10. Estetyka pragmatyczna

Główne cechy filozofii pragmatyzmu.

• rdzennie amerykańska filozofia, odejście od spekulacji i prymatu teorii, charakteryzującego tradycję filozofii europejskiej, ku postawie ściśle łączącej teorię z praktyką, myślenie z działaniem → skupienie na możliwości przekształcania i tworzenia świata, zwrot ku przyszłości, odejście od wyłącznego skupiania się na analizie zastanej, już istniejącej rzeczywistości

• klasycy: W. James, Ch. S. Peirce, J. Dewey

• w perspektywie pragmatyzmu poznanie nie jest opisem zewnętrznego, gotowego przedmiotu, ale jego twórczym interpretowaniem, konstruowaniem przedmiotu poznania → połączenie faktycznych doznań zmysłowych, założeń teoretycznych oraz projektowanych celów

• nowe pojęcie doświadczenia: myśl nie jest odrębna od swego przedmiotu, teoria splata się z działaniem, dążenie do przezwyciężenia dualizmu podmiot/przedmiot

• w efekcie na gruncie pragmatyzmu przyjmuje się, że: treścią pojęcia są jego praktyczne konsekwencje – skutki, jakie wynikają z posługiwania się nim; prawda jest uwikłana w działanie, określa ją nie adekwatność względem rzeczy, lecz efektywność, skuteczność; wszystkie zjawiska trzeba rozpatrywać w kontekście całości konstytuującej się w trakcie działania i doznawania

Dewey: koncepcja doświadczenia, pojęcie jakości estetycznej i doświadczenia estetycznego.

• doświadczenie to interakcja między organizmem a środowiskiem życiowym → przejście od rozdźwięku między nimi do wyższego stanu równowagi, harmonii między energiami organizmu i energiami otoczenia

• ta harmonia staje się zalążkiem jakości estetycznej – także sam proces ustalania się ładu ma charakter spełnienia bliskiego doświadczeniu estetycznemu

• w efekcie każde doświadczenie może stać się potencjalnie doświadczeniem estetycznym i stanowi „sztukę w zalążku”

• aby jakiekolwiek doświadczenie było doświadczeniem pełnym, osiągnęło moment spełnienia, musi posiadać jakość jednoczącą → jakość estetyczną, która przenika wszystkie składniki doświadczenia, spaja je w harmonijną całość i nadaje im jednolite emocjonalne zabarwienie

• jakość estetyczna to emocja, która jest siłą scalającą doświadczenie

• we wszystkich dziedzinach możliwe jest doświadczenie spełnione, przesiąknięte jakością estetyczną → choć nie staje się dzięki temu automatycznie doświadczeniem estetycznym

• doświadczenie estetyczne w sensie ścisłym: różni się od innych typów dośw. celem → jego celem jest urzeczywistnienie samej jakości estetycznej, scalenie wielości fragmentów w jedność

• te cechy, które każdemu doświadczeniu nadają jakość estetyczną, w dośw. estet. ulegają intensyfikacji → jest ono bowiem dośw. czystym, doświadczeniem jedności i haromonii samego doświadczenia

Codzienne doświadczenie życiowe jako punkt wyjścia dla estetyki. Doświadczenie i życia jako sztuka.

(Dewey)

• punktem wyjścia estetyki ma być codzienne doświadczenie życiowe, którego sublimację jest dośw. estet.

• dośw. przesiąknięte jakością estetyczną i dośw. estet. prowadzą człowieka ku pełni życia → w obu przypadkach życie staje się sztuką

• sztuka nie redukuje się do dzieł sztuki, a dośw. estet. nie musi być związane z wytworami artystycznymi, lecz może powstawać w interakcji z jakimkolwiek przedmiotem

• sztuki nie należy pojmować w „znaczeniu rzeczownikowym” (jako dzieła, przedmiotu), lecz „czasownikowym” - jako proces doświadczania oraz „przymiotnikowym” - jako jakość przenikającą doświadczenie

• ważne jest nie „co”, ale „jak” doświadczamy

• liczy się „jak-ość” doświadczenia

• sztuka jest właśnie jakością doświadczenia, a przez to także jakością życia – jest też jakością stopniowalną

• nasze życie jest w mniejszym lub większym stopniu sztuką, zaś życie będące w najwyższym stopniu sztuką jest też w najwyższym stopniu spełnieniem

Rorty: pojęcia przygodności, słownika finalnego i postawy ironicznej.

• Richard Rorty: odrodzenie tradycji pragmatyzmu w tzw. neopragmatyzmie, krytyka idei filozofii jako „zwierciadła natury”, czyli filozofii, której celem jest poznanie fundamentalnej prawdy o rzeczywistości, zaprezentowanie samej esencji świata

• filozofia zawsze dążyła do pogodzenia prywatnej perspektywy danego myśliciela z roszczeniami do powszechnego obowiązywania głoszonych przez niego poglądów i prawd

• Rorty uważa, że dążenie do nie daje się ziścić: ludzką egzystencję cechuje zasadnicza przygodność, ograniczony, historycznie uwarunkowany charakter perspektywy, z której patrzymy na świat i go opisujemy

• nasze poglądy, nasz „słownik finalny” pojęć opisujących świat ma charakter prywatny, indywidualny i nie może pretendować do uniwersalności

• w związku z przygodnością naszej egzystencji, powinna nas cechować postawa ironiczna – zachowanie dystansu względem siebie, uznanie doraźności i ograniczoności naszej perspektywy, naszych kategorii pojęciowych, naszego „słownika finalnego” oraz gotowość do eksperymentowania z nim, dokonywania w nim modyfikacji, przekształceń itd. w konfrontacji ze „słownikami” innych ludzi

• my, „liberalne ironistki”, uznajemy przygodność własnych i cudzych przekonań i sądzimy, że wartości oraz poglądy nie dają się nigdy uzasadnić, ugruntować w jakiejś fundamentalnej prawdzie

• wśród tych niedających się uzasadnić wartości jest pragnienie ludzkiej solidarności i wiara w to, że możliwe jest usunięcie okrucieństwa z kontaktów między ludzkich → jest to pewien cel do osiągnięcia, stworzenia, nie zaś coś danego

Projekt życia jako indywidualnej autokreacji i budowy prywatnej doskonałości (Rorty).

• „ironist(k)a” odczuwa wciąż silne wątpliwości co do swego „słownika finalnego”, gdyż uznaje siłę i atrakcyjność „słowników” innych ludzi → pragnie wykorzystywać inne słowniki do przebudowy własnego, do tworzenia nowego opisu świata, zmiany swego spojrzenia na świat i swojego życia

• literatura, filozofia, krytyka literacka itd.: repertuar słowników, wizerunków, postaci, za pomocą których możemy tworzyć, przetwarzać, autokreować i re-kreować samych siebie → możemy je wykorzystywać do budowania prywatnej doskonałości, ale też etyczno-politycznej wrażliwości na inność

• życie jako „autokreacja”, jako „sztuka”

• etyczna problematyka „życia dobrego” → życie estetyczne w dążeniu do ciągłej autokreacji

• indywidualistyczna, intelektualistyczna i elitarna wizja życia estetycznego (zbyt mało realistyczna, nie do przyjęcia dla „zwykłego człowieka”, bowiem nie bierze pod uwagę pozycji widza i wymiaru hedonistycznego estetyki, potrzeby rozkoszowania się pięknem → krytyka Shustermana)

• kryterium nowości i radykalnej twórczości: życie tworzone na wzór dzieła sztuki ma się za każdym razem cechować radykalną nowością i inwencją, osiąganą przez „estetyczne poszukiwanie nowych doświadczeń i nowego języka

• w ten sposób można nadać życiu takie aspekty estetyczne jako samorozwój, samowzbogacanie i autokreacja

Shusterman: rola doświadczenia estetycznego i jego cielesny wymiar.

Program nowej estetyki pragmatycznej. Shusterman:

• 1. rehabilitacja kultury i sztuki popularnej

• 2. wysunięcie na pierwszy plan roli doświadczenia estetycznego w estetyce i w życiu

• 3. projekt soma(to)estetyki, skupiającej się na ucieleśnionym charakterze doświadczenia estetycznego i wszelkich innych przejawów życia

Kultura popularna:

• tradycyjna estetyka filozoficzna – jako teoria sztuki – była i wciąż jest uprawiana w oparciu o model, jakiego dostarcza tzw. „sztuka wysoka”

• ignorowanie, traktowanie „z góry”, krytykowanie kultury i sztuki popularnej

• trzeba włączyć w obręb refleksji estetycznej kulturę/sztukę popularną, gdyż odgrywa ona coraz większa rolę w życiu współczesnych społeczeństw, zaspokajając potrzeby estetyczne, porzucone przez XX-wieczną sztukę awangardową

• Shusterman – estetyczne analizy muzyki rockowej, funk i rapu, społecznych fenomenów estetycznego kształtowania ludzkiego ciała itp.

Doświadczenie estetyczne:

• w nawiązaniu do poglądów Deweya, Shusterman czyni doświadczenie estetyczne centralna kategorią estetyki → łączy ono sztukę z pozaartystycznymi zjawiskami estetycznymi

• przeciwstawia się też klasycznemu rozumieniu dośw. estet. jako bezinteresownej kontemplacji i podkreśla jego zaangażowany, aktywny charakter, jak również ważność jego zmysłowych, emocjonalnych, wartościujących aspektów

• estetycy (szczególnie w USA) odrzucali d.e. gdyż uważali, że nie pozwala ona na wyodrębnienie i zdefiniowanie sztuki w odróżnieniu od innych wytworów czy typów ludzkiej działalności – szczególnie anty- i an-estetycznej sztuki awangardowej oraz współczesnej

• Shusterman zgadza się, że dośw. estet. to nie tylko doznania zmysłowe i emocje, ale też jest w nim obecny wymiar semantyczny, poznawczy, oceniający → jednak podkreśla, że w każdym dośw. estet. jest obecna zmysłowość i emocje, jest ono bowiem zawsze doświadczeniem „ucieleśnionym”

• dośw. estet. nie jest w stanie odgraniczyć i zdefiniować sztuki, ale nie może być z tego powodu usunięte z pola zainteresowań estetyki

• estetyka nie może się opierać na modelu sztuki awangardowej – przy jej odbiorze faktycznie wzrasta rola intelektu i interpretacji nad zmysłowością → ale jest ona przypadkiem szczególnym

Projekt somaestetyki: założenia, metody, cele, aspekty społeczno-polityczne.

• soma-: żyjące, czujące, dynamiczne i percepcyjne ciało, podstawowy i niezbywalny ośrodkiem myślenia i działania

• -estetyka: uwypuklenie percepcyjnej roli somy (jako czegoś, co cechuje się ucieleśnioną intencjonalnością i przekracza opozycję ciało/umysł) oraz jej estetyczne wykorzystanie w stylizacji własnego „ja” i ocenie estetycznych jakości innych jaźni i innych rzeczy

• somaestetyka: dyscyplina nie tylko teoretyczna, ale i praktyczna, zakładająca potrzebę swoistego treningu cielesnego czy raczej właśnie „somatycznego” → perspektywa teorii wpływającej na praktykę i zmieniającej rzeczywistość

• zajmuje się ona badaniem, wyjaśnianiem i ożywianiem związku estetyczności i cielesności → zakłada, że doświadczenie ludzkie, w tym również dośw. estet. jest zawsze organizowane przez działające, przeżywające i czujące ciało

• ponowne skupienie się na nieartykułowanym, niejęzykowym doznawaniu, rozumieniu, na przedrefleksyjnym wymiarze egzystencji

• trzeba brać pod uwagę podwójność naszej relacji z ciałem: mam ciało (jest dla mnie ono przedmiotem, mogę zyskać do niego dystans itd.) i jestem ciałem (jest ono źródłem mojej percepcji i poznania, jestem z nim zintegrowany)

• „myślenie poprzez ciało”: somaestetyka zajmuje się ciałem jako ośrodkiem zmysłowo-estetycznego wartościowania i twórczej autokreacji, jest nakierowana nie tylko na wzbogacanie dyskursywnej wiedzy o ciele, ale też na polepszenie naszego somatycznego doświadczenia świata i nas samych

• somaestetyka „dąży do rozszerzenia znaczenia, rozumienia, skuteczności i piękna naszych ruchów oraz piękna otoczenia, które na nie wpływa, z którego czerpią one swe energie i swą doniosłość”

• somaestetyka korzysta z różnych rodzajów wiedzy i dyscyplin treningu cielesnego (zarówno zachodnich, jak i azjatyckich), a w efekcie jest projektem interdyscyplinarnym

• „sztuka życia”: somaestetyka ma na celu ulepszenie jakości życia → ma wyostrzać i ulepszać poziom naszej somatycznej świadomości, propaguje lepszą „autopraktykę”, a w efekcie ma zapewnić „doskonałe środki” w dążeniu do osiągnięcia „wiedzy, samowiedzy, cnoty, szczęścia i sprawiedliwości”

• właściwe traktowanie całości umysłowo-cielesnej wymaga zaangażowania się również w szersze konteksty kulturowe, społeczne, polityczne itd., kształtujące somę → gdy poświęci się im odpowiednią uwagę, można doprowadzić do ich przekształcenia

Somaestetyka jako projekt kulturowy:

• soma(to)estetka jako projekt kulturowy: kultura nie może przetrwać i rozwijać się bez „ożywiającej siły ucieleśnionych myśli i działań”; z drugiej strony to ona kształtuje nasze podejście do ciała i sposób, w jaki go doświadczamy

• stawką tego przedsięwzięcia jest charakter naszej kultury → założenie, że jedną z miar jakości życia i człowieczeństwa danej kultury jest poziom harmonii ciało-umysł, któremu ona sprzyja i który symbolicznie odzwierciedla

• większość etnicznych i rasowych niechęci nie powstaje na poziomie racjonalnego myślenia, lecz ma charakter głębokich uprzedzeń, które zaznaczają się cieleśnie jako niejasne i niepokojące uczucia wzbudzane przez inne ciała

• są to uczucia, których doświadczamy nie wprost i które funkcjonują poniżej poziomu wyraźnej świadomości → z tego powodu opierają się one próbom skorygowania w oparciu o racjonalne, dyskursywne argumenty stojące za potrzebą tolerancji

• zaprzeczamy tym uprzedzeniom, bo nie jesteśmy świadomi, że je odczuwamy → pierwszym krokiem do ich kontroli i ewentualnego usunięcia jest kształtowanie cielesnej świadomości, pozwalającej je dostrzegać w samych sobie

• pielęgnowanie takiej świadomości jest zadaniem somaestetyki

• normy społeczne, wartości, konwencje itd., które nie są narzucane na zasadzie sformułowanego prawa, lecz ucieleśniane jako milcząco przyswajane, zachowywane i reprodukowane cielesne nawyki

• opresyjne normy, całe ideologie dominacji mogą być skrycie materializowane i kodowane w normach i nawykach cielesnych, które są traktowane jako oczywiste bądź w ogóle wymykają się krytycznej świadomości

• dominacja budowana w ten sposób jest trudna do przezwyciężenia, ciało jest nią przesiąknięte do tego stopnia, że samo się buntuje przeciwko próbom jej przezwyciężenia

• somaestetyka ma szansę rozpoznać i diagnozować opresję zawartą w nawykach cielesnych, a dzięki temu tworzyć możliwość jej pokonania, możliwość emancypacji

Pragmatyzm, kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce’a pod koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878).
Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapożyczył termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te prawa, które są stosowane w naukach doświadczalnych, w odróżnieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i od jego konsekwencji.
F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej), uznał, że pragmatyzm jest:
1) humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.

2) odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.
3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.
4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.
5) woluntaryzmem.
6) personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.
7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.
8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.

W ocenie A. Schaffa, zawartej w Głównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962), pragmatyzm wykluczał tzw. bezinteresowne poznanie świata i gromadzenie prawd, które niczemu nie służą. Pragmatyzm wywarł poważny wpływ na inne nurty filozofii XX w., psychologię społeczną, nauki o polityce i stworzył własne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm.

Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora, A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S. Kuhna, R. Rorty’ego.