J

ADWIGA

P

UZYNINA

Jak pracowac´
nad je˛zykiem wartos´ci?

1. Dla prowadzenia pracy badawczej w jakiejkolwiek dziedzinie konieczna jest umieje˛t-
nos´c´ postawienia sobie włas´ciwych pytan´, uzyskiwania jasnos´ci co do tego, co chcemy
badac´. Niejednokrotnie zestawienie katalogu pytan´ nie jest rzecza˛ łatwa˛, odbywa sie˛
etapami, w miare˛ wste˛pnego poznawania materiału i zdobywania wiedzy z zakresu, do
którego nalez˙a˛ podejmowane badania.

Jez˙eli stwierdzamy, z˙e chcemy badac´ je˛zyk wartos´ci, to juz˙ z naszej podstawowej

wiedzy na temat je˛zyka wynika potrzeba rozgraniczania:

a) badan´ nad sposobem i zakresem wyraz˙ania wartos´ci przez jednostki je˛zyka jako

systemu,

b) badan´ nad sposobem wyraz˙ania wartos´ci w interesuja˛cym nas teks´cie, ewentualnie

typie tekstu.

Przy s´cisłym, je˛zykoznawczym rozumieniu wyrazu j e˛ z y k tytuł tego referatu zawe˛z˙a

problem do punktu pierwszego, tj. do badania sposobu i zakresu wyraz˙ania wartos´ci przez
jednostki systemu je˛zykowego. Przy luz´niejszym rozumieniu słowa j e˛ z y k – moz˙na tu
równiez˙ zmies´cic´ problematyke˛ sposobu wyraz˙ania wartos´ci w teks´cie. Oba te typy badan´
sa˛ zreszta˛ wzajemnie od siebie zalez˙ne: badaja˛c empirycznie, a wie˛c na materiale teksto-
wym, zawartos´c´ semantyczna˛ i pragmatyczna˛ wyrazów, morfemów, konstrukcji składnio-
wych czy tez˙ typów intonacji – trzeba miec´ orientacje˛ co do całego inwentarza moz˙liwych
s´rodków wyraz˙ania wartos´ciowan´ i sposobów docierania do tych wartos´ciowan´ w te-
kstach; z drugiej strony, pracuja˛c nad sposobami wyraz˙ania wartos´ciowan´ w teks´cie –
trzeba miec´ okres´lona˛ wiedze˛ na temat roli, jaka˛ w wartos´ciowaniu moga˛ odgrywac´
poszczególne elementy systemu je˛zykowego.

2. Zacznijmy od preliminariów dotycza˛cych badan´ tekstowych. Wste˛pnym istotnym

załoz˙eniem badawczym jest zdanie sobie sprawy z tego, z˙e szukaja˛c tres´ci i formy wyra-
z˙ania wartos´ci w teks´cie znajdujemy sie˛ na obszarze hermeneutyki, a tym samym uznanie,
z˙e, jak mówi Gadamer, w mówieniu (pisaniu) jest to, co nie powiedziane – a przeciez˙
obecne – i to, co zakryte przez mówienie

1

. To, co nie powiedziane, to jak stwierdza

Gadamer, obszar okazjonalnos´ci – a okazjonalnos´c´ jego zdaniem stanowi istote˛ mówienia
w ogóle. To, co zakryte – to zdaniem Gadamera tres´ci zakłamane, kłamstwa w teks´cie. Ja

sa˛dze˛, z˙e do elementów w pewnym sensie zakrywaja˛cych nalez˙a˛ tez˙ róz˙nego typu gry
je˛zykowe jak metafora, ironia i inne. Róz˙nica mie˛dzy nimi i kłamstwem jest w sferze
intencji: kłamia˛c nadawca nie chce, by odbiorca dotarł do prawdy; posługuja˛c sie˛ grami
je˛zykowymi, chce, by dotarł, ale wkładaja˛c w to trud rozszyfrowania zasad gry.

Badanie wartos´ciowania w teks´cie jest przedsie˛wzie˛ciem złoz˙onym i trudnym, wyma-

ga wchodzenia w cała˛ sfere˛ okazjonalnos´ci, w wiedze˛ o nadawcy, odbiorcy tekstu, miej-
scu, czasie, sytuacji, wymaga tez˙ orientacji w tym, co tu okres´lam jako gry je˛zykowe.
Konieczne jest tez˙ w badaniu tekstu stawianie sobie zawsze pytania, o czyim wartos´cio-
waniu mowa: o wartos´ciowaniu autora czy tez˙ jakiegos´ bohatera utworu, partnera dyskusji
itd. Oczywis´cie celem zasadniczym jest dotarcie do wartos´ciowania autorskiego i stwier-
dzenie, jak sie˛ ono ma do pogla˛dów w danym s´rodowisku stereotypowych. W zasadzie
ogólny kierunek wartos´ciowan´ autorskich ustalamy zazwyczaj na podstawie wiedzy
o autorze, typie utworu, epoce, zanim zaczynamy dokonywac´ szczegółowej lingwistycznej
analizy tekstu; ta analiza szczegółowa moz˙e jednak niejednokrotnie zmodyfikowac´ nasza˛
wste˛pna˛ hipoteze˛.

Pozostawiaja˛c na inna˛ okazje˛ omówienie całego repertuaru s´rodków tekstowych i sy-

stemowych, jakie trzeba uwzgle˛dnic´ przy analizie tekstu wartos´ciuja˛cego, chciałabym
skupic´ sie˛ w tej chwili na elementach leksykalnych, interesuja˛cych nas tu w sposób
szczególny w zwia˛zku z podje˛tymi przez s´rodowisko lubelskie pracami nad słownikiem
aksjologicznym. Zaczynaja˛c badac´ słownictwo wartos´ciuja˛ce, stajemy od razu przed
wieloma niewiadomymi: po pierwsze – jak rozumiec´ wartos´c´ i wartos´ciowanie? Po drugie
– czy wartos´c´ da sie˛ pogrupowac´ w jakies´ klasy – tak, by móc wyraz´niej stwierdzic´, z˙e
dany wyraz lub tez˙ dane jego uz˙ycie wartos´ciuje ze wzgle˛du na bliz˙ej okres´lony typ
wartos´ci. Po trzecie – czy wyrazy moz˙na podzielic´ na klasy ze wzgle˛du na sposób
wyraz˙ania przez nie wartos´ci, a takz˙e typy wyraz˙anych wartos´ci? Spróbujemy choc´
szkicowo odpowiedziec´ sobie na te pytania lub moz˙e skromniej: wytyczyc´ drogi, na
których be˛dziemy szukac´ odpowiedzi na nie.

2.1 Słowo wartos´c´ ma znaczenie ilos´ciowe (por. np.: WARTOS

´ C´ DOMU PAWŁA

PRZEWYZ

˙ SZA WARTOS´C´ WSZYSTKICH ZASOBÓW FINANSOWYCH JANA)

oraz znaczenie jakos´ciowe

2

. W tym referacie, posługuja˛c sie˛ terminem WARTOS

´ CI,

be˛dziemy miec´ na mys´li wyła˛cznie znaczenie jakos´ciowe.

Proponuje˛ naste˛puja˛ce rozumienie zdan´ typu X JEST WARTOS

´ CIA˛:

3

X JEST TYM,

CO (LUDZIE W OGÓLE, GRUPA LUDZKA I) NADAWCA (ODCZUWA (JA˛) JAKO
DOBRE I) UZNAJE (JA˛) ZA DOBRE.

Przymiotnik DOBRY jest tu uz˙yty w swoim znaczeniu ogólnym, takim, jakie ma we

frazach typu X JEST CZYMS

´ DOBRYM (np. PIE˛KNO JEST CZYMS´ DOBRYM,

SAMOCHÓD JEST CZYMS

´ DOBRYM, PRZYJAZD JANA JEST CZYMS´ DOBRYM)

lub we frazach typu TO DOBRZE, Z

˙ E... (np. TO DOBRZE, Z˙E PIOTR ZAROBIŁ, JAN

PRZYJECHAŁ, PAWEŁ MÓWI PRAWDE˛ itd.).

W proponowanej eksplikacji istotne jest zróz˙nicowanie subiektów wartos´ciowania,

stanowia˛ce o znamiennym niedookres´leniu sa˛dów czy tez˙ odczuc´ wartos´ciuja˛cych. Fraza
X JEST WARTOS

´ CIA˛ przekazuje zawsze mniemanie czy tez˙ odczucie nadawcy, nato-

miast nie jest jasne, czy jest to jego subiektywny sa˛d lub jakiejs´ grupy ludzkiej, z która˛
nadawca sie˛ zgadza. Ta niejasnos´c´ moz˙e byc´ usuwana za pomoca˛ dodatkowych wyraz˙en´
typu: WEDŁUG MNIE, MOIM ZDANIEM X JEST WARTOS´CIA˛, lub tez˙: W UJE˛CIU
MARKSISTOWSKIM czy W POWSZECHNYM MNIEMANIU X JEST WARTOS´CIA˛.

130

Wypowiadaja˛c zdanie X JEST WARTOS

´ CIA˛ wyraz˙amy zawsze sa˛d wartos´ciuja˛cy,

któremu fakultatywnie moz˙e towarzyszyc´ uczucie. Sta˛d w podanej eksplikacji sformuło-
wanie ODCZUWA (JA˛) JAKO DOBRE znalazło sie˛ w nawiasie okra˛głym. Inaczej jest,
kiedy wypowiadamy zdanie: X JEST WARTOS

´ CIA˛ DLA Y-A, maja˛c na mys´li kogokol-

wiek poza soba˛. Wówczas moz˙emy miec´ na mys´li ba˛dz´ wartos´c´ uznawana˛, ba˛dz´ uznawana˛
i odczuwana˛, ba˛dz´ tylko odczuwana˛ przez y-a. Zapiszemy to tak:

X JEST WARTOS

´ CIA˛ DLA Y-A – X JEST TYM, CO Y UZNAJE I/LUB ODCZUWA

JAKO DOBRE.

W eksplikacji tej nie sygnalizuje˛ – istnieja˛cej oczywis´cie – ewentualnej zbiez˙nos´ci

sa˛dów i odczuc´ y-a z sa˛dami i odczuciami innych ludzi. Zdanie takie moz˙e byc´ reakcja˛ na
róz˙nie wyraz˙ane wartos´ciowania y-a jego stwierdzenia (MÓJ DOM JEST ŁADNY),
stwierdzenia z domieszka˛ emotywnos´ci (MÓJ DOM JEST CUDOWNY), wykrzyknienia
(z odpowiednia˛ intonacja˛) stanowia˛ce sam wyraz uczuc´ (ACH! MÓJ DOM...).

Znane w aksjologii spory na temat uczuciowej ba˛dz´ kognitywnej natury wartos´ci

4

biora˛

sie˛ byc´ moz˙e włas´nie mie˛dzy innymi sta˛d, z˙e słowo WARTOS

´ C´ w przytoczonych dwóch

sposobach uz˙ycia ma inne znaczenie, te zas´ uz˙ycia nie sa˛ wystarczaja˛co odróz˙niane przez
badaczy. Z kolei w braku róz˙nicowania wypowiedzi wyraz˙aja˛cych stereotypy i takich,
które sa˛ wyła˛cznie wyrazem własnych mys´li i postaw, moz˙na widziec´ powód sporów
o jednostkowy ba˛dz´ zbiorowy podmiot wartos´ciowania

5

. Ostatnia z kontrowersji, dotycza˛-

ca obiektywnego ba˛dz´ w jakims´ sensie subiektywnego charakteru wartos´ci

6

, nie moz˙e byc´

rozstrzygnie˛ta w ramach analizy je˛zykowej: to nadawca zdania X JEST WARTOS

´ CIA˛

uznaje x za dobre z przekonaniem, z˙e chodzi tu o dobro absolutne, ba˛dz´ tez˙ tylko o dobro
w jego mniemaniu.

Analogiczne do poprzednio podanych byłyby eksplikacje zdan´ X JEST ANTY-

WARTOS

´ CIA˛ i X JEST ANTYWARTOS´CIA˛ DLA Y-A. Antywartos´c´ cze˛sto bywa

nazywana WARTOS

´ CIA˛ NEGATYWNA˛, wtedy WARTOS´C´ trzeba rozumiec´ jako ba˛dz´

pozytywna˛, ba˛dz´ negatywna˛. W tym teks´cie słowo WARTOS

´ C´ bywa uz˙ywane w obu tych

ogólnie przyje˛tych rozumieniach.

2.2 Czasownik WARTOS

´ CIOWAC´ X, Y... N, wyste˛puja˛cy najcze˛s´ciej w postaci imie-

słowów: WARTOS

´ CIUJA˛CY i WARTOS´CIOWANY oraz rzeczownika WARTOS´CIO-

WANIE, be˛dzie tu rozumiany jako PRZYPISYWAC

´ (ELEMENTOM X, Y... N) WAR-

TOS

´ CI POZYTYWNE LUB NEGATYWNE I/LUB USTALAC´ PREFERENCJE

MIE˛DZY NIMI; przy tym okres´lenie PRZYPISYWAC

´ nie rozstrzyga o tym, czy jest to

przypisywanie na zasadzie sa˛du, czy tez˙ na zasadzie uczucia, czy przypisywanie wyraz˙ane,
czy tez˙ tylko mys´lane. Tak wie˛c np. zdanie: TE PRZEDMIOTY SA˛ PRZEZ KOWAL-
SKIEGO WARTOS

´ CIOWANE POZYTYWNIE moz˙e oznaczac´, z˙e Kowalski mówi lub

tylko mys´li o nich pozytywnie, mówi jako o wartos´ci intelektualnej uznanej i/lub uczucio-
wo przez˙ytej.

Zarówno o wartos´ciach, jak i wartos´ciowaniu mówie˛ tu w sensie absolutnym, nie zas´

porównawczym (preferencyjnym). Wartos´ciowania absolutnego nie wywodze˛ tez˙ z prefe-
rencyjnego (co cze˛ste w aksjologii), poniewaz˙ dla okres´lenia DOBRY, ZŁY comparativus
nie jest prymarny tak jak dla przymiotników parametrycznych. DOBRY to nie

,

lepszy niz˙

norma

,

(jak DUZ

˙ Y:

,

wie˛kszy niz˙ norma

,

).

Chca˛c wyodre˛bnic´ wartos´ciowanie intelektualne mówimy o s a˛ d a c h wartos´ciuja˛-

cych i o o c e n i a n i u. Y OCENIA X POZYTYWNIE znaczy:

,

y uznaje x za cos´

131

dobrego

,

, a Y UZNAJE X ZA COS

´ DOBREGO znaczy:

,

y przez˙ywa jako prawdzi-

wy (i wyraz˙a) sa˛d: x jest dobre

,

.

W ten sposób uwaz˙am za wste˛pnie okres´lone waz˙ne dla nas słowa WARTOS

´ C´

i WARTOS

´ CIOWAC´. Istotne wydaje sie˛ jeszcze tylko wyeksplikowanie kluczowego dla

WARTOS

´ CI przymiotnika DOBRY. Jest to przymiotnik, na temat którego napisano setki,

a moz˙e i tysia˛ce prac naukowych

7

.

Przyjmuje˛, z˙e zdanie X JEST DOBRE znaczy: X JEST TAKIE, JAKIE (LUDZIE

W OGÓLE, PEWNA ICH GRUPA I) NADAWCA CHCE (CHCA˛), Z

˙ EBY X BYŁO.

Analogicznie: X JEST ZŁE – X JEST TAKIE, JAKIE (LUDZIE W OGÓLE, PEWNA

ICH GRUPA I) NADAWCA CHCE NIE CHCE (CHCA˛), Z

˙ EBY X BYŁO.

Tu znów „stereotypowos´c´” jest fakultatywna. W nawiasie () moz˙na tez˙ umies´cic´ Boga.

Dla ludzi wierza˛cych dobre jest to, czego Bóg chce – przynajmniej w sprawach waz˙nych.

Poza eksplikacja˛ pozostaje uzasadnienie chcenia. Moz˙e je stanowic´ uczucie, mys´l,

dos´wiadczenie wewne˛trzne, intuicja

8

. Zazwyczaj motywy ludzkiego chcenia sa˛ bardzo

złoz˙one.

3. Kolejnym istotnym problemem przy badaniu je˛zyka wartos´ci jest ich kategoryzacja,

stworzenie ramy dla badan´ szczegółowych. Tu równiez˙ moz˙na wskazac´ na bogata˛ literature˛
przedmiotu, do niedawna tylko w zakresie aksjologii, dzis´ juz˙ takz˙e je˛zykoznawstwa

9

.

Przedstawiam tu swoja˛ propozycje˛ podziału, staraja˛c sie˛ go uja˛c´ tak, by uwzgle˛dniał róz˙ne
stopnie ogólnos´ci wartos´ciowan´ i róz˙ne typy wartos´ci, w cze˛s´ci zalez˙ne od s´wiatopogla˛du
nadawców tekstów wartos´ciuja˛cych (por. schemat na s.196).

Nadrze˛dna dla wszystkich kategorii wartos´ci jest klasa zjawisk i przedmiotów okres´la-

nych jako waz˙ne, istotne lub przynajmniej nieoboje˛tne

10

. Przeciwstawia sie˛ ona klasie

zjawisk, które okres´lamy jako oboje˛tne, niewaz˙ne, nieistotne (lub których w ogóle nie
poddajemy wartos´ciowaniu). Ws´ród zjawisk okres´lanych jako nieoboje˛tne wyodre˛bniamy
w naszych ocenach zjawiska pozytywne i negatywne, przy czym w wielu wyrazach war-
tos´ciuja˛cych na ogólnym nacechowaniu dodatnim lub ujemnym kon´czy sie˛ specyfikacja
wartos´ci (por. przytoczone wyz˙ej okres´lenia POZYTYWNY, NEGATYWNY, DODAT-
NI, UJEMNY).

Zarówno wartos´ci pozytywne, jak i negatywne dziela˛ sie˛ dalej na absolutne (podstawo-

we) oraz pomocnicze. Wartos´ci pomocnicze, zwane tez˙ pragmatycznymi, instrumentalny-
mi, konsekutywnymi i zewne˛trznymi, to wartos´ci poz˙ytku, uz˙ytecznos´ci. Poz˙ytek jest
zawsze ze wzgle˛du na inne wartos´ci, na któres´ z wartos´ci traktowanych przez ludzi jako
absolutne. I tak np. jez˙eli ktos´ pisze czy mówi o sensownym lub tez˙ poz˙ytecznym spe˛dze-
niu dnia, to moz˙na sie˛ zastanawic´, jakich wartos´ci podstawowych dotyczy ów poz˙ytek czy
sens: witalnych, odczuciowych, poznawczych, moralnych czy wreszcie sakralnych. Cze˛sto
szafuje sie˛ słowami takimi, jak POZ

˙ YTECZNOS´C´ czy SENS, maja˛cymi wysoki stopien´

nacechowania pozytywnego, przy czym odbiorcy nie zawsze zdaja˛ sobie sprawe˛ z tego,
z˙e poz˙ytek i sens, o którym mowa w danym teks´cie, nie dotyczy tych wartos´ci, które oni
uznaja˛ za istotne.

Wartos´c´ poz˙ytku, sensu sa˛ obligatoryjnie pomocnicze. Inne wartos´ci, zwane tu abso-

lutnymi, sa˛ fakultatywnie pomocnicze, tj. moga˛ byc´ i bywaja˛ traktowane jako pomocnicze
wobec drugich (np. pie˛kno czy dobro moz˙e byc´ dla nas wartos´cia˛ ze wzgle˛du na swój sens
sakralny, wartos´c´ z˙ycia – ze wzgle˛du na wartos´ci odczuc´ itd.).

Ws´ród wartos´ci podstawowych wyodre˛bniam transcendentne (religijne) i nietranscen-

dentne; ws´ród tych ostatnich – tradycyjnie: wartos´ci estetyczne, moralne, poznawcze

132

i witalne, nietradycyjnie – wartos´ci odczuc´ psychicznych i/lub fizjologicznych. W tej
klasie mieszcza˛ sie˛ zarówno bardziej tradycyjne wartos´ci hedonistyczne (przyjemnos´c´,
wygoda), jak tez˙ ogólne doznania szcze˛s´cia, rados´ci (niekoniecznie hedonistyczne), bli-
skos´c´ (wobec osób, narodu, ojczyzny itd.). Ze wzgle˛du na te˛ trudno podzielna˛ kategorie˛,
obejmuja˛ca˛ zarówno zjawiska duchowe, jak i nieduchowe, rezygnuje˛ z przyjmowanego
przez wielu aksjologów podziału na wartos´ci duchowe (estetyczne, moralne, poznawcze)
i nieduchowe (hedonistyczne i witalne)

11

. Wszystkie wartos´ci odczuciowe gromadze˛ ra-

zem, maja˛c przede wszystkim na mys´li tych, dla których wartos´cia˛ nadrze˛dna˛, absolutna˛
sa˛ takie lub inne przez˙ycia ludzkie, którzy nie uznaja˛ wartos´ci obiektywnych ani tez˙
transcendencji (ew. poza własnym dos´wiadczeniem wewne˛trznym). Najmniej dla wielu
analiz moz˙e byc´ istotny dalszy podział tej klasy wartos´ci, choc´by wydzielenie z niej
wartos´ci hedonistycznych i kategorii bliskos´ci.

Problemem jest stosunek wartos´ci odczuciowych do wartos´ci estetycznych. Przyjmuje˛

tu załoz˙enie obiektywnego, w zasadzie niezalez˙nego od odczuc´, charakteru pie˛kna i w tym
sensie wyodre˛bniam wartos´ci estetyczne obok moralnych, poznawczych i witalnych.
Jednoczes´nie przyjmuje˛, z˙e wartos´ci estetyczne sa˛ cze˛sto z´ródłem wartos´ci odczuciowych
(zarówno w ich sensie fizjologicznym, jak i duchowym).

Z wymienionych przeze mnie kategorii wartos´ci uniwersalne sa˛ dla człowieka klasy

zjawisk i przedmiotów nieoboje˛tnych, ogólnie pozytywnych lub negatywnych oraz klasa
wartos´ci pomocniczych. Spos´ród pozostałych ludzie niejednokrotnie dokonuja˛ wyborów,
niektóre z nich odrzucaja˛. Oczywis´cie w trakcie z˙ycia ludzkiego, w zalez˙nos´ci od do-
s´wiadczen´ i wiedzy, układ i hierarchia ludzkich wartos´ci zazwyczaj ulegaja˛ zmianom.
W naszych wartos´ciowaniach cze˛sto spotykamy sie˛ przy tym z synkretyzmem wartos´ci,
o czym dalej.

3.1. Przejdz´my z kolei do charakteryzowania słów wyraz˙aja˛cych wartos´ci. Oto sa˛ ws´ród

nich takie, które bywaja˛ nazywane ogólnie oceniaja˛cymi i takie, które aksjologowie
nazywaja˛ opisowo-oceniaja˛cymi. Do ogólnie oceniaja˛cych nalez˙a˛:

dobry zły
pozytywny negatywny
dodatni ujemny
wartos´ciowy bezwartos´ciowy
włas´ciwy niewłas´ciwy
DOBRA moz˙e byc´ jakas´ cecha, przedmiot lub czynnos´c´ ze wzgle˛du na wszelkie typy

wartos´ci. POZYTYWNY czy DODATNI maja˛ ła˛czliwos´c´ we˛z˙sza˛ – POZYTYWNY nie
dotyczy wartos´ci estetycznych, nie stosuje sie˛ do przedmiotów – nie powiemy:

*

TO

POZYTYWNY POMIDOR, SCYZORYK CZY SAMOCHÓD; jeszcze wie˛ksza jest ła˛cz-
liwos´c´ przymiotnika DODATNI. Jednakz˙e z˙aden z przymiotników tej serii nie ogranicza
sie˛ do wartos´ci okres´lanego typu.

Wartos´ci pozytywne i negatywne poszczególnych typów nie maja˛ na ogół hiperonimi-

cznych wykładników je˛zykowych w je˛zyku polskim. ŁAD czy PIE˛KNO nie wyczerpuje
pozytywnej kategorii estetycznej, podobnie BRZYDOTA – negatywnej. MORALNY nie
moz˙e byc´ człowiek czy utwór (natomiast przymiotnik NIEMORALNY rzeczywis´cie
stanowi hiperonim nazw antywartos´ci tej grupy). Takz˙e okres´lenia: POZ

˙ YTECZNY dla

wartos´ci pomocniczych czy tez˙ Z

˙ YCIE dla witalnych nie stanowia˛ hiperonimów dla

wszystkich szczegółowych okres´len´ wchodza˛cych w zakres tych klas wartos´ci (np. PO-
Z

˙ YTECZNY dla SENSOWNEGO czy RACJONALNEGO, Z˙YCIE dla BEZPIECZEN´-

133

STWA czy tez˙ ZDROWIA). Trzeba tez˙ zdawac´ sobie sprawe˛ z tego, z˙e nie wszystkie
poje˛ciowe okres´lenia wartos´ci poszczególnych typów sa˛ nacechowane w sposób stały,
definicyjny, wartos´ciowos´cia˛ pozytywna˛ ba˛dz´ negatywna˛. Np. Z

˙ YCIE i S´MIERC´, BLI-

SKOS

´ C´ i DYSTANS, KŁAMSTWO i PRAWDA nie maja˛ wpisanych obligatoryjnie ocen

nadawcy w swoich definicjach, choc´ nalez˙a˛ niewa˛tpliwie do słownictwa obsługuja˛cego
poszczególne klasy omawianych tu wartos´ci. Np. PRAWDA w sensie

,

prawdomównos´ci

,

nie da sie˛ zakwalifikowac´ do jednej tylko grupy: jest jednoczes´nie wartos´cia˛ poznawcza˛
i moralna˛. CZŁOWIEK dla niektórych jest wartos´cia˛ sakralna˛, dla innych ma wartos´c´
bliskos´ci, dla jeszcze innych poznawcza˛ lub wreszcie – z˙adna˛.

Juz˙ słowa typu (NIE)MORALNY czy tez˙ PIE˛KNY sa˛ w moim poje˛ciu słowami

opisowo oceniaja˛cymi z racji swego ograniczenia zakresowego; sa˛ tez˙ nimi wszelkie
szczegółowe okres´lenia wartos´ci nalez˙a˛cych do poszczególnych typów. Relacje mie˛dzy
składnikiem opisowym i wartos´ciuja˛cym w wyrazach omawianej klasy bywaja˛ róz˙ne: np.
UDANY to

,

dobry – o czyms´, co stanowi czynnos´c´ ludzka˛ lub jej wytwór czy wynik

,

(UDANE PRZEDSTAWIENIE, WYCIECZKA, MIESZKANIE itd.) – element opisowy
ogranicza tylko zakres tego przymiotnika. OSZCZERCA to

,

ten, kto mówi rzeczy złe

a nieprawdziwe o kims´ tak, by mu zaszkodzic´. Nadawca uznaje jego zachowanie za złe

,

.

Tu opisowos´c´ i wartos´ciowanie wielorako sie˛ przeplataja˛.

3.2. Bardzo istotny wydaje sie˛, nieostry zreszta˛, podział na słownictwo definicyjnie

i konotacyjnie wartos´ciuja˛ce. W jednym z artykułów zastanawiałam sie˛, czy nawet dla
przymiotnika UCZCIWY wartos´ciowanie dodatnie stanowi element obligatoryjny, a wie˛c
semantyczny

12

. A moz˙e jest tak, z˙e we wszystkich okres´leniach opisowo-oceniaja˛cych

poza wyraz´nie nacechowanymi intensywnos´cia˛ czy tez˙ emocjonalnos´cia˛ mamy do czynie-
nia tylko z mniej lub bardziej ustabilizowanymi kulturowo konotacjami wartos´ciuja˛cymi?
Moz˙e do s e m a n t y k i czasownika KRAS

´ C´, rzeczownika ZŁODZIEJ czy tez˙ przymiot-

nika ZŁODZIEJSKI nie nalez˙y składnik pragmatyczny:

,

nadawca sa˛dzi, z˙e to z´le

,

, tak jak

nalez˙y do okres´len´ typu ŁOTR, OPLUSKWIAC

´ , DZIWKA? Jednakz˙e sa˛ i okres´lenia typu

OSZCZERSTWO, OBMOWA, KRZYWDA, nie nacechowane emocjonalnie, a przeciez˙
obligatoryjnie pejoratywne.

Konotacje wartos´ciuja˛ce stanowia˛ obszar bez granic takz˙e, a moz˙e przede wszystkim,

tam, gdzie sa˛ słabo ustabilizowane, nie dla wszystkich wyczuwalne. Dobry odbiór poezji
zalez˙y np. mie˛dzy innymi od zdolnos´ci wychwytywania konotacji autorskich, cze˛sto
indywidualnych. Oto wiersz Matka ks. Jana Twardowskiego:

1

Nieludzki urok gwiazd nad sputnikami
nieludzki pomysł s´mierci
nieludzkie cierpienie
nieludzki czas co czeka z krótkim noz˙em renty
nieludzkie pie˛kno mistrzów
a tu zwykła matka
jej nos okulary i pacierz na stole
moczope˛dna pietruszka
z selerem sałatka
i bardzo ludzka miłos´c´
z romantycznym pocza˛tkiem
z krzyz˙ykiem na kon´cu
bez s´rodka

134

Przymiotnik NIELUDZKI, który okres´la w tym wierszu UROK GWIAZD I PIE˛KNO,

a zarazem CIERPIENIE, CZAS i POMYSŁ S

´ MIERCI, ma tu nie notowane przez słowniki

znaczenie

,

trudny do poje˛cia, przekraczaja˛cy nas, ludzi

,

, kluczowe dla struktury tego

wiersza, a wykrywalne przy zestawieniu róz˙nych kontekstów tego słowa w pierwszej
strofie. Znaczenie to wchodzi na miejsce zwykłego:

,

nie taki jaki powinien cechowac´

człowieka i stosunki mie˛dzy ludz´mi; okrutny, bezlitosny (...)

,

(SJPD) znosza˛c tez˙ jego

obligatoryjna˛ pejoratywnos´c´; tu NIELUDZKI w wersach 2–4 ma konotacje˛ wartos´ciowa-
nia negatywnego, natomiast w wersach 1 i 5 – pozytywnego. NOS, OKULARY, MOCZO-
PE˛DNA PIETRUSZKA i SAŁATKA Z SELEREM zwia˛zane ze wspomnieniem matki –
maja˛ wszystkie indywidualne autorskie konotacje pozytywne bliskos´ci, a zarazem zwy-
czajnos´ci – i tak słuz˙a˛ budowaniu obrazu zwykłej, bardzo LUDZKIEJ matki.

4. Na zakon´czenie problem bardzo istotny: co moz˙e byc´ wartos´cia˛ i w jakim sensie?

Aksjolog mówi: wartos´cia˛ jest pie˛kno, dobro, z˙ycie. Je˛zykoznawca sparafrazuje te wyra-
z˙enia: wartos´cia˛ jest, jez˙eli x jest pie˛kne i dobre, jez˙eli x z˙yje. Aksjolog powie tez˙:
wartos´cia˛ jest pie˛kno obrazów van Gogha, dobroc´ Matki Teresy z Kalkuty, z˙ycie Pawła.
Je˛zykoznawca to sparafrazuje: wartos´cia˛ jest to, z˙e obrazy van Gogha sa˛ pie˛kne, z˙e Matka
Teresa jest dobra, z˙e Paweł z˙yje. Wartos´ci moga˛ wie˛c byc´ ogólne i skonkretyzowane, ale
zawsze dotycza˛ najogólniej poje˛tych cech, stanów i zachowan´ jakichs´ przedmiotów (w
tym oczywis´cie ludzi). To odniesienie wartos´ci moz˙na uznac´ za prymarne.

Mówia˛c je˛zykiem semantyki predykatowo-argumentowej, wartos´ciowanie w jego sen-

sie prymarnym jest zawsze predykacja˛ wyz˙szego stopnia, predykacja˛ z argumentem zda-
rzeniowym.

Istnieje natomiast ogromna skala derywacji tego, co ludzie uznaja˛ czy tez˙ odczuwaja˛

jako wartos´ci. Wartos´cia˛ jest dla nas przede wszystkim sam s u b i e k t cech czy zacho-
wan´ wartos´ciowanych; na tej zasadzie mówimy, z˙e wartos´cia˛ jest Bóg, człowiek, dom,
przyjaciel, samochód itd. Jez˙eli wartos´cia˛ jest jakis´ przedmiot lub osoba, konotacji warto-
s´ciuja˛cych nabieraja˛ tez˙ jego c z e˛ s´ c i – próg domu, oczy człowieka, s´wiatło samocho-
du–ba˛dz´ na zasadzie posiadania własnych cech pozytywnych, ba˛dz´ sygnalizowania przed-
miotu wartos´ciowego, ba˛dz´ tez˙ po prostu bycia jego cze˛s´cia˛ czy tez˙ czyms´ co ma (miało)
jakis´ z nim zwia˛zek (tu nalez˙a˛ pamia˛tki). Przykłady takich wartos´ci mielis´my w cytowa-
nym wierszu Matka. Wartos´c´ lub antywartos´c´ stanowia˛ tez˙ s p r a w c y stanów warto-
s´ciowanych pozytywnie: lekarz, nauczyciel, kapłan.

Wartos´ciami moga˛ sie˛ wreszcie stawac´ dla człowieka m i e j s c e i c z a s zwia˛zane

z pozytywnymi przez˙yciami: dom, kraj rodzinny, dziecin´stwo, młodos´c´, wakacje itd. Tak
odbywa sie˛ promieniowanie wartos´ci na otaczaja˛cy s´wiat.

5. W całos´ci je˛zykowego obrazu s´wiata bardzo waz˙ny wydaje sie˛ je˛zykowy obraz

s´wiata ludzkich wartos´ci. Zarówno opisuja˛c elementy systemu je˛zyka jako wartos´ciuja˛ce-
go, jak tez˙ przygla˛daja˛c sie˛ tekstom – czy to reprezentuja˛cym jaka˛s´ epoke˛, styl, czy tez˙
okres´lonego autora – da˛z˙ymy chyba przede wszystkim do odkrycia obrazu s´wiata wartos´ci
danego społeczen´stwa, grupy społecznej czy tez˙ jednostki, a takz˙e ukazania mechanizmów
je˛zykowych, za pomoca˛ których obraz ten wyraz˙a sie˛ w ludzkich wypowiedziach.

muzealne
oklaskiwanie
pie˛kne pie˛kno jak oblizane sumienie
a tu chodzi boczkiem
byle jaki brzydal cierpienie

13

135

– pisze ks. Jan Twardowski w wierszyku Brzydal, w którym poza JAK, TU i A nie ma

ani jednej jednostki je˛zyka nacechowanej wartos´ciuja˛co. Pie˛tnas´cie słów – a jakiz˙ horyzont
wartos´ci, jakie róz˙norodne i subtelne mechanizmy ich przekazu. Ich analize˛ trzeba jednak
pozostawic´ na inna˛ okazje˛. Tu wiersz ten niech be˛dzie tylko zamykaja˛cym mój artykuł
przykładem tekstu wre˛cz prowokuja˛cego do badan´ je˛zykoznawczo-aksjologicznych po-
wia˛zanych z problematyka˛ je˛zykowego obrazu s´wiata.

TYPOLOGIA WARTOS

´ CI

Przypisy

1

Por. H. G. G a d a m e r, Semantyka i hermeneutyka (w:) Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane, Warszawa

1979, s.112.

2

Na temat rozróz˙nienia wartos´ci ilos´ciowych i jakos´ciowych por. J. P u z y n i n a, O znaczeniu czasownika

oceniac´ we współczesnym je˛zyku polskim, Studia gramatyczne IV, 1981, s.114–116.

3

Mówie˛ tu o zdaniach „typu x jest wartos´cia˛”, maja˛c na mys´li takz˙e i inne wypowiedzi wartos´ciuja˛ce, np.

TO JEST DOBRE, TEN OBRAZ JEST PIE˛KNY itd.

4

Głównymi przedstawicielami tzw. emotywizmu sa˛ w aksjologii A. J. Ayer, C. L. Stevenson, opowiadali sie˛

za nimi takz˙e R. Carnap i Reichenbach. Por. Metaetyka, red. I. Lazari–Pawłowska, Warszawa 1975. Por. tez˙
W. D. H u d s o n, A century of moral philosophy. New York 1980.

W obre˛bie kognitywizmu wyodre˛bnia sie˛ teorie˛ naturalistyczna˛, która traktuje wartos´ci podobnie jak inne

cechy empiryczne (por. m. in. utylitarianis´ci Bentham i Mill, póz´niej C. I. Lewis) oraz intuicjonizm, którego
głównym przedstawicielem jest G. E. Moore.

5

Jest to problem znany w aksjologii pod nazwa˛ subiektywizmu ba˛dz´ obiektywizmu ocen. Por. M. Ossowska.

Cechy, stany, czynnos´ci (wtórnie przedmioty)

oboje˛tne y-owi nie stanowia˛ce wartos´ci nieoboje˛tne, stanowia˛ce wartos´ci

pozytywne negatywne (dalszy
podział analogiczny
do podziału wartos´ci
pozytywnych)

podstawowe pomocnicze
(instrumentalne)

transcendentne nietranscendentne
(sacrum)

estetyczne moralne poznawcze witalne odczuc´ psychicznych i/lub
fizjologicznych

136

6

Por. na ten temat J. H o ł ó w k a, Relatywizm etyczny, Warszawa 1981.

7

Wymien´my przykładowo pare˛ waz˙nych opracowan´: C. L. S t e v e n s o n, Ethies and language, Wyd.5 New

Haven 1950 s.81–110; R. M. H a r e , The language of morals, Wyd.2 Oxford 1961, s.79–150; G. H. on
W r i g h t, The varieties of goodness, London 1963; J. J. K a t z, Semantic theory and the meaning of good (w:)
Jurnal of Philosophy 61, 1964.

8

Predykat „chciec´” traktuje˛ tu jako relacjonuja˛cy stan napie˛cia uczuciowo-woluntatywnego nadawcy. Czym

inny jest „chciec´” (2) w eksplikacjach rozkaz´nika, gdzie wyraz˙a ono akt woli nadawcy (

,

moja˛ wola˛ jest, z˙ebys´

(...)

,

).

9

Por. m. in. A r y s t o t e l e s, Etyka nikomachejska i Etyka wielka; M. S c h e l e r, Der Formalismus in der

Ethik und die materielle Wertethik, Bern1916; J. D e w e y, Problems of Men 1946; R. B. P e r r y, General
Theory of Value its Meaning and Basic Principles Construed in Terms of Interest, Cambridge (Mass.) 1967;
R. I n g a r d e n, Czego nie wiemy o wartos´ciach? (w:) Przez˙ycie, dzieło, wartos´c´, Kraków 1966;
W. S t r ó z˙ e w s k i, Transcendentalia i wartos´ci (w:) Istnienie i wartos´c´, Kraków 1981;
A. G r z e g o r c z y k, Próba tres´ciowego opisu s´wiata wartos´ci i jego etyczne konsekwencje, Wrocław 1983;
S. K a m i n´ s k i, Jak uporza˛dkowac´ rozmaite koncepcje wartos´ci? (w:) O wartos´ciowaniu w badaniach literac-
kich, red. S. Sawicki i W. Panas, Lublin 1986; W. Z i l l i g, Bewerten. Sprechakttypen der bewertenden Rede,
Tübingen 1982; N. D. A r u t j u n o w a, Aksiołogija w miechanizmach z˙izni i jazyka (w:) Problemy strukturnoj
lingwistyki, Moskwa 1984.

10

Jest to grupa wartos´ci odpowiadaja˛ca „kategorii zainteresowania”, wyodre˛bnionej jako jedyny typ wartos´ci

przez R. B. Perry

,

ego. Por. H. B u c z y n´ s k a – G a r e w i c z, Znak, znaczenie, wartos´c´, Warszawa.

11

Podział taki stosuja˛ m. in. Arystoteles, Platon, Max Scheler, odnajdujemy go równiez˙ (w innej postaci)

u A. Grzegorczyka.

12

Por. J. P u z y n i n a, O elementach ocen w strukturze znaczeniowej wyrazów. BPTJ XL, 1983, s.123.

13

Por. J. Twardowski, Na osiołku, Warszawa 1986, s.22.

137