – należą do kategorii mokradeł talasogenicznych tj. powstających
pod wpływem oddziaływania morza.

ROLA MOKRADEŁ:

Obieg i magazynowanie wody

Mokradła, szczególnie torfowiska pełnią wyjątkową rolę w gospodarce wodnej naszego

kraju. Retencjonują (magazynują) olbrzymie ilości wody. Ocenia się, że w torfowiskach

zmagazynowanych jest ok. 35 miliardów m3 wody! Jest to znacznie więcej niż ilość wody pozostająca
we wszystkich naszych jeziorach. Torfowiska stanowią więc wielką, naturalną "gąbkę", która chłonie
nadmiar wody zapobiegając powodziom i oddaje ją w okresie suszy. Osuszanie, a szczególnie
eksploatacja torfowisk negatywnie oddziałuje na zasoby wodne naszego kraju i przyczynia się do strat
spowodowanych powodziami.

Krążenie pierwiastków

Mokradła pełnią również istotną rolę w obiegu pierwiastków szczególnie węgla i azotu.

Odkładana materia organiczna w postaci złóż torfu i innych osadów organicznych "wyłącza" z obiegu
ogromne ilości tych pierwiastków. Ocenia się, że aż 10% pierwotnie zasymilowanego węgla przez
rośliny zostaje trwale zakumulowanych w osadach organicznych. "Żywe" ekosystemy mokradłowe
przyczyniają się do ograniczania efektu cieplarnianego. Wszelkie działania człowieka degradujące
mokradła (osuszanie, eksploatacja) przyczyniają się do uwalniania olbrzymich ilości dwutlenku węgla,
tlenku azotu a także metanu. To zjawisko w oczywisty sposób przyczynia się do nasilania efektu
cieplarnianego!

Zapis zmian klimatycznych

Torfowiska należą do tej grupy mokradeł, która nieustannie (przy odpowiednim uwodnieniu)

odkładają materię organiczną w postaci torfu. Przy zachowaniu korzystnych warunków wodnych
(brak tlenu) materia ta nie rozkłada się, lecz ciągle przyrasta. Średnio torfowisko przyrasta ok. 1 mm
w ciągu roku. Istniejące w naszym kraju , kilkunastometrowe pokłady torfu, pozwalają prześledzić
zmiany roślinności na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat! Można z dużą dokładnością
oznaczyć gatunki roślin porastających torfowisko w kolejnych etapach jego życia. W torfach
doskonale zachowują się pyłki roślin rosnących w promieniu kilku kilometrów od samego torfowiska.
Dzięki temu wiemy np. jakie lasy porastały Polskę 1000 a nawet 10 000 lat temu. Na podstawie
roślinności wiemy także jak zmieniał się nasz klimat.

Zapis dziejów kultury materialnej człowieka

Z uwagi na ograniczony dostęp tlenu w torfowiskach bardzo dobrze zachowują się wszelkie

ślady działalności człowieka. Znanych jest wiele stanowisk archeologicznych, a nawet dobrze
zachowanych ciał ludzkich sprzed kilku tysięcy lat. Stanowią one niezwykle ważny materiał
poznawczy i historyczny wykorzystywany we współczesnej nauce.

Oczyszczanie wód

Opady atmosferyczne, wody podziemne, a szczególnie powierzchniowe w wielu

przypadkach bywają mocno zanieczyszczone. Mokradła, a przede wszystkim torfowiska pełnią rolę
naturalnych filtrów trwale zatrzymujących i wyłączających z obiegu nadmierne ilości różnych
zanieczyszczeń.

Ochrona bioróżnorodności

Dla przyrodnika najważniejszą funkcją mokradeł pozostaje bogactwo występujących tu

gatunków roślin i zwierząt. Mokradła ze względu na utrudniony dostęp stanowią ostatnie naturalne
ekosystemy i ostoje rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. W naszym kraju
są to np. chronione storczyki czy owadożerne rosiczki.

Procesy degradacji i praktyczne metody ochrony mokradeł.

Procesy degradacji mokradeł

Procesy naturalne –np. zjawisko zasypywania torfowisk przez ruchome wydmy, powolne
przechodzenie jezior od stanu oligotrofii do eutrofii, tzw. starzenie się jezior, wahania wód w
obrębie zbiorników wodnych ( ale częście mają podłoże antropogeniczne).

Antropopresja-

Zmiana reżimu hydrologicznego mokradeł przez odwodnienie

Saprofityzacja wód w wyniku nadmiernego obciążenia materią organiczną. Jej
objawiami są: nadmierny rozwój organizmów saprofitycznych ( bakterii i grzybów) i
deficyty tlenu rozpuszczonego w wodzie

Eutrofizacja wód poprzez nadmierny dopływ biogenów, głównie fosforu i azotu

Zatrucie wód substancjami toksycznymi, metalami ciężkimi i innymi związkami
chemicznymi nie tolerowanymi przez organizmy wodne

Obniżenie pH wód płynących do wartości 4-5 ( acydyfikacja), notowane lokalnie na
terenach górskich z glebami o małej zdolności buforowej. Jest to efekt zanieczyszczeń
wprowadzanych do wód z opadami atmosferycznymi ( kwaśne deszcze).

Praktyczna ochrona mokradeł

•

Racjonalne wykorzystywanie zasobów wodnych.

• Ekstensywna gospodarka rolna i leśna.
• Obejmowanie ochroną prawną żywych ekosystemów mokradłowych.
• Eksploatacja torfu wyłącznie na cele lecznicze.
• Stosowanie zastępczych nawozów w rolnictwie i ogrodnictwie (zamiast torfu - kompost).
• Zaniechanie regulacji rzek i cieków wodnych.
• Ograniczanie stosowania nawozów mineralnych i środków ochrony roślin w bezpośrednim

sąsiedztwie mokradeł.
• Czynna ochrona mokradeł (budowa zastawek i zasypywanie rowów melioracyjnych w celu
hamowania nadmiernego odpływu wody)

W przypadku niektórych mokradeł, jedyne czego potrzeba dla ich ochrony, to pozostawienie ich w
spokoju. Z sytuacją taką mamy do czynienia z reguły w przypadku ekosystemów naturalnych i nie
zniekształconych. W wielu przypadkach nawet w zniekształconych układach działają spontaniczne siły
renaturalizacyjne przyrody, którym wystarczy nie przeszkadzać.

Bierna ochrona, jeżeli tylko jest możliwa, ma wiele zalet. Przede wszystkim nie pociąga za sobą
kosztów, a poza tym nie niesie ryzyka popełnienia błędów w działaniu. Z drugiej strony jednak równie
poważny jest błąd zaniechania działania, w sytuacji gdy interesujący nas ekosystem wymaga ochrony
czynnej.

W niektórych przypadkach ochrona bierna oznacza również konieczność wykluczenia lub
ograniczenia obecności ludzkiej. Antropofobia większości gatunków zwierząt sprawia, że penetracja
sąsiedztwa ich biotopów może znacznie zaburzać ich cykl życiowy. Chociaż niektóre gatunki zwierząt
przyzwyczaiły się do tolerowania bliskiej obecności człowieka, inne płoszą się na jego widok nawet z
daleka. Siła tej fobii bywa niedoceniana: niektóre gatunki ptaków widok człowieka na brzegu jeziora
lub łodzi na tafli wody płoszy już z odległości 300-400 m.

Rozsądne jest wyłączanie, w miarę możliwości, spod presji penetracji przynajmniej części każdego
większego ekosystemu mokradłowego. Na przykład w Wielkopolskim i Drawieńskim Parku
Narodowym udostępniając wybrane jeziora do wędkowania postanowiono, że udostępniony będzie
jeden brzeg jeziora, podczas gdy drugi będzie wyłączony. Ta zasada zasługuje na rozpowszechnienie
w innych obszarach chronionych.

Obszary koncentracji ptaków wodno-błotnych powinny w miarę możliwości nie być penetrowane
przez ludzi w krytycznym dla ptaków okresie lęgów, a więc mniej więcej od początku kwietnia do
połowy czerwca. W okresie tym należy wykluczyć np. turystyczne udostępnienie kanałów wodnych
wśród szuwarów, wysp na jeziorach itp.

Tafla jezior najcenniejszych pod względem ornitologicznym powinna, przynajmniej okresowo, być
wyłączona spod presji turystyki i rekreacji. Okres takiego wyłączenia, oprócz sezonu lęgowego,
powinien objąć okres odbywających się na tafli wody toków niektórych gatunków, a także wodzenie
piskląt, co w praktyce oznacza czas od początku marca do połowy lipca.

Miejscem silnie zaznaczonego konfliktu między interesami człowieka a ochroną fauny związanej z
ekosystemami mokradłowymi są rzeki, na których intensywnie uprawiana jest turystyka kajakowa.
Niewielka szerokość rzeki sprawia, że zwierzęta nie mogą odsunąć się od człowieka i konflikt nabiera
szczególnej ostrości. Na Pomorzu spływy kajakowe w okresie wodzenia piskląt przez gągoły i nurogęsi
(czerwiec), powodując płoszenie ptaków, doprowadzały do rozpraszania stadek piskląt, co mogło być
przyczyną ich śmierci. Dlatego w obszarach chronionych wprowadza się na rzekach okresy wyłączone
ze spływów. Na Drawie w Drawieńskim Parku Narodowym okres taki trwa, zgodnie z planem ochrony

Parku, od 15 marca do 30 czerwca każdego roku (obejmując także okres tarła lipienia), a na Słupi w
Parku Krajobrazowym Dolina Słupi - od 1 czerwca do 15 lipca.

Wyłączenia spod presji ludzkiej wymagają także rzeczne tarliska gatunków ryb łososiowatych
(październik-grudzień) oraz lipienia (kwiecień-maj). Obecność człowieka nad brzegiem rzeki, a już na
pewno brodzenie w jej nurcie, może zaburzać przebieg tarła.

W szczególnych sytuacjach penetracja ludzka może zagrozić nie tylko faunie. Masowe użytkowanie
rekreacyjne może zniszczyć jeziora, zwłaszcza oligo- lub mezotroficzne. Wrażliwsze od całości
ekosystemu jeziornego są jego elementy: roślinność dna i brzegu jeziora (na brzegach jezior
oligotroficznych występują często unikatowe zbiorowiska z rosiczkami i widłaczkiem torfowym!),
która może być łatwo zniszczona przez wydeptanie.

Przyczyny eutrofizacji jezior. Charakter zmian zależności troficznych.

Eutrofizacja – proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmowe (biogeny), jest to
wzrost trofii, czyli żyzności wód (głównie związkami fosforu i azotu). Dotyczy to nie tylko zbiorników
wodnych, ale również cieków.

Eutrofizacja jest to zjawisko, które przejawia się poprzez zwiększanie trofii (żyzności) wód. Chodzi tu
głównie o wzrost stężenia związków biogennych (fosforu P i azotu N), które dostarczane są do
zbiornika w dwóch formach:

•

mineralnej

•

organicznej, która to ulegając rozkładowi przechodzi w formę mineralną np. azotu i fosforu.

Proces eutrofizacji jest jak najbardziej naturalnym. Obecnie jednak na skutek zintensyfikowania
rozwoju gospodarki, zrzutu ścieków, nawożenia pół uprawnych i degradacji obszarów lesistych
zjawisko to zaczęło się nasilać, aż wreszcie stało się najpoważniejszym zagrożeniem dla naszych
jezior.

Eutrofizacja prowadzi do dominacji organizmów beztlenowych takich, jak saprobionty i
gromadzenia się znacznych ilości materii organicznej (mułów), w wyniku czego może dojść do coraz
większego wypłycenia się zbiorników wodnych (jezior), a nawet stref brzegowych mórz.

Najczęściej uważa się, że eutrofizacja jest procesem naturalnym (według innych autorów naturalnym
procesem jest dystrofizacja - ubożenie zbiornika starego, a eutrofizacja uważana jest za proces
antropogeniczny, spowodowany zmianami w zlewni). W naturze jest to proces powolny, ale został
on mocno przyśpieszony w wyniku działań człowieka takich, jak: zrzuty ścieków przemysłowych i
komunalnych oraz w wyniku intensyfikacji rolnictwa.

Następstwa eutrofizacji

Na początku procesu eutrofizacji następuje umiarkowany wzrost produkcji biologicznej, co
jest korzystne i przekłada się na wzrost liczebności ryb, ale po przekroczeniu pewnej granicy
obserwuje się już wiele niepożądanych następstw tego procesu takich jak:

Masowy rozwój organizmów fitoplanktonowych powodujących w powierzchniowej warstwie
wody tzw. zakwity i zmniejszających przezroczystość tej wody. W zbiorniku wzrasta przede
wszystkim ilość sinic, które utrzymując się na powierzchni tworzą często kożuchy. Masowe
nagromadzenia tych glonów powodują nie tylko śmiertelność ich samych, ale również
występującej tam fauny. Ponadto niektóre szczepy sinic wydzielają toksyny i nierzadko
powodują uczulenia. Wydzielanie przez glony organicznych substancji psujących smak i
zapach wody dyskwalifikuje takie zbiorniki jako źródła wody pitnej. Do organizmów
powodujących takie problemy należą Anabaena sp. oraz Aphanisomenon sp. wiążące azot,
oraz niezdolne do wiązania azotu gatunki z rodzaju Microcystis, Limnotrix i Planktotrix.
Zakwity występują nie tylko w zbiornikach, ale również w rzekach. W przypadku tych
ostatnich powodowane są zwykle przez zielenice lub okrzemki, które są jednak mniej
uciążliwe niż sinice, których miejscem występowania są przeważnie wody stojące.

Ustępowanie roślinności zanurzonej z powodu pogarszających się warunków świetlnych w
strefie przybrzeżnej – litoral. Postępujące zanikanie światła pośrednio prowadzi także do
przebudowy fauny tam występującej. Kożuchy glonów w tej strefie zupełnie uniemożliwiają
rekreacyjne użytkowanie wody.

Wyczerpanie zasobów tlenu w warstwie przydennej – hypolimnionie, a zwłaszcza profundalu
i w osadach dennych prowadzi do zaniku fauny głębinowej, w tym także gatunków
reliktowych. Również tarło niektórych ryb nie dochodzi do skutku, co prowadzi do
ustępowania cennych gatunków np. łososia. Często zdarza się, że ryby giną zimą pod pokrywą
lodową w wyniku braku tlenu. W warunkach anaerobowych dochodzi dodatkowo do różnych
procesów chemicznych (amonifikacja, denitryfikacja) i powstawania metanu.

Występowanie siarkowodoru, który podczas całkowitego braku tlenu może przechodzić do
warstw powierzchniowych wody, ulatniać się i zatruwać atmosferę w okolicy.

Przyczyny eutrofizacji

•

wzrost dopływu ze zlewni pierwiastków biogennych, głównie azotu (N) i fosforu (P),

•

nadmierne obciążenie odbiorników (jezior i rzek) ściekami, które zawierają ogromne ilości
detergentów (fosforanów),

•

nadmierna emisja tlenków azotu do atmosfery powoduje, że wraz z opadami
atmosferycznymi dostają się znaczne i coraz większe ilości azotu, zwłaszcza do dużych
zbiorników,

•

nieprawidłowe nawożenie pól i nieprawidłowa orka powoduje, że z powierzchniowych
warstw gruntu wymywane są znaczne ilości azotu;

•

erozja wietrzna też ma znaczący wkład, głównie na terenach suchych, gdzie łatwo wiatr może
poderwać cząstki gleby wraz z substancjami biogennymi i przenieść je do zbiornika;

•

melioracje i likwidowanie zbiorników retencyjnych - terenów bagiennych i drobnych
zbiorników wodnych co powoduje mieneralizację substancji organicznej;

Zasady użytkowania rolniczego łąk w celu utrzymania bogactwa fauny i flory (
wypasy, koszenie, terminy itd.).

Koszenie

Obejmuje wycinanie roślinności a następnie jej usunięcie w celu wykorzystania, zwykle jako paszy dla
zwierząt. W przeciwieństwie do wypasu , koszenie nie jest wybiórcze, a roślinność jest przycinania na
jednakową wysokość. Nie powinno ono być wprowadzane jako jedyny sposób użytkowania na
obszarach, które były dawnej wypasane. Trzeba wziąć pod uwagę, czy nie spowoduje to negatywnych
skutków dla roślinności i zwierząt. Spośród tradycyjnych sposobów użytkowania łąk koszenie (
zwłaszcza to, mające na celu pozyskanie siana), po którym następuje wypas pozostałej roślinności,
jest w zasadzie najlepszym sposobem utrzymania wysokiej różnorodności gatunkowej w większości
bogatych przyrodniczo zbiorowisk łąkowych. Koszenie z użyciem nowoczesnych maszyn może jednak
niszczyć populacje bezkręgowców i płazów, i w ten sposób obok oddziaływania bezpośredniego,
wpływać pośrednio na populacje wielu gatunków ptaków i ssaków.

Termin i częstość koszenia

Nie ma ścisłych wskazówek kiedy i jak często należy kosić. Są dwa punkty widzenia, które powinny
być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji: rolniczy i przyrodniczy. Z perspektywy godpodarki
rolnej ważne jest by:

Wykosić jak najwcześniej, gdyż wartość odżywcza siana lub zielonki jest generalnie większa
im wcześniej się wykosi

Zapewnić odwodnienie, które generalnie sprzyja wcześniejszemu rozpoczęciu wzrostu roślin i
zwiększa nośność gleby, dzięki czemu koszenie maszynami można rozpocząć wcześniej.

Koszenie we wrześniu sprzyja gatunkom wysoko wyrastającym i późno kwitnącym, podczas gdy niskie
rośliny promowane są przy koszeniu wczesnym ( np. w czerwcu). Wrześniowe koszenie podnosi
bogactwo gatunkowe na mniej produktywnych siedliskach, a wcześniejsze koszenie ( w lipcu) jest
bardziej efektywne na żyźniejszych miejscach, głównie dzięki powstrzymywaniu konkurencji
ekspansywnych traw.

Wypas

Naturalna i korzystna forma działania dla celów ochrony przyrody. Jest to proces, który ułatwia
przetrwanie szerokiemu spektrum zespołów roślinnych. Użytkowanie pasterskie jest pożyteczne ze
względu na to, że:

Wytwarza zróżnicowanie strukturalne roślinności

Zapobiega ekspansji pospolitych chwastów i inwazji roślin drzewiastych.

W odróżnieniu od koszenia, wypasane zwierzęta selektywnie oddziałują na roślinność. Na większych
obszarach korzystne jest użycie do wypasu różnych zwierząt.

Termin i częstość wypasu

Rozpoczęcie wypasu wiosną zależy od wartości przyrodniczej miejsca. Opóźnienie będzie wskazane
by uniknąć niepokojenia gniazdujących ptaków. Do pewnego stopnia konflikt pomiędzy wypasaniem
a zapewnieniem bezpieczeństwa ptaków może być rozwiązany poprzez umieszczenie zwierząt
najpierw na obszarach, gdzie w ogóle ptaki się nie gnieżdżą ( lub gnieżdżą się mniej licznie). Zbytnie
opóźnienie wypasu może spowodować znaczną dewastację łąki, gdyż starsze, wyrośnięte rośliny są
często niesmaczne i zwierzęta raczej tratują je niż zjadają.

Sposób wypasu może być:

Ciągły, całoroczny przy niskiej obsadzie zwierząt może wytwarzać murawę o zróżnicowanej
strukturze, ale stwarza ryzyko zniszczeń powodowanych przez tratowanie, groźnych zarówno
dla bezkręgowców, jak też dla gniazdujących ptaków. Obsada zwierząt musi być
odpowiednio niska by zapewnić odpowiedni udział roślin mogących zakwitnąć i wydać
nasiona pomimo stałej obecności zwierząt. Jednak czasami może być potrzebne zwiększenie
zagęszczenia stada w lecie, by zapobiec zarastaniu łąki przez krzewy.

Rotacyjny polega na przemieszczaniu się zwierząt pomiędzy użytkowanymi kwaterami, może
być używany do wytworzenia zróżnicowanej strukturalnie murawy na całym obszarze i
zapewnić ochronę najbardziej wrażliwych miejsc, poprzez wyłączenie ich z wypasu. Może to
być szczególnie ważne przy dostosowywaniu pastwiska dla niektórych gatunków motyli.
Wypas regularny jest bardziej preferowany z punktu widzenia ochrony przyrody. Liczba
zwierząt nie może być za duża , gdyż może to spowodować katastrofalne szkody wśród
bezkręgowców lub roślin wrażliwych na wydeptywanie ( np. storczyki). Z drugiej strony,
szybka defoliacja może być wskazana, by otworzyć obszary żerowania dla gatunków: czjka,
rycyk, krwawodziób i ich piskląt.

Sezonowy dominuje na łąkach podwodnych. Najbardziej wskazany jest wypas jesienny,
sprzyjający zróżnicowaniu botanicznemu pastwiska, gdyż wygryzanie i wydeptywanie
pomaga stworzyć dla roślin miejsca regeneracji. Jednak przy bardzo dużej liczbie zwierząt
zaczyna być powstrzymywany wzrost siewek.

Wielofunkcyjne użytkowanie obszarów wodno-błotnych w celu zapewnienia
optymalnych warunków dla flory, ptaków i bezkręgowców.

Użytkowanie a różnorodność florystyczna

Regularne użytkowanie jest istotne dla zapewnienia ochrony niemal wszystkich łąk podmokłych
bogatych w roślinność, gdyż:

Usuwa materiał roślinny, a tym samym biogeny

Zapobiega sukcesja w kierunku mniej wartościowych zespołów, np. zakrzewień i lasu

Wspiera gatunki mniej konkurencyjne.

Wypas i wykaszanie – promuje gatunki niskie, dzięki ułatwionemu dostępu do światła, co
sprzyja kiełkowaniu nasion i wzrostowi roślin. Zabiegi prowadzone zbyt wcześnie w sezonie (
zarówno wypas jak i koszenie) mogą uniemożliwić zakwitnięcie lub wydanie nasion roślinom
późno kwitnącym i powstrzymać ich rozwój. Ograniczenie możliwości rozrodu dotyczy także
roślinności wieloletnich i rozmnażających się częściowo wegetatywnie. Zawsze należy
przyjrzeć się jak długo i w jaki sposób teren był użytkowany dotychczas, zanim wprowadzi się
nowy sposób użytkowania.

Nawożenie- ma niekorzystny wpływ na florę łąk. Długotrwałe użycie nawozów powoduje
trudności w regeneracji zespołów roślinnych.

Wapnowanie – tradycyjny sposób uzupełniania wapnia wypłukiwanego lub usuwanego wraz
ze zbiorami oraz zmniejszenia zakwaszeniu gleb. Zabiegi te nie powinny być prowadzone w
okresie pomiędzy połową marca a połową lipca, ze względu na sezon lęgowy ptaków.
Natomiast tam, gdzie nie przeprowadzano takich zabiegów wcześniej należy unikać
wapnowania. Może ono powodować uwolnienie fosforu, zakłócającego rozwój roślin
łąkowych i przedostawanie się do wód powierzchniowych, gdzie wykazuje szczególnie
niszczące działanie na rośliny i zwierzęta.

Herbicydy – środki używane do eliminacji niepożądanych gatunków roślin, są szczególnie
niebezpieczne dla flory. Zwykle nie są one dostatecznie wybiórcze , i zwalczając gatunki
niepożądane powodują spustoszenie wśród cennych przyrodniczo.

Użytkowanie a ptaki

Lęgowe ptaki siewkowate – to grupa bardzo wymagająca pod względem siedlisk i silnie
narażona na różnego rodzaju czynniki związane z gospodarką człowieka. Gatunki: czajka,
kszyk, kulik, rycyk, krwawodziób, batalion.

Czynniki zależne od sposobu użytkowania łąk sprzyjające gniazdowaniu siewkowców

Poziom wód gruntowych i rodzaj gleby

Utrzymywanie wysokiego poziomu wód gruntowych podczas sezonu lęgowego od połowy marca do
połowy czerwca jest czynnikiem najważniejszym. Sprawia, że glebowe bezkręgowce będące
pokarmem siewkowców, głównie dżdżownice i larwy koziułkowatych będą pozostawać w pobliżu
powierzchni gleby, co zwiększy ilość biomasy dostępnej dla ptaków.

Wielkość wylewów

Wody powierzchniowe, błotniste zbiorniki i kazały, brzegi stawów i kałuż to ważne miejsca żerowania
ptaków dorosłych i młodych. Efemeryczne zbiorniki stwarzają korzystne warunki dla kolonizacji przez
pionierskie gatunki bezkręgowców, zdominowanych przez ochotki.

Struktura roślinności

Różne gatunki preferują nieco inny rodzaj roślinności. Np. dla czajki korzystniejsza jest murawa
krótka, a kszyk woli roślinność wysoką.

Drapieżnictwo

Obecność drzew i krzewów stanowiących czatownie dla drapieżników znacznie zmniejsza sukces
lęgowy siewkowców.

Zadeptywanie gniazd

Nie należy prowadzić prac- koszenia, walcowania itp. – w pierwszej części sezonu lęgowego ( do
połowy czerwca). Zagęszczenia inwentarza w tym okresie nie powinny przekraczać 0,75 krowy na
hektar.

Zimowanie blaszkodziobych

Zabiegi agrotechniczne- pomiędzy 31 marca i 1 lipca nie powinny być prowadzone żadne prace
mechaniczne, gdyż zabezpiecza to przed zniszczeniem jaj i gniazd siewkowców i innych ptaków
gniazdujących na ziemi. Należy nie stosować żadnych nawozów sztucznych. Nie przekraczać dawek
nawozów naturalnych (obornika) powyżej 25 t/ha/rok. Uzasadnienie: użycie nawozów sprzyja
przyspieszeniu tempa wzrostu traw, tym samym oddziałuje niekorzystnie na siewkowce preferujące
krótką murawę. Rozwój biomasy może wymusić konieczność wprowadzenia zwierząt lub zwiększenia
ich zagęszczenia, a tym samym wzrost ryzyka zadeptania gniazd.

Wypas- Nie stosować wypasu pomiędzy 1 kwietnia a 31 maja. Uzasadnienie: zabezpiecza to przed
zadeptywaniem młodych i gniazd siewkowców i innych ptaków. Późniejszy wypas ( czerwcowy) jest
konieczny by zapobiec zbyt wysokiemu wyrastaniu traw. Bydło jest bardziej wskazane, gdyż
wprowadza większe zróżnicowanie strukturalne roślin i zadeptuje mniej gniazd w przeliczeniu na
zjedzoną ilość roślinności.

Wody powierzchniowe- na terenach przekształconych łąki i o niskiej wartości botanicznej straty w
przypadku częstego zalewania są niewielkie i można stosować:

1 grudnia do 31 marca. Utrzymać płytki ( < 20 cm) poziom wód powierzchniowych na 30-60 %
powierzchni. Uzasadnienie: wody powierzchniowe przyciągną zimujące blaszkodziobe i
siewkowce.

1 kwietnia do 30 kwietnia. Spowodować zmniejszenie obszaru znajdującego się pod wodą do
20 % całego terenu do końca tego okresu. Uzasadnienie: bezkręgowce wodne skupiają się w
małych zbiornikach, pełniących funkcję żerowisk dla piskląt siewkowców i kaczek.

1 maja do 30 czerwca. Utrzymywać płytkie obszary zalewane tak, by do końca czerwca
pokrywały 10 % terenu. Uzasadnienie: dostarczanie czajkom błotnistych brzegów, w czasie,
kiedy wysokość traw staje się coraz bardziej niekorzystna. Wody powierzchniowe będą
zwierać dużo larw ochotek i innych bezkręgowców wodnych, stanowiąc znakomite żerowiska
dla piskląt siewkowców.

Na terenach łąk nieprzekształconych i bagien o istniejących wysokich wartościach botanicznych:

Postępować wg w/w zaleceń zimowych, ale zapewnić, że woda nie pozostanie na obszarze po
1 kwietnia.

Uzasadnienie: mimo, iż utrzymanie wód na powierzchni przez całą wiosnę i wczesnym latem może
być korzystne dla ptaków lęgowych , najprawdopodobniej spowoduje obniżenie istniejącej wartości
botanicznej.

Poziomy wód w kanałach i rowach – na glebach mineralnych ( ilastych i mułowych) należy
utrzymywać poziom wód w rowach pomiędzy 1 kwietnia a 15 czerwca na poziomie nie niższym niż 45
cm poniżej średniego poziomu gruntu.

Uzasadnienie: kanały w glebach słabo przepuszczalnych mają niewielki wpływ na poziom wód
gruntowych i tym samym na miękkość powierzchniowej warstwy gleby. Jednakże poziom wody w
nich powinien być utrzymywany możliwie wysoko, aby umożliwić zalewanie powierzchniowe poprzez
płytkie rowy i w ten sposób zapewnić siedliska roślinom i zwierzętom ( zwłaszcza ptactwu).

Na glebach torfowych poziomy wody w kanałach i rowach nie powinny być w okresie 1 kwietnia do
15 czerwca niższe niż 20 cm poniżej średniego poziomu gruntu.

Uzasadnienie: wysokie poziomy wody w kanałach zapewniają wysoki poziom wód gruntowych, a tym
samym miękką warstwę powierzchniową gleby, co umożliwia żerowanie bekasa.

Tworzenie nowych kanałów i rowów – należy zachęcać do tworzenia nowych płytkich rowów na
glebach mineralnych.

Uzasadnienie: znacząco zwiększają one możliwości płytkiego powierzchniowego zalewania

Na obszarach torfowych odległość między kanałami powinna być zmniejszona do około 20 m.
Uzasadnienie: zwiększa to zasięg wysokiego poziomu wód gruntowych od warunkiem wysokiego
poziomu wody w kanałach.

Użytkowanie dla bezkręgowców

Bezkręgowce łąk podmokłych

Nie ma idealnej struktury, odpowiedniej dla wszystkich gatunków. Wiele z nich wymaga mozaiki
murawy o różnej wysokości podczas różnych stadiów swego cyklu życiowego, które łatwiej zapewnić
na dużych zróżnicowanych obiektach. Im bardziej zróżnicowana struktura tym lepiej. Szczególnie

wartościowa jest murawa kępiasta. Wiele gatunków wymaga występowania płatów odkrytej gleby,
np. błota, dla żerowania, toków lub założenia jaj. Pora, czas trwania i zasięg wylewów także wpływa
na faunę bezkręgowców. Długotrwałe zalewanie może powodować ginięcie nieprzystosowanych do
tego bezkręgowców. Płytkie zalewanie pozwala niektórym osobnikom przeżyć w górnej części kęp,
wystające ponad poziom wody. Na obszarach regularnie zalewanych wykształca się się fauna lądowa
odporna na tymczasowe wylewy.

Bezkręgowce wodne

Płytsze wody ( <30 cm) zasadniczo są lepszym siedliskiem dla bezkręgowców, niż głębokie, gdyż mają
wyższą temperaturę wody i lepszą dostępność tlenu. Zbiorniki okresowe są ważnym siedliskiem dla
gatunków o szybko rozwijających się larwach np. ochotkowatych. Kanały melioracyjne są najmniej
naturalnych obiektach głównym środowiskiem wodnym. Słonawe siedliska sprzyjają pojawianiu się
szeregu gatunków halofilnych np. niektórych pływakowych. Nieregularne zalewanie przez wody słone
lub słonawe ma jednak skutek niszczący

Zasady reneturyzacji rzek, cele, bariery i planowanie.

Renaturyzacja – jest to proces przywrócenia środowisku stanu naturalnego, możliwie bliskiego
stanowi pierwotnemu sprzed wprowadzenia w nim zmian przez człowieka, np. przywrócenie rzece
naturalnego, meandrującego koryta. Wymaga realizacji działań technicznych i dlatego dotyczy
przedsięwzięć inżynieryjnych (z reguły z zakresu melioracji i hydrotechniki). Może stanowić część
rekultywacji. Bywa utożsamiana z renaturalizacją.

Przedsięwzięcia i roboty renaturyzacyjne mają na celu zainicjowanie procesów naturalnych, które raz
przez ludzi zapoczątkowane realizowane są następnie przez samą naturę przy bardzo ograniczonych
inwencjach byłych inicjatorów.

Największe potrzeby realizacji przedsięwzięć renaturyzacyjnych występują w dolinach rzecznych ( lub
ich częściach), które w przeszłości zostały najintensywniej zabudowane.

Przedsięwzięcia renaturyzacyjne obejmują w części różnorodne działa hydrotechniczne, tak że
niekiedy mogą powstawać trudności w zakreśleniu granicy między renaturyzacją a budownictwem
wodnym.

Przedsięwzięcia renaturyzacyjne, z uwagi na swą złożoność oraz trudno przewidywalne efekty,
powinny być bardzo dobrze przygotowane.

Cele renaturyzacji:

- podstawowy: poprawa warunków abiotycznych i stanu środowiska przyrodniczego wód, czystość
wód, różnorodność biotyczna

- uzyskanie korzyści gospodarczych, komunalnych, rekreacyjnych, technicznych

•

poprawa ochrony przeciwopowodziowej przez odzyskanie retencji dolinowej, zwykle
przez zwiększenie szerokości ( rozstawu) międzywala lub wykorzystanie zawali jako
polderów

•

gospodarcze: przeprowadzenie lokalnych regulacji odcinków rzek, mające ułatwić
pobór wody

•

komunalne: poprawa zdolności samooczyszczenia, ochrona dróg, ulic, bulwarów oraz
brzegów i obiektów

•

obszary zurbanizowane- poprawa walorów krajobrazowych, dzięki przywróceniu
naturalności istniejących akwenów oraz przez tworzenie nowych

•

techniczne: ochrona dna i brzegów przed niedopuszczalnymi deformacjami oraz
przed uszkodzeniami i katastrofami obiektów na terenach przyległych ( domy,
obiekty gospodarcze i infrastruktura techniczna).

Bariery i ograniczenia renaturyzacji rzek

Charakter ograniczeń może być:

•

techniczny

•

prawno-administracyjny

•

ekonomiczny

•

przyrodniczy

Pełna renaturyzacja rzeki ( rozumianej jako powrót do stanu przedregulacyjnego) spowodowałoby, że
rzeka zbyt często i niebezpiecznie wylewałaby, co powodowałoby zabagnienia uniemożliwiające
rolnicze wykorzystanie terenu.

Brak miejsca dla odpowiednich przedsięwzięć. Konflikty ,,gospodarka- natura”- gdy roboty mają na
celu zróżnicowanie morfologiczne koryta np. nadanie krętego biegu prostoliniowemu kanałowi,
urozmaicenie koryta przez wprowadzenie zmiennych szerokości dna i nachyleń skarp, wprowadzenie
wysp, półwyspów, zatok, urwisk i odcinków plażowych. Wszystkie te roboty z reguły wymagają
zajęcia przyległych do rzeki gruntów i naruszenia brzegów, których ukształtowanie widzą odmiennie
ich właściciele i przyrodnicy. Najodpowiedniejszy dla właścicieli brzeg powinien być prowadzony
regularnymi geometrycznie, ciągłymi liniami bez wcinania się w grunty posiadacza i uszczuplania ich
przez roślinność brzegową.

Pożądane zamierzenia renaturyzacyjne mogą być ograniczone również względami technicznymi.
Przywrócenie form naturalnych takich elementów rzek, jak odcięte meandry, starorzecza, połączenia
z rzeką obniżeń terenowych i mokradła, możliwe będzie jedynie wtedy, gdy po wykonaniu regulacji
struktury te nie zostały całkowicie zlikwidowane a teren zagospodarowany.

Działania renaturyzacyjne zazwyczaj nie przynoszą bezpośrednich korzyści ekonomicznych, co
stanowi pewną barierę dla tych robót.

Planowanie

Proces planowania przedsięwzięcia renturyzacyjnego powinno rozpoczynać wstępne rozpoznawanie
wykonalności zamierzenia. Ułatwić to mogą odpowiedzi na następujące pytania:

•

Jakie są cele projektu?

•

Które odcinki rzeki należy zrenaturyzować?

•

Gdzie są źródła zanieczyszczeń i co można zrobić dla poprawy jakości wody?

•

Czy jest zachowana równowaga transportu rumowiska? ( czy rzeka jest stabilna?)

•

Jakie są perspektywy renaturyzacji środowiska na terenie zalewowym?

•

Czy są jakieś ograniczenia wynikające z pozwoleń wodnoprawnych i w wynikające z potrzeb
ichtiologicznych ( wędkarskich, rybackich) ?

•

Czy są plany perspektywistyczne dotyczące gospodarki wodnej?

•

Jakie są wymagania dotyczące ochrony przeciwpowodziowej?

Dla uzyskania odpowiedzi na niektóre z tych pytań konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych
rozpoznań, studiów terenowych i badań.
Rozpoznania powinny dostarczyć informacji dotyczących:

•

Naturalnych właściwości cieku i doliny

•

Zakresu zmian antropogenicznych, w tym zmian nieodwracalnych

•

Wykorzystania gospodarczego rzeki i doliny

•

Warunków ekologicznych

•

Konieczności ewentualnego uzupełnienia istniejących rozpoznań

•

celu renaturyzacji.

•

zaleceń specjalnych ( np. wyłączenia pewnych obszarów, obrona istniejących zasobów itp.)

W planowaniu przedsięwzięć renaturyzacyjnych wyróżnia się etapy:

•

Faza I – przedstawienie koncepcji wstępnej ( rozwiązanie idealne)

•

Faza II – opracowanie wstępnego projektu w ujęciu wariantowym

•

Faza III – opracowanie koncepcji ostatecznej ( rozwiązanie możliwe do zreazlizowania).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
siaga jedrczak[1], Ekologia stosowana L, ekologia, Eweliny 14.01
Opis techniczny Królik, Ekologia stosowana L, ekologia, Eweliny 14.01, opisy techniczne
Ściąga ekologia, Ekologia stosowana L
Ściąga ekologia, Ekologia stosowana L
opis, Ekologia stosowana L, ekologia, Eweliny 14.01, opisy techniczne
drzewa i krzewy na zal 97-03, Ekologia stosowana L
drzewa, Ekologia stosowana L
EKOLOGIA STOSOWANA
Ekologia stosowana program2014
Stosowane środki techniczne umożliwiające ograniczenie hałasu na stanowiskach pracy, Nauka, Ekologia
Ekologia Jako Nauka Stosowana Ściąga
Ekologia Jako Nauka Stosowana
Ekologia Jako Nauka Stosowana - Ściąga, Monokultura- to system rolniczy lub leśny polegający na wiel
EKOLOGIA I PODSTAWOWE TERMINY STOSOWANE
Czynnik środowiskowy, a czynnik ekologiczny
(33) Leki stosowane w niedokrwistościach megaloblastycznych oraz aplastycznych
Pedagogika ekologiczna z uwzględnieniem tez raportów ekologicznych
Określenie terminu ekologia Podział ekologii z uwzględnieniem

więcej podobnych podstron