J

ADWIGA

P

UZYNINA

O pracach zespołu Pracowni
Słownika Je˛zyka Cypriana Norwida
przy Wydziale Polonistyki
Uniwersytetu Warszawskiego
(1983–1985)

Prace˛ nad Słownikiem je˛zyka Norwida Zespół nasz zacza˛ł w paz´dzierniku 1983 r., wów-
czas w składzie: Krzysztof Kopczyn´ski, Barbara Subko i Jadwiga Puzynina. Obecnie do
grona s´cisłego Zespołu na róz˙nych zreszta˛, nie zawsze etatowych zasadach, nalez˙a˛ rów-
niez˙: Ewa Engelking, Jacek Leociak, Radosław Pawelec, Ewa Wis´niewska i Aleksandra
Zawłocka. Merytoryczna˛ piecze˛ nad Słownikiem sprawuje Rada Redakcyjna, w skład
której wchodza˛:

1. doc. Jerzy Axer

14. doc. Franciszek Pepłowski

2. prof. Irena Bajerowa

15. doc. Jadwiga Puzynina

3. doc. Jerzy Bartmin´ski

16. doc. Zygmunt Saloni

4. dr Janusz Bien´

17. doc. Jadwiga Sambor

5. prof. Danuta Buttler

18. prof. Stefan Sawicki

6. prof. Michał Głowin´ski

19. prof. Adam Sikora

7. prof. Konrad Górski

20. prof. Teresa Skubalanka

8. doc. Maria Grabowska

21. prof. Irena Sławin´ska

9. prof. Oktawiusz Jurewicz

22. prof. Zofia Stefanowska

10. prof. Zdzisław Libera

23. prof. Zbigniew Sudolski

11. doc. Zdzisław Łapin´ski 24.

-

prof.

-

Mieczysław

-

Szymczak

12. doc. Stanisław Makowski

25. doc. Zofia Trojanowiczowa

13. prof. M. R. Mayenowa
Konsultantem naukowym Słownika jest prof. J. W. Gomulicki, który nie zgodził sie˛

wejs´c´ do Rady Redakcyjnej, ale wspiera nas wiedza˛ i dos´wiadczeniem, a takz˙e udoste˛pnia
nam swoje unikalne norwidiana. Korzystamy równiez˙ ze współpracy naukowej dra Józefa

Ferta. W r. 1985 che˛c´ pomocy naukowej dla naszej Pracowni zgłosił takz˙e prof. T. Doma-
radzki z Montrealu.

Dlaczego Słownik Norwida?

Geneza pomysłu stworzenia Pracowni Słownika Je˛zyka Norwida wia˛zała sie˛ z praca˛ nad
tematem rozprawy magisterskiej Barbary Subko pt. Prawda w „Vade-mecum” Norwida

1

oraz naszym współnym z B. Subko referatem pos´wie˛conym interpretacji „Pocza˛tku bro-
szury politycznej” Norwida

2

. W trakcie realizacji obu tych prac jasne stało sie˛ dla nas: po

pierwsze to, jak waz˙ny jest Norwid dla kultury polskiej, zarówno dla historii tej kultury,
jak i jej dnia dzisiejszego i jej jutra; po drugie, z˙e aby zrozumiec´ teksty tego poety, trzeba
miec´ koniecznie pełny słownik dla tych tekstów i wie˛cej wiedziec´ o róz˙nych aspektach
je˛zyka poety.

Waz˙nos´c´ Norwida dla kultury polskiej Zespół nasz widzi w głe˛bi i odwadze jego mys´li

antropologicznej w szerokim tego słowa rozumieniu, w s´wietnej diagnozie jemu współ-
czesnej cywilizacji, w wielkiej mierze przystaja˛cej i do naszej współczesnos´ci, w pokazy-
waniu dróg wyjs´cia z kryzysu cywilizacyjnego zarówno jednostce ludzkiej jak i społeczen´-
stwu, narodowi. Forma, w jakiej Norwid przekazywał swoje mys´li i dos´wiadczenia
wewne˛trzne, trudna i czasem nierówna, w wielu utworach sie˛ga szczytów artyzmu. Cel-
nos´c´ jego lapidarnych sformułowan´ stanowi o tym, z˙e jest to poeta w XX wieku wcia˛z˙
obecny – poprzez utrwalone w pamie˛ci ludzkiej cytaty – w s´wiadomos´ci narodu, a takz˙e,
jak na to zwracano juz˙ uwage˛, ciesza˛cy sie˛ obecnie najwie˛kszym z naszych twórców
XIX-wiecznych zainteresowaniem za granica˛.

Fakt, iz˙ trudno utwory Norwida zinterpretowac´ bez pełnego słownika jego tekstów,

tłumaczy sie˛ pewnymi osobliwos´ciami jego pisarstwa. Po pierwsze tym, z˙e słowo u Nor-
wida mieni sie˛ cała˛ gama˛ konotacji i trzeba poznac´ te konotacje, by zbyt pochopnie nie
interpretowac´ poszczególnych uz˙yc´. Po drugie tym, z˙e bardzo wiele jest w tekstach
Norwida wypowiedzi wieloznacznych ba˛dz´ ze wzgle˛du na polisemie˛ leksykalna˛

3

, ba˛dz´ tez˙

ze wzgle˛du na niejasnos´ci składniowe

4

. Cze˛s´ciowo – zwłaszcza w poezji – wieloznaczno-

s´ci te sa˛ przez poete˛ zamierzone, cze˛s´ciowo natomiast nie.

W pismach Norwida bardzo wiele jest metaje˛zyka – eksplikacji słów, uwag o ich

wartos´ci stylistycznej, o wzajemnych relacjach, jest tez˙ wiele poprawek autorskich

5

.

Norwid to, jak wiadomo, poeta i pisarz traktuja˛cy słowo z niezwykła˛ odpowiedzialnos´cia˛,
s´wiadomos´cia˛ jego funkcji, precyzja˛ – totez˙ w wielu artykułach hasłowych definiuje
i komentarze samego autora be˛da˛ pomocne w interpretacji jego tekstów zawieraja˛cy dany
leksem.

212

Koncepcja przyszłego Słownika
(przyszłych słowników?)

Jesienia˛ biez˙a˛cego roku Rada Redakcyjna oraz Komitet Je˛zykoznawstwa przedyskutuja˛
opracowane obecnie przez nasz Zespół wariantowe koncepcje przyszłego Słownika. Jako
koncepcje˛ naszym zdaniem najracjonalniejsza˛ proponujemy:

1. opracowanie duz˙ego słownika z pełna˛ dokumentacja˛ cytatowa˛ haseł maja˛cych poni-

z˙ej 200 uz˙yc´, ze statystyka˛ dotycza˛ca˛ leksemów, znaczen´, form gramatycznych oraz
charakterystycznych dla je˛zyka poety typów ła˛czliwos´ci leksemów. Cytaty byłyby w tym
słowniku transliterowane, z wariantami z autografów, podane w układzie chronologicz-
nym

6

, z numeracja˛ i z wyodre˛bnieniem (za pomoca˛ kroju czcionki) poezji i prozy

7

. Po-

dział na poezje˛ i proze˛ byłby tez˙ uwzgle˛dniony w danych statystycznych. W kaz˙dym
artykule hasłowym po cytatach (lub przed nimi) chcemy podawac´ opracowanie znaczen´
z odsyłaczami do numerów cytatów, a takz˙e z wyodre˛bnieniem szeregów, stałych zwia˛z-
ków frazeologicznych, kontekstowych konotacji oraz uz˙yc´: metaforycznych (w szerokim
tego słowa znaczeniu), ironicznych, z˙artobliwych, uz˙yc´ w porównaniach i peryfrazach.

Chcielibys´my, aby ostatni tom słownika obejmował indeksy: frekwencyjny, ułoz˙ony

według rang (przynajmniej wyrazów o wie˛kszych cze˛stotliwos´ciach uz˙yc´) oraz odwróco-
ny – całego słownictwa (z danymi o frekwencji leksemów). W tomie tym byłoby tez˙
miejsce na zbiorcze dane statystyczne, dotycza˛ce form gramatycznych (w poezji i prozie).

2. Równoległe do prac nad duz˙ym słownikiem, przeznaczonym przede wszystkim dla

filologów, chcielibys´my wydac´ mały słownik, zawieraja˛cy wybór słownictwa, ograniczo-
na˛ ilustracje˛ cytatowa˛ znaczen´ bez transliteracji, natomiast wie˛cej komentarzy redakcyj-
nych. Byłby to słownik przeznaczony dla czytelników Norwida oraz historyków kultury
mys´li XIX-wiecznej.

Inne moz˙liwe warianty opracowania słownika Norwida to:
– słownik zbliz˙ony do słownika Puszkina, zawieraja˛cy wszystkie wyrazy i lokalizacje,

duz˙o danych statystycznych, natomiast ograniczony materiał cytatowy;

– słownik podobny do poprzedniego, ale nie zawieraja˛cy wszystkich lokalizacji i sta-

tystyki form gramatycznych, natomiast wspomagany przez wydany w oddzielnym tomie
indeks leksemów i form ze statystyka˛

8

.

Oba te ostatnie rozwia˛zania uwaz˙amy za gorsze od wyz˙ej zaproponowanych. Filologo-

wie, jako uz˙ytkownicy słowników autorów, bardzo sobie na ogół cenia˛ duz˙y udział
cytatów. Dla przyszłego wydania krytycznego pism Norwida, dla badaczy twórczos´ci
Norwida, a takz˙e dla historii je˛zyka XIX w. istotne jest opublikowanie układów chronolo-
gicznych transliterowanych cytatów z wariantami (co nie byłoby moz˙liwe, a w kaz˙dym
razie opłacalne przy publikacji indeksów). Wielki wkład pracy w przygotowanie kartoteki
Słownika nie byłby wystarczaja˛co wykorzystany, gdyby w publikacjach nie uwzgle˛dniono
tych elementów opracowania, które ona zawiera. Sama zas´ kartoteka jest trudno doste˛pna,
nie wystarczaja˛co uporza˛dkowana i opracowana, jest tez˙ szczególnie zagroz˙ona zniszcze-
niem (jeden egzemplarz).

Tak wie˛c ostateczne produkty naszej pracy traktujemy na razie jeszcze w sposób

elastyczny, uzalez˙niaja˛c je w pewnej mierze od warunków zewne˛trznych, a takz˙e od
decyzji Rady Redakcyjnej Słownika. Nasz zamiar podstawowy w chwili obecnej to
zebranie pełnej kartoteki wyrazowej, która mogłaby słuz˙yc´ juz˙ jako taka wszelkim bada-

213

niom norwidologicznym oraz historyczno-je˛zykowym XIX w. i która stanowiłaby punkt
wyjs´cia dla wyz˙ej omawianych opracowan´ słownikowych oraz badan´ je˛zyka Norwida.

Na obecnym etapie pracy wysiłki nasze ida˛ w trzech kierunkach:
1. opracowanie kartoteki słownikowej,
2. przygotowanie – z pomoca˛ komputerów – konkordancji wierszy Norwida,
3. pracy nad je˛zykiem Norwida oraz interpretacjami jego tekstów.

Prace nad kartoteka˛ słownikowa˛

Prace nad kartoteka˛ zacze˛lis´my od ekscerpcji słownictwa z cyklu poetyckiego „Vade-me-
cum”, traktuja˛c ten cykl jako swego rodzaju pole dos´wiadczalne i szkoleniowe dla Zespołu.
Wybór tekstu tłumaczy sie˛ z jednej strony szczególna˛ waga˛ „Vade-mecum” w obre˛bie
twórczos´ci Norwida, z drugiej strony – doste˛pnos´cia˛ całej ocalałej cze˛s´ci autografu tego
cyklu zarówno w wydaniu fototypicznym W. Borowego (Warszawa 1947), jak i bezpo-
s´rednio – w dziale re˛kopisów Biblioteki Narodowej. Po ukon´czeniu pracy nad „Vade-me-
cum” przysta˛pilis´my w r. 1985 do ekscerpcji pozostałych wierszy i poematów. Na
przełomie r. 1986/87 kartoteka poezji be˛dzie ukon´czona. Be˛dzie ona obejmowac´ około
40000 uz˙yc´.

Praca nad kartoteka˛ „Vade-mecum” (która liczy ok. 11500 uz˙yc´) obejmowała:
a) przygotowanie tekstu stanowia˛cego podstawe˛ ekscerpcji,
b) hasłowanie,
c) opracowanie gramatyczne haseł.
Dalsze partie tekstów przygotowujemy z pominie˛ciem charakterystyki gramatycznej,

która˛ traktowalis´my przy pracy nad „Vade-mecum” jako pomoc w ustaleniu programu
takiej charakterystyki w przyszłym słowniku

9

.

Istotny problem dla kartoteki słownika stanowi sam wybór podstaw tekstowych.

Komisja tekstologiczna naszej Rady Redakcyjnej

10

ustaliła, iz˙ w kartotece winno znalez´c´

sie˛ słownictwo:

– ze wszystkich autografów Norwida wraz z poprawkami i nowymi redakcjami te-

kstów,

– ze wszystkich kopii oraz druków wykonanych za z˙ycia Norwida,
– z pierwodruków pism wydanych po s´mierci poety, dla których nie rozporza˛dzamy

autografami ani tez˙ wczes´niejszymi kopiami,

– z wydania J. W. Gomulickiego „Pism Wszystkich” Norwida tam, gdzie pierwodruki

lub kopie (bez podstaw w postaci autografów) ewidentnie wymagały poprawek wydawcy.

Teksty powielane sa˛ na podstawie wersji z wydania „Pism Wszystkich” Norwida

z naniesionymi poprawkami transliteracyjnymi z poszczególnych re˛kopisów lub dru-
ków

11

.

Zasady hasłowania bliskie sa˛ zasadom wyodre˛bniania haseł w Słowniku je˛zyka Adama

Mickiewicza. Hasła sa˛ transliterowane; imiesłowy, podobnie jak we wspomnianym słow-
niku, stanowia˛ odre˛bne hasła; charakterystyczne dla Norwida skupienia z dywizem (takie
jak np. moz˙nie-połoz˙ony, rzeczy-róz˙nica, systemy atomów, czczo-mi

12

) rozbijamy na

hasła wyrazowe, gromadza˛c zarazem osobno kartoteke˛ tych skupien´.

214

Praca nad konkordancja˛ wierszy C. Norwida

W dotychczasowym zakresie praca ta, która dotyczyła jak dota˛d tylko cyklu „Vade-me-
cum” ma charakter wste˛pny

13

. Jej wyniki pokaz˙a˛ nam, w jakim stopniu moglibys´my

w dalszych naszych przedsie˛wzie˛ciach naukowych korzystac´ z pomocy komputerów, co
nie jest oczywiste, jes´li wzia˛c´ pod uwage˛ obecne moz˙liwos´ci techniczne.

Sens sporza˛dzania konkordancji widzimy w moz˙liwos´ci szybkiego szerszego udoste˛-

pnienia pełnych danych o słownictwie wierszy Norwida (póz´niej ewentualnie dalszych
jego utworów). Konkordancja jest równiez˙ s´wietna˛ forma˛ kontroli pełnos´ci naszej karto-
teki. Wyz˙szos´c´ konkordancji nad indeksem polega na ukazywaniu słów w uwikłaniach
kontekstowych

14

.

Prace zwia˛zane z konkordancja˛ „Vade-mecum” wykonywane były w duz˙ej cze˛s´ci

w Instytucie Informatyki oraz w Centrum Informatycznym UW. Tekst „Vade-mecum”
został zapisany na mikrokomputerze IMP 86, naste˛pnie został on przetworzony w celu
uzyskania konkordancji za pomoca˛ programu LDV-LIB (uprzednio testowanego i dosto-
sowanego dla naszych potrzeb przez K. Szafrana) na komputerze IBM 370 w os´rodku
komputerowym Instytutu Organizacji Zarza˛dzania i Doskonalenia Kadr Kierowniczych.
Wydruk konkordancji uzyskano w Centrum Informatycznym UW na komputerze BASF.

Tekst „Vade-mecum” został przygotowany do wczytania przez zespół je˛zykoznawców

(R. Pawelca i E. Zakrzewska˛), na podstawie instrukcji opracowanej przez E. Zakrzewska˛.

Pierwsza wersja konkordancji, uporza˛dkowanej według słowoform, została wydruko-

wana jesienia˛ 1985 r.

15

. Obecnie trwaja˛ korekty tego wydruku. Zespołowi informatyków

zalez˙y na tym, by dopracowac´ program pozwalaja˛cy na przechodzenie od układu według
słowoform do układu leksemowego. Praca nad tym programem, a takz˙e prace nad konkor-
dancja˛ dalszych wierszy Norwida, zostały zahamowane na skutek braku odpowiedniego
sprze˛tu

16

.

Badania je˛zyka Norwida

Badania te wia˛zały sie˛ pierwotnie z prowadzonymi przeze mnie pracami magisterskimi.
W listopadzie 1985 r. zorganizowalis´my sesje˛ pt. Je˛zyk Cypriana Norwida

17

. Na 20

wygłoszonych referatów siedem przygotowali członkowie naszego Zespołu. Pie˛c´ osób
rozpocze˛ło prace˛ nad rozprawami doktorskimi dotycza˛cymi je˛zyka Norwida

18

.

A oto problematyka i streszczenie wyników prac juz˙ wykonanych:
1. W zakresie fonetyki i ortografii odnotowania wymaga przede wszystkim praca ma-

gisterska mgr Ewy Engelking

19

. Mgr Engelking przebadała metode˛ statystyczna˛ naste˛pu-

ja˛ce cechy autografów Norwida (poczynaja˛c od roku 1850): e s´cies´nione, ó s´cies´nione,
kon´cówke˛ mianownika rzeczowników typu i m i e˛, p r o s i e˛, sposób zapisywania wyra-
zów zapoz˙yczonych oraz zakres uz˙ycia duz˙ych liter. Rozprawe˛ od strony statystycznej
konsultowała doc. Jadwiga Sambor. Podstawe˛ metodologiczna˛ stanowiły tez˙ dla mgr
Engelking prace prof. Bajerowej, zarówno w zakresie podziału materiału, jak i w zakresie
sposobu ustalania tzw. normy praktycznej dla badanych zjawisk. Norme˛ te˛ autorka
porównywała z norma˛ teoretyczna˛, ustalona˛ w artykułach Kozaka i Bajerowej. Problemy,

215

jakie miała do rozwia˛zania autorka, były naste˛puja˛ce: a) sprawdzic´ – w zakresie badanych
zjawisk – jak ma sie˛ norma praktyczna Norwida do normy teoretycznej I. połowy XIX
w. oraz normy praktycznej w drukach tego okresu, b) pokazac´ ewentualna˛ zmiennos´c´
normy praktycznej Norwida w czasie oraz ewentualne jej uzalez˙nienie od gatunku literac-
kiego. Wyniki pracy moz˙na uja˛c´ szkicowo w naste˛puja˛ce stwierdzenia:

– zakres uz˙ycia é w pismach Norwida zgodny jest w zasadzie z zakresem jego wyste˛-

powania w tekstach innych pisarzy tego okresu i z norma˛ praktyczna˛ w drukach, natomiast
nieco we˛z˙szy od normy teoretycznej I. połowy XIX w., obowia˛zuja˛cej takz˙e w gramaty-
kach drugiej połowy wieku;

– zakres uz˙ycia o zamiast ó zgodny jest z zakresem wyste˛powania tej cechy u pisarzy

kresowych – ale nie tylko u nich – m. in. równiez˙ w drugim wydaniu Słownika Lindego.
Zakres uz˙ycia ó zamiast o – zdecydowanie we˛z˙szy niz˙ u pisarzy kresowych. Autorka sa˛dzi,
z˙e w tym czasie stosowanie w dos´c´ szerokim zakresie o zamiast ó było cecha˛ ogólnopol-
ska˛.

W wyrazach obcych Norwid uz˙ywa cze˛s´ciej niz˙ inni pisarze ówczes´ni geminat

(d r a m m a, k o r r e s p o n d e n c j a, a d r e s s), długiego, t h, v – nie stosuja˛c sie˛ do
reguł ustalonych w Rozprawach i wnioskach o ortografii polskiej z 1830 r. Z regułami
formułowanymi w Rozprawach nie jest tez˙ zgodny, jes´li chodzi o stosowanie wielkich
liter; zakres ich stosowania jest u niego szerszy, odpowiada normie praktycznej sprzed
1830 r. W sumie na podstawie tych cech, a takz˙e innych przywołanych przez Autorke˛
porównawczo (kresowanie spółgłosek mie˛kkich przed i, w cze˛s´ci system bezjotowy),
moz˙na stwierdzic´, z˙e grafia Norwida jest archaiczna nie tylko w porównaniu ze zwycza-
jami przestrzeganymi w drukach, ale i z wieloma badanymi przez autorke˛ re˛kopisami tego
okresu. Podobny stopien´ archaicznos´ci cechuje, jak sie˛ wydaje, grafie˛ re˛kopisów Krasze-
wskiego. Byc´ moz˙e u obu pisarzy wia˛z˙e sie˛ to z kultem tradycji, przyszłos´ci, u Norwida
moz˙e takz˙e z jego zainteresowaniami etymologicznymi.

2. Mgr Ewa Wis´niewska przygotowała na sesje˛ pos´wie˛cona˛ je˛zykowi Norwida referat

omawiaja˛cy poprawki autorskie w re˛kopisie „Rzeczy o wolnos´ci słowa”. Autorka zaje˛ła
sie˛ historia˛ re˛kopisu, rodzajem dokonywanych parokrotnie korekt i ich celem oraz omó-
wiła kilka typów poprawek dokonywanych w trakcie tworzenia tekstu:

– poprawki s´wiadcza˛ce o da˛z˙eniu do konkretyzacji znaczen´ (np. t a k a b a ł a c o

< d o t a˛ d> {d o d z i s´} w i d n a w h i e r o g l y p c i e

20

,

– poprawki archaizuja˛ce, np. a l e na j e n o
– poprawki zwie˛kszaja˛ce precyzje˛ wywodów, ujednoznaczniaja˛ce strukture˛ składnio-

wa˛ (np. wielokrotne zaste˛powanie spójnika a bardziej jednoznacznymi – z˙e, i, z a s´,
l e c z),

– zmiany szyku, słuz˙a˛ce najcze˛s´ciej do uwydatniania słów waz˙nych,
– temu samemu celowi słuz˙a˛ce zmiany małej litery na duz˙a˛, np. <l> {L} udzkos´c´, <p>

{P}opularnos´c´, przym. c a ł y w konteks´cie: „W u l g a r y z a c y i c e l e m j e s t t a k
w i e l c e J a s n o s´ c´ (z˙ e o n a g i n i e w c i e n i u {

c

} a ł a˛ t r a c a˛ c w ł a s n o s´ c´)

I z n i k a t a m, g d z i e s´ w i a t ł a g o t o w e g o b r a k n i e”.

Poprawki te ukazuja˛ przebieg procesu twórczego poety, ujawniaja˛ kierunki s´wiadome-

go doskonalenia tekstu przez autora „Rzeczy o wolnos´ci słowa”.

3. Referat pos´wie˛cony poła˛czeniom słów z ła˛cznikami w poezji Norwida przygotowała

na Sesje˛ Pracowni Barbara Subko (por. przypis 11). Autorka wyróz˙nia dwie funkcje
ła˛czników w tekstach Norwida: rozdzielaja˛ca˛ (np. r o z - u m, z a - s ł u g a) i spajaja˛ca˛
(np. k ł a m s t w o - w i e d z y, o g i e n´ – s´ w i e˛ t y). Dywiz w funkcji rozdzielaja˛cej

216

„jest rodzajem komentarza metasłownego. Dzie˛ki niemu wydziela sie˛ (...) cze˛s´ci wyrazu
uznawane za elementy znacza˛ce”. Dywiz w funkcji spajaja˛cej tworzy kategorie˛ przejs´cio-
wa˛ mie˛dzy wyrazem a grupa˛ składniowa˛, umoz˙liwia rozumienie takich wyraz˙en´, jak
k ł a m s t w o – w i e d z y czy tez˙ d o s k o n a ł e – w y p e ł n i e n i e jako swoistych
jednostek leksykalnych w idiolekcie Norwida. Ła˛cznik pełni tez˙ zapewne, podobnie jak
podkres´lenia, funkcje˛ wskazówki dla recytuja˛cych tekst. Konstrukcje z dywizem, jak pisał
J. Trypuc´ko, „nie sa˛ objawem dziwactwa, lecz głe˛bokiego wczuwania sie˛ w sens uz˙ywa-
nych słów oraz rytm je˛zyka”. Barbara Subko ukazuje praktyke˛ Norwida na tle normy
XIX-wiecznej, omawia szczegółowo typy konstrukcji z ła˛cznikiem w poezji Norwida,
charakterystyczne dla nich miejsce w teks´cie oraz podaje dane dotycza˛ce chronologii tego
zjawiska w twórczos´ci Norwida.

W zakresie prac dotycza˛cych je˛zyka wartos´ci chciałabym przede wszystkim zaprezen-

towac´ wyniki dwóch prac magisterskich. Pierwsza z nich to rozprawa Barbary Subko
o znaczeniach prawdy w „Vade-mecum” (na tle sposobów uz˙ycia jego słowa w innych
utworach Norwida) – obroniona w r. 1983 (por. przypis 1).

4. Na podstawie bardzo wnikliwej analizy 25 uz˙yc´ słowa p r a w d a w „Vade-mecum”

oraz licznych uz˙yc´ spoza tego cyklu autorka ustala trzy podstawowe znaczenia prawdy
w „Vade-mecum”: znaczenie rzeczywistos´ci, znaczenie włas´ciwej (je˛zykowej lub mys´lo-
wej) interpretacji tej rzeczywistos´ci oraz znaczenie postawy ludzkiej, której cecha˛ jest
niezafałszowanie rzeczywistos´ci przede wszystkim w sensie własnych pogla˛dów i uczuc´
(słowem: prawdomównos´c´). Znaczenie pierwsze kontekstowe moz˙e sie˛ odnosic´ do całej
rzeczywistos´ci (por. np. s z u k a c´ p r a w d y), do jej cze˛s´ci, tj. jakiegos´ fragmentu
rzeczywistos´ci (l i r y / s a˛ [...] d l a p r a w d c z y m w o k n a c h s z t o r y), tego, co
stanowi istote˛ rzeczywistos´ci (tak m. in. moz˙na rozumiec´ prawde˛, w dwuwierszu: N i e
t r z e b a k ł a n i a c´ s i e˛ O k o l i c z n o s´ c i o m a P r a w d om k a z a c´, b y z a
d r z w i a m i s t a ł y), tego, co człowiek uznaje za wartos´c´ w rzeczywistos´ci– (byłoby to
drugie moz˙liwe rozumienie zacytowanego dwuwiersza). Cze˛s´c´ rzeczywistos´ci – to moz˙e
byc´ takz˙e Bóg – tak trzeba interpretowac´ P r a w d e˛ np. w słowach C z y p r a w d a, z˙e
s i e˛ P r a w d a u r o d z i ł a / I z˙ e s t w o r z y c i e l s t a w a s i e˛ S t w o r z e-
n i e m. W podobnie precyzyjny sposób wydziela autorka podgrupy w znaczeniu drugim,
przeprowadzaja˛c wnikliwa˛ analize˛ wszystkich kontekstów zawieraja˛cych słowo p r a w-
d a w „Vade–mecum” i ukazuja˛c niepełnos´c´ słownikowych opisów tego wyrazu. W za-
kon´czeniu wersji artykułowej B. Subko stwierdza, z˙e szczególnie cze˛sto uz˙ywa Norwid
wyrazu p r a w d a w znaczeniu rzeczywistos´ci i wiedzy o niej, nie zas´ – jak moz˙na byłoby
sie˛ spodziewac´, w znaczeniu etycznym (prawdomównos´c´). Autorka przypomina w zwia˛z-
ku z tym, iz˙ „Vade-mecum” było przygotowywane przez Norwida „z przeznaczeniem na
zrobienie skre˛tu koniecznego w poezji polskiej (...), który miał polegac´ (...) na uwolnieniu
poezji z funkcji publicystyczno-społecznej, interwencyjnej. Obowia˛zkiem poety i jego
liryki powinno byc´ (...) odpowiednie dac´ rzeczy słowo (...). Formuła ta (...) lapidarnie
okres´la ethos artysty: poznac´ dogłe˛bnie rzeczywistos´c´, aby naste˛pnie oddac´ ja˛ we włas´ci-
wej, tj. zgodnej z istota˛ rzeczy interpretacji słownej. Byc´ moz˙e poczucie takiego obowia˛z-
ku tłumaczy cze˛stos´c´ uz˙yc´ p r a w d y w zn. (...) rzeczywistos´ci i (...) interpretacji rzeczy-
wistos´ci”.

5. Druga˛ praca˛ magisterska˛ dotycza˛ca˛ je˛zyka wartos´ci, której problematyke˛ i wyniki

chciałabym zreferowac´, jest rozprawa˛ R. Pawelca

21

. Jej tytuł brzmi: Je˛zyk wartos´ciuja˛cy

Cypriana Norwida a sposoby wypowiadania ocen i norm w artykułach dziennika „Czas”
i tygodnika „Wiadomos´ci Polskie”.

217

Badaja˛c je˛zyk wartos´ci Norwida w zestawieniu z je˛zykiem dwóch współczesnych

Norwidowi czasopism: krakowskiego „Czasu” wydawanego w Paryz˙u i „Wiadomos´ci
Polskich”, mgr Pawelec stwierdził m. in. z˙e:

a) u Norwida mamy do czynienia z tym, co nazwał (za aksjologami) je˛zykiem warto-

s´ciuja˛cym, tj. systemem nazw spójnych, w którym jasne i stałe sa˛ – na zasadzie stosowa-
nych przez Norwida eksplikacji – wzajemne relacje mie˛dzy znaczeniami słów stanowia˛-
cymi nazwy wartos´ci. Autorzy artykułów w obu czasopismach nie posługuja˛ sie˛ takim
uspójnionym je˛zykiem pisza˛c o wartos´ciach,

b) Norwid w duz˙ym zakresie modyfikuje znaczenia i konotacje słów je˛zyka ogólnego,

czego nie robia˛ dziennikarze „Czasu” i „Wiadomos´ci Polskich”,

c) Teksty Norwida cechuje bardzo niski stopien´ redundancji – o wiele niz˙szy niz˙ teksty

badanych czasopism. Teksty jego sa˛ bardzo zwie˛złe, brak w nich powtórzen´. Te dwie
ostatnie cechy stanowia˛ o złym odbiorze publicystyki (i nie tylko publicystyki) Norwida,

d) Dla publicystyki Norwida – bardziej mistrza niz˙ dziennikarza – charakterystyczny

jest wysoki wskaz´nik zdan´ oceniaja˛cych asertywnych. Zarówno w „Wiadomos´ciach Pol-
skich”, jak i – zwłaszcza – w „Czasie” o wiele cze˛s´ciej oceny wyste˛puja˛ w presupozycjach
róz˙nych typów,

e) Wartos´ciowanie w tekstach Norwida mniej jest nacechowane emocjami aniz˙eli

wartos´ciowanie w publicystyce „Czasu” i „Wiadomos´ci”.

W sumie model perswazji publicystycznej Norwida autor okres´la jako skuteczny przy

działaniach długofalowych, jednakz˙e pod warunkiem dłuz˙szego kontaktu z odbiorcami
i powolnego, stopniowego wprowadzania je˛zyka wartos´ciuja˛cego. Tych warunków za-
brakło publicystyce Norwida za jego z˙ycia – sta˛d jej nieskutecznos´c´ w owym czasie.
Natomiast, jak pisze R. Pawelec, „przetrwanie mys´li Norwida jest spowodowane na pewno
i jej tres´cia˛, i forma˛ je˛zykowa˛, owym je˛zykiem wartos´ciuja˛cym, w którym została wypo-
wiedziana”.

6. Dwie kolejne prace dotycza˛ce je˛zyka wartos´ci Norwida zostały przygotowane na

wspomniana˛ juz˙ sesje˛ naukowa˛ Pracowni Słownika. Pierwsza z nich to referat Jacka
Leociaka, stanowia˛cy cza˛stke˛ jego przyszłej rozprawy doktorskiej. Tytuł referatu brzmi:
„Vade-mecum” jako we˛drówka przez s´wiat mylnego zame˛tu

22

.

Autor omawia dokonana˛ przez autora „Vade-mecum” diagnoze˛ przyczyn i konsekwen-

cji fałszu, „bycia w błe˛dzie” jednostki i społeczen´stwa. Jak na to wskazuje Norwid,
człowiek niejednokrotnie odwraca sie˛ od prawdy s´wiadomie, ze złej woli, czasem czyni
to przez lenistwo, pogon´ za sukcesem, przez brak miłos´ci lub zbytnie skoncentrowanie na
sobie. Bywa tez˙ i „bła˛d niezawiniony”, zwia˛zany z ludzka˛ słabos´cia˛. Fałsz w stosunkach
społecznych bywa pochodna˛ le˛ku przed odsłonie˛ciem sie˛ wobec innych, zawiedzionego
zaufania, działania dla interesu, a takz˙e fałszu jawnos´ci – rozrostu rytuału, nieuczciwej
perswazji, demagogii. Konsekwencja˛ z˙ycia w kłamstwie jest zame˛t aksjologiczny,
nie pozwalaja˛cy poznac´ „co? prawda˛, co? zwyczajem”, zame˛t, który sprawia, z˙e

„(...) ozie˛bi sie˛ wszelkie pokrewien´stwo (...)
Czujnos´c´? – stanie sie˛ rzemiosłem stróz˙ów,
Pieczołowitos´c´? – nadzorców urze˛dem;
Pewnos´c´ – trwałos´cia˛ niepewnych przedmiotów,
Ciepło ogniska – gos´cinnos´ci wzgle˛dem... ”
Sumienie człowieka z˙yja˛cego w kłamstwie przekształca sie˛ w „nerwów-gre˛”,

w „przedpokoje – nerwów-głupich”. Naste˛puje rozpad wie˛zi osobowych, ludzie zakle˛ci
„w umarłe formuły” mijaja˛ sie˛ „polarnie nies´wiadomi siebie i osobni”. Zakon´czenie
„Okólników”, znany wers „odpowiednie dac´ rzeczy słowo”, proponuje Leociak interpre-

218

towac´ nie tylko w ramach teorii poznania i estetyki. Jego zdaniem, w s´wietle całego cyklu
„Vade-mecum” wers ten „uzyskuje range˛ drogowskazu na bezdroz˙ach s´wiata mylnego
zame˛tu”, staje sie˛ jedna˛ z maksym Norwidowej etyki mowy.

7. W moim referacie zatytułowanym: Z problemów je˛zyka wartos´ci „Vade-mecum”

C. Norwida próbuje˛ przede wszystkim wprowadzic´ podział na a) wartos´ci podstawowe
w danym systemie (pojmowane jako wybrane cechy, predykaty) oraz wtórne (podmioty,
przedmioty, wytwory wartos´ci podstawowych, a wie˛c ludzie, rzeczy, sytuacje, a takz˙e
miejsca, okresy czasu wartos´ciowane ze wzgle˛du na wartos´ci podstawowe); b) wartos´ci
podstawowe i pomocnicze, tj. cechy, które waz˙ne sa˛ dla powstawania, realizacji wartos´ci
podstawowych (np. Norwidowa u m y s ł u – s t a ł o s´ c´ istotna dla realizacji dobra
moralnego). System wartos´ci „Vade-mecum” wpisuje sie˛ w hierarchie˛ wartos´ci podstawo-
wych bliska˛ Schelerowskiej. Znamienny jest dla niego synkretyzm wartos´ci duchowych:
dobra, pie˛kna i prawdy, a takz˙e uwaga zwrócona na antywartos´ci witalne – s´mierc´, ne˛dza,
cierpienie. Wartos´ci duchowe i antywartos´ci witalne to obszar oddziaływania wartos´ci
najwyz˙szej – sacrum. Dynamice w przedstawieniu s´wiata wartos´ci, ich przemian, towa-
rzyszy w „Vade-mecum” dynamika je˛zyka poetyckiego – obrazy pełne ruchu i napie˛cia.
Sposób wypowiadania sa˛dów wartos´ciuja˛cych jest charakterystyczny dla mowy nie
wprost: wprowadza sie˛ wiele przedmiotów, a zwłaszcza osób znacza˛cych pozytywnie lub
negatywnie, oceny sa˛ cze˛s´ciej presuponowane niz˙ orzekane wprost, wyraz˙ane cze˛s´ciej
słownictwem z konotacjami wartos´ciuja˛cymi niz˙ słowami konwencjonalnie oceniaja˛cymi.

Zamierzeniem naszych prac o je˛zyku wartos´ci Norwida jest nie tylko ukazanie s´wiata

wartos´ci Norwida i sposobów, jakimi on o tych wartos´ciach mówi innym, chodzi nam
takz˙e o wypracowanie katalogu pytan´ i metod badawczych daja˛cych szanse badan´ porów-
nawczych w tym zakresie.

8. Jako pewne propozycje badawcze traktujemy równiez˙ nasze interpretacje wierszy

z cyklu „Vade-mecum”. Pierwsza z nich, to Barbara Subko i moja, interpretacja „Pocza˛tku
broszury politycznej” (por. przypis 2), gdzie próbujemy us´cis´lic´ analize˛ semantyczna˛
poszczególnych słów i wyraz˙en´ i w ten sposób wyostrzyc´ rozumienie róz˙nych fragmentów
wiersza, biora˛c jednoczes´nie pod uwage˛ wartos´ci konotacyjne słów i moz˙liwos´ci stosowa-
nia autoironii. Druga interpretacja – „Purytanizmu” – stanowi materiał przykładowy
w moim referacie Konotacje leksykalne w interpretacji tekstu literackiego

23

. Praca ta

zgodnie z tematyka˛ konferencji, na która˛ była przygotowana, mówi nieco szerzej o pro-
blematyce sposobów ustalania wartos´ci konotacyjnych wyraz˙en´ w róz˙nych – zwłaszcza
literackich – tekstach.

Na sesje˛ Je˛zyk Cypriana Norwida został przygotowany tekst interpretacji wiersza

„Ciemnos´c´”. Autorem tej interpretacji jest Krzysztof Kopczyn´ski, który – po bardzo
wnikliwych badaniach opozycji jasnos´c´ – ciemnos´c´ w utworach Norwida, proponuje
wyjas´nienie tres´ci tego trudnego wiersza raczej z pomoca˛ klucza biblijnego niz˙ – jak to
dotychczas przewaz˙ało – danych dotycza˛cych biografii pisarza i charakterystyki formy
jego twórczos´ci.

Kon´cza˛c to sprawozdanie chciałabym Kierownictwu tematu we˛złowego Polska kultura

narodowa, jej kierunki rozwojowe i percepcja, Prof. Klimowiczowi, Prof. Z

˙ ółkiewskiemu,

Doc. Bartmin´skiemu oraz Mgrowi Dryllowi podzie˛kowac´ serdecznie za umoz˙liwienie nam
dobrego startu oraz konsolidacji Zespołu, który stopniowo, ucza˛c sie˛ i pracuja˛c nad
róz˙nymi zagadnieniami dotycza˛cymi je˛zyka Norwida – dojrzewa do powaz˙nego zadania,
jakie sobie postawił: przybliz˙enia społeczen´stwu polskiemu Norwida, poprzez opracowa-
nie słownika oraz jak najpełniejszy opis jego je˛zyka.

219

Przypisy

Poniewaz˙ tekst referatu, wygłoszonego w paz´dzierniku 1985 r., został przygotowany do druku w czerwcu

1986 r., zawiera on uaktualnione dane o pracach Zespołu az˙ po koniec maja 1986 r. Warto wspomniec´, z˙e
wczes´niejsze informacje o dokonaniach i zamierzeniach Pracowni Słownika ukazały sie˛ w Biuletynie Polonisty-
cznym, t.28, 1985, z.3–4, s.125–129.

1

Praca ta stała sie˛ podstawa˛ artykułu pt. „O znaczeniach prawdy w „Vade-mecum” (na tle sposobów uz˙ycia

tego słowa w innych utworach Norwida). Artykuł ukaz˙e sie˛ w XXXIV tomie Prac Filologicznych.

2

Por. J. P u z y n i n a i B. S u b k o, Interpretacja wiersza Cypriana Norwida „Pocza˛tek broszury politycz-

nej... ” Pam. Lit. LXXVI, 1985, z.2; ts. w tomie: Cyprian Norwid. Interpretacje. Pod red. St. Makowskiego,
Warszawa 1986, s.38–58.

3

Por. na temat m. in. S. S a w i c k i, Z zagadnien´ semantyki poetyckiej Norwida [w:] Poetyka. Interpretacja.

Sacrum, Warszawa 1981.

4

Por. J. P u z y n i n a, Z badan´ nad składnia˛ poezji Norwida. Artykuł ukaz˙e sie˛ w t. XXXV Prac Filologicz-

nych, pos´wie˛conym S. Szlifersztejnowej. Wie˛ksza˛ prace˛ na temat „ciemnej składni” Norwida podje˛ła Barbara
S u b k o.

5

Por. omawiany dalej referat E. W i s´ n i e w s k i e j, Poprawki autorskie w re˛kopisie „Rzeczy o wolnos´ci

słowa” oddany do druku w tomie: Je˛zyk Cypriana Norwida.

6

Oddzielenie cytatów od opracowania znaczen´ nie jest naszym pomysłem. Wzorujemy sie˛ tu na Słowniku

stereotypów ludowych pod red. J. Bartmin´skiego oraz Słowniku je˛zyka J. Kochanowskiego pod red. M. Kucały.

7

Warto przypomniec´, z˙e w dyskusjach nad koncepcja˛ Słownika je˛zyka Adama Mickiewicza jego redaktor,

Konrad Górski, a takz˙e M. R. Mayenowa obstawali za oddzieleniem poezji i prozy. Potem niektórzy recenzenci
Słownika (np. Z. J. N o w a k w Pam. Lit. LVI, 1965, z.2, s.603) wyraz˙ali ubolewanie nad tym, z˙e koncepcja
K. Górskiego i M. R. Mayenowej nie została zrealizowana.

8

Warto zwrócic´ uwage˛ na to, z˙e w krajach zachodnich wydaje sie˛ obecnie masowo takie indeksy, natomiast

nie opracowuje sie˛ słowników autorów. W krajach słowian´skich słowniki autorów odpowiadaja˛ na ogół (poza
najbliz˙szymi nam – słownikiem Mickiewicza oraz słownikami utworów Gorkiego) wariantowi „Puszkinowskie-
mu”. Por. J. P u z y n i n a, O celach i metodach pracy nad słownikami je˛zyka pisarzy. Artykuł ukaz˙e sie˛ w serii:
Z polskich studiów slawistycznych. s.7. Je˛zykoznawstwo. Praca na X Mie˛dzynarodowy Kongres Slawistów
w Sofii, 1988.

9

Hasło opracowane na podstawie Instrukcji hasłowania i charakterystyki gramatycznej, przygotowanej przez

E. Wis´niewska˛. Instrukcje˛ te˛ ulepsza i dopracowuje obecnie Z. Saloni.

10

Komisja ta działa w składzie: J. Axer, M. Głowin´ski, M. R. Mayenowa, Z. Sudolski, Z. Stefanowska,

Z. Trojanowiczowa. Spoza Rady Redakcyjnej w skład jej wchodzi dr Józef Fert.

11

Reguły transliteracji zostały uje˛te w instrukcji przygotowanej przez K. Kopczyn´skiego i B. Subko. W od-

re˛bnej instrukcji, opracowanej przez J. Leociaka, znalazły sie˛ wskazania dotycza˛ce delimitacji tekstu.

12

Por. B. S u b k o, O funkcjach ła˛cznika w poezji C. Norwida. Artykuł ukaz˙e sie˛ w pis´mie „Studia Norwi-

diana” oraz w tomie Je˛zyk Cypriana Norwida.

13

W pracy tej poza osobami nalez˙a˛cymi do Zespołu Pracowni (R. Pawelcem i E. Engelking-Telez˙yn´ska˛)

dotychczas udział brali: mgr E. Zakrzewska, mgr M. Ban´ko orac doc. Z. Saloni i dr Bien´ jako konsultanci, mgr
K. Szafran z Instytutu Informatyki UW jako autor programu i mgr M. Miłkowska z tegoz˙ Instytutu jako opiekun
całos´ci pracy od strony informatycznej.

14

Por. na ten temat M. M i ł k o w s k a, J. P u z y n i n a, Z. S a l o n i; The concordance of „Vade-mecum”

– the Polish poetic cycle by C. K. Norwid. Referat wygłoszony na IX Mie˛dzynarodowej Konferencji ALLC,
Norwich 1–4 kwietnia 1986. Tekst został przyje˛ty do ksie˛gi zjazdowej.

15

Konkordancja ta stała sie˛ (obok kartoteki Słownika) podstawa˛ materiałowa˛ referatu E. E n g e l k i n g –

T e l e z˙ y n´ s k i e j zatytułowanego: Z badan´ nad struktura˛ ilos´ciowa˛ „Vade-mecum”. Referat ukaz˙e sie˛ w ksie˛-
dze z konferencji pos´wie˛conej problemom je˛zyka osobniczego (Zielona Góra, marzec 1986), pod red. J. Brze-
zin´skiego.

16

Nasi współpracownicy z Instytutu Informatyki stracili (ze wzgle˛dów finansowych) moz˙liwos´ci korzystania

z komputera w Instytucie Zarza˛dzania.

Centrum Informatyczne UW dotychczas nie rozporza˛dza odpowiednim oprogramowaniem, nie ma tez˙

drukarki z alfabetem polskim, co uniemoz˙liwia komputerowe przygotowanie tekstu do druku.

17

Sprawozdania z tej sesji ukaz˙a˛ sie˛ w „Biuletynie Polonistycznym’ (autor: R. P a w e l e c) i w „Przegla˛dzie

Humanistycznym” (autorka A. Z a w ł o c k a).

18

Sa˛ to prace: E. E n g e l k i n g - T e l e z˙ y n´ s k i e j na temat struktury ilos´ciowej słownictwa poezji

220

Norwida, J. L e o c i a k a pos´wie˛cona problematyce prawdy i falszu w pismach Norwida, R. P a w e l c a na
temat je˛zyka wartos´ciuja˛cego prozy Norwida. B. S u b k o dotycza˛ca „ciemnej składni” Norwida,
E. W i s´ n i e w s k i e j o s´wiadomos´ci je˛zykowo-stylistycznej Norwida.

19

Wyniki tej pracy stały sie˛ podstawa˛ dwóch artykułów: Uz˙ycie wielkich liter w pismach Norwida [w:] Je˛zyk

Cypriana Norwida oraz Samogłoski pochylone w pismach Cypriana Norwida. Opis statystyczny. Polono-Slavica
Varsoviensia, t.2.

20

Zgodnie z przyje˛tym zwyczajem znakiem < > oznaczam wyrazy skres´lone, znakiem { } – dopisane.

21

Praca ta stała sie˛ punktem wyjs´cia trzech artykułów złoz˙onych do druku: O je˛zyku wartos´ciuja˛cym

Cypriana Norwida „Polono-Slavica Varsoviensia”. t.2, w druku /, O sposobach wartos´ciowania w publicystyce
C. Norwida (Je˛zyk Cypriana Norwida, w druku); Normy w publicystyce C. Norwida (Prace Filologiczne t. XXXI,
w druku). Dalszym rozwinie˛ciem problematyki je˛zyka wartos´ci Norwida był referat: O modyfikacji znaczen´
wyrazów wartos´ciuja˛cych w prozie C. Norwida, który ukaz˙e sie˛ w ksie˛dze konferencji pos´wie˛conej problemom
je˛zyka osobniczego (Zielona Góra, marzec 1986).

22

Artykuł ten (ponownie jak omawiany dalej tekst J. Puzyniny) be˛dzie wydrukowany w Ksie˛dze referatów

pt. Je˛zyk Cypriana Norwida.

23

Referat ten był wygłoszony na sesji, która odbyła sie˛ w maju 1985 r. w Uniwersytecie im. M. Curie-Skło-

dowskiej w Lublinie i został przyje˛ty do druku w ksie˛dze referatów pt. Konotacja w opisie je˛zyka (red. J. Bart-
min´ski).

221

222